азарка прав 05_03_09. Гiсторыя

• Название: Гiсторыя
• Анкор: азарка прав 05_03_09.doc
• Дата: 06.09.2018
• Размер: 1.64 Mb.
• Имя файла: азарка прав 05_03_09.doc
• Тип: Документы; #24166
• страница: 7 из 17

Гукавая сістэма стараславянскай мовы. Паходжанне гукаў

Гукавая сістэма стараславянскай мовы – вынік эвалюцыі фанетычных сродкаў праславянскага перыяду, якія ў сваю чаргу былі спадчынай індаеўрапеўскай мовы.

Асаблівасці фанетычнай сістэмы індаеўрапейскай мовы

Галосныя гукі адрозніваліся не толькі паводле артыкуляцыі, месца і спосабу ўтварэння (па якасці), але і паводле даўжыні гучання (па колькасці)	доўгія – [*ā], [*ō], [*ē], [*ū], [*ī] кароткія – [*ă], [*ŏ], [*ĕ], [*ŭ], [*ĭ]
Існавалі дыфтонгі: першы элемент – складаўтваральныя доўгія і кароткія гукі [*a], [*o], [*e] і толькі кароткі [*u], другі – нескладовыя [*] і [*]	*ā, *ō, *ē, *ŭ, *ă, *ŏ, *ĕ, *ā, *ō, *ē, *ă, *ŏ, *ĕ
Існавалі дыфтангічныя спалучэнні: першы элемент – доўгія і кароткія галосныя, другі – насавыя зычныя m, n і плаўныя r, l	*ām, *ōm, *ēm, *īm, *ūm, *ăm, *ŏm, *ĕm, *ĭm, *ŭm, *ān, *ōn, *ēn, *īn, *ūn, *ăn, *ŏn, *ĕn, *ĭn, *ŭn, *ār, *ōr, *ēr, *īr, *ūr, *ăr, *ŏr, *ĕr, *ĭr, *ŭr, *āl, *ōl, *ēl, *īl, *ūl, *ăl, *ŏl, *ĕl, *ĭl, *ŭl
Складаўтваральныя санорныя	[*r], [*l]
Развітая сістэма выбухных зычных	непалатальныя (цвёрдыя) [*b], [*p], [*d], [*t], [*g], [*k], палатальныя (мяккія) [*g’], [*k’], прыдыхальныя[*dh], [*ph], [*th], [*gh], [*kh], [*g’h], [*k’h], лабіялізаваныя [*gu], [*ku]
Фрыкатыўныя зычныя	[*s], [*z], [*j] і [*v], нескладовыя галосныя [*] і [*], [*j] і [*v]
Адсутнасць шыпячых і афрыкат
Санорныя	насавыя [*m], [*n] і плаўныя [*r], [*l]
Спалучэнне зычных і галосных гукаў у складзе не абмяжоўвалася

Фанетычныя змены ў сістэме індаеўрапейскай мовы абумоў­лены дзеяннем у праславянскай мове дзвюх асноўных тэндэнцый – тэндэнцыі да ўзыходнай гучнасці склада і тэндэнцыі да гармоніі склада.

Паводле тэндэнцыі да ўзыходнай гучнасці склада гукі ў складзе размяшчаліся ад менш гучнага да больш гучнага і абавязкова заканчваліся складаўтваральнымі гукамі. Максімальная колькасць гукаў у складзе раўнялася пяці, таму формулу склада можна абазначыць як STRVA, дзе

S – фрыкатыўныя s,z (акрамя ch);

T – выбухныя p, t, k, d, b, g і фрыкатыўны ch;

R – санорныя няплаўныяj, w, m,n;

V – санорныя плаўныяr, l;

A – галосныя a, e, o, i, e і інш.

Рэалізацыя тэндэнцыі да ўзыходнай гучнасці склада ў стараславянскай мове атрымала назву «закону адкрытага склада»: о-стро-въ, врh-м#, за-ко-нь-ни-ко-мъ, при-и-мъ.

Тэндэнцыя да гармоніі склада ў стараславянскай мове вядомая пад назвай «законускладовагасінгарманізму»: у складзепавінныспалучаццагукіаднароднайартыкуляцыіцвёрды зычны + непярэдні галосны, няцвёрды зычны + пярэдні галосны: по-лъ, же-шти, хы-тръ, дроу-жь-но, р@-кы, цh-на, вра-¾и, на-ч#-ло.

Сістэмагалосныхгукаў стараславянскай мовы налічвала 11 гукаў:

рад пад’ём		пярэдні	непярэдні
			нелабіялізаваныя	лабіялізаваныя
верхні		[и] (н, і, v)	[ы] (ы, ъы)	[у] (оу, u)
сярэдні	насавыя	[ę] (#)		[Q] (@)
	ненасавыя	[е] (tte) [ь] (ь)	[ъ] (ъ)	[о] (о, w)
ніжні		[ě] (h)	[а] (а)

Заўвагі:

1. Гукі адрозніваліся паводле працягласці гучання, у адпавед­насці з чым размяжоўваюць галосныя поўнага ўтварэння: доўгія ([и], [ы], [у], [ě], [Q], [ę], [а]) і кароткія ([е], [о];) і галосныя няпоў­нага ўтварэння: [ь] і [ъ]. Гук [ь] вымаўляўся, як гук блізкі да [е], але з рэдукцыяй; галосны [ъ] вымаўляўся, як гук блізкі да [о], але з рэдукцыяй. У спецыяльнай літаратуры гукі [ъ] і [ь] называюць рэ­дукаванымі.

2. Літары # (юс малы) і @ (юс вялікі) абазначалі насавыя галосныя – е насавы і о насавы. Пры ўтварэнні насавых галосных паветра часткова праходзіць праз насавую поласць.

3. Гук [ě] (е адкрыты) абазначаўся літарай h (яць) і вымаўляўся як шырокі, вельмі адкрыты гук [е], блізкі да [‘а].

Адзначаная сістэма сфарміравалася ў выніку пераўтварэння колькасных адрозненняў індаеўрапейскіх галосных у якасныя і дзеяння тэндэнцыі да ўзыходнай гучнасці склада.

Тэндэнцыя да пераўтварэння колькасных адрозненняў інда­еўрапейскіх галосных у якасныя абумовіла ўзнікненне ў праславянскай мове 6 галосных гукаў: [а], [о], [е], [ы], [ь], [ъ] (галосныя манафтангічнага паходжання):

[а]	*ā	старасл. братръ, лац. frāter, бел. брат	Захаваўся ва ўсіх славянскіх мовах
	*ō	старасл. дати, лац. dōno, бел. даць
[о]	*ă	старасл. мор, лац. măre, бел. мора	Захаваўся ва ўсіх сла­вянскіх мовах. У поль­скай і ўкраінскай змяніўся на [і] і [у] (бел. вол, укр. віл, польск. wόl [вул])
	*ŏ	старасл. домъ, лац. dŏmŭs, бел. дом
[е]	*ĕ	старасл. небо, лац. nĕbula ‘туман’, бел. неба	Захаваўся ва ўсіх славянскіх мовах
	jо (у некаторых канчатках)	пол (з полjo), мор (з морjo)
[ы]	*ū	старасл. дымъ, лац. fūmus, бел. дым	Ужываецца ў беларускай, рускай, польскай і некаторых іншых мовах. У асобных славянскіх мовах супаў з [і]: бел. мыш, славен. mìš, балг. мишка ‘мыш’
	*ŏ (у некаторых канчатках)	*kamōn → *kamūn → камы ‘камень’
[ь]	*ĭ	старасл. гость, лац. hostĭs, бел. госць	Сустракаюцца толькі ў балгарскай мове: бел. мох, польск. mech, балг. мъх
[ъ]	*ŭ	старасл. дъва, лац. dŭvā, бел. два

Дзеянне тэндэнцыі да ўзыходнай гучнасці склада прывяло да змянення дыфтонгаў *ā, *ă, *ā, *ă і пад., дыфтангічных спалучэнняў *ām, *ăm, *ān, *ăn і пад. у адпаведныя славянскія галосныя.

Дыфтонгі і дыфтангічныя спалучэнні змяняліся перад зычным і на канцы слова: спачатку скараціліся складовыя доўгія галосныя; далей дыфтонгі і дыфтангічныя спалучэнні галоснага і насавога зычнага манафтангізаваліся, а ў дыфтангічных спалучэннях галос­нага і плаўнага адбылася перастаноўка гукаў з падаўжэннем або без падаўжэння галоснага.

У выніку манафтангізацыі дыфтонгаў і дыфтангічных спа­лу­чэнняў у праславянскай мове з’явіліся доўгія галосныя гукі: [у] (q), [ę] (#), [Q] (@) (галосныя дыфтангічнага паходжання):

[у]	*о ← *ā, *ă, *ō, *ŏ	старасл. оухо, лац. auris, бел. вуха; старасл. соухъ, літ. sausãs, бел. сухі	Захаваўся ва ўсіх славянскіх мовах
	*e ← *ē, *ĕ	старасл. любъ, ст.-інд. leubhoh, бел. любы; старасл. блюдо, ст.-інд. beudhoh, бел. блюда
[ę] (#)	*en (em) ← *ēn, *ēm, *ĕn, *ĕm, *ĭn, *ĭm	старасл. дес#ть літ. dësimt, бел. дзесяць; старасл. кън#зь, ст.-ням. Kuning, бел. князь	Захаваліся толькі ў польскай мове; ва ўсходнеславян­скіх мовах галос­ны [ę] (#) супаў з [‘а] (я), галосны [Q] (@) – з [у]
	*ēns (← ons) (у некаторых канчатках)	*konjons → *konjēns → *kon’ę→ кон>
[Q] (@)	*on (om) ← *ōn, *ōm, *ŏn, *ŏm, *ān, *ām, *ăn, *ăm, *ŭn, *ŭm	старасл. р@ка, літ. ranka, бел. рука; старасл. @зъкъ, лац. angustus. бел. вузкі

У становішчы перад галоснымі змяняўся складападзел: дыфтонгі і дыфтан­гічныя спалучэнні распадаліся на два гукі. Складаўтваральны элемент адыходзіў да папярэдняга склада, другі элемент пачынаў наступны склад. Нескладовыя кампаненты [] і [] перад галоснымі змяніліся адпаведна ў зычныя [j] і [в]. У славянскіх мовах гэта зафіксавана ў выглядзе спалучэнняў ов / ав (з індаеўрапейскіх *ō, *ŏ, *ā, *ă) і ев (з індаеўрапейскіх *ē *ĕ): соу-н@-ти (з *sononti) і со-ва-ти (з *soati); коу-ти (з *koti) і ко-ва-ти(з *koati); чаргаванняў [ę] (#) // [ин], [ę] (#) // [ен], [ę] (#) // [им] і пад.: и-м#(з *imen) і и-ме-на(з *imena).

Славянскія доўгія галосныя [и] і [ě] (h) узніклі ў выніку пера­ўтварэння колькасных адрозненняў індаеўрапейскіх галосных у якасныя і ў выніку дзеяння тэндэнцыі да ўзыходнай гучнасці скла­да (галосныя дваякага – манафтангічнага і дыфтангічнага – паходжання):

[и]	*ī	старасл. живъ, лац. vīvŭs, бел. жывы	Захаваўся ва ўсіх славянскіх мовах
	*е ←*ē, *ĕ	старасл. кривъ, літ. kreĩvas, бел. крывы
	*о (у некаторых кан­чат­ках) ← *ō, *ŏ, *ā, *ă	старасл. бери (адз. л. заг. лад), прасл. *berois,бел. бяры
[ě] (h)	*ē	старасл. вhра, лац. vērus, бел. вера	Змяніўся і супаў з галоснымі [э] (у беларускай мо­ве), [’а], [і] (ва ўкраінскай мове)
	*о ← *ō, *ŏ, *ā, *ă	старасл. вhньць, літ. vaìnikas, бел. вянец; старасл. цhсарь, ням. Kaisar, бел. цар

Сістэмазычныхгукаў стараславянскай мовы:

месца ўтварэння спосаб утварэння		губныя	язычныя					акустычная характарыстыка
			пярэднеязычныя			сярэднеязыч­ныя	заднеязычныя
			зубныя	паднябенна-зубныя	пярэдне-паднябенныя
фрыкатыўныя		[в]	[з]	[з’]	[ж’]	[j]		звонкія	шумныя
			[с]	[с’]	[ш’]		[х]	глухія
змычныя	выбухныя	[б]	[д]				[г]	звонкія
		[п]	[т]				[к]	глухія
	афрыкаты			[д’з’]				звонкія
				[ц’]	[ч’]			глухія
	складаныя				[ж’д’]			звонкія
					[ш’т’]			глухія
	праходна-змычныя	[м]	[н], [л]		[н’], [л’]			санорныя
	дрыжачыя				[р], [р’]

Заўвагі:

1. Цвёрдасць і мяккасць не залежала ад пазіцыі і была сталай якасцю гукаў стараславянскай мовы. Цвёрдыя зычныя перад галоснымі пярэдняга рада набывалі памякчонасць (пазіцыйны варыянт цвёрдага гука).

2. Мяккія зычныя [ж’], [ч’], [ш’], [ц’], [ж’д’], [ш’т’], [j] былі мяккімі незалежна ад свайго становішча ў слове: жажд@, чародhица, чаша, с@штоу.

3. Заднеязычныя гукі [г], [к], [х] ніколі не спалучаліся ў славянскіх паводле паходжання словах з галоснымі пярэдняга рада: кънигы, кыпhти, хытрость.

4. Цвёрдымі і мяккімі маглі быць зычныя [р] – [р’], [л] – [л’], [н] – [н’], [з] – [з’], [с] – [с’], аднак яны не складалі адпаведных пар паводле цвёрдасці-мяккасці.

5. Большасць шумных зычных утварала адпаведныя пары па глухасці-звонкасці [б] – [п], [д] – [т], [з] – [с], [з’] – [с’], [д’з’] – [ц’], [ж’] – [ш’], [г] – [к], [ж’д’] – [ш’т’], аднак пазіцыйных чаргаванняў звонкіх і глухіх не было.

6. У стараславянскай мове выкарыстоўваліся складаўтвараль­ныя плаўныя [р] і [л], якія перадаваліся праз спалучэнне плаўных зычных з рэдукаванымі [ь] і [ъ] у становішчы паміж галоснымі. Каб адрозніць складовыя рэдукаваныя ад складовых плаўных, трэба супаставіць слова з сучасным: кръвь – кроў (парадак гукаў супадае, значыць, склад утвараў рэдукаваны галосны [ъ]), врьхъ – верх (парадак гукаў не супадае, значыць, склад утвараў зычны [р]).

7. Гук [j] перадаваўся пры дапамозе ётаваных літар , ", ю, \, > ў пачатку слова і пасля галосных.

Пераважная большасць зычных гукаў стараславянскай мовы характэрная для ўсіх сучасных славянскіх моў: старасл. црькы, мати, бел. царква, маці, польск. cerkiew ‘будынак’, matka, чэшск. cirkev, matka, балг. църква (черква), майка. Некаторыя зычныя гукі змяніліся ці ўвогуле перасталі ўжывацца. Так, у беларускай мове з’явіліся пары паводле цвёрдасці-мяккасці (стол – на стале (л – л’), трава – на траве (в – в’)), зацвярдзелі [р], [ц], усе шыпячыя і [дж] (жыццё, прывесці, цытата, джаліць, дождж). Гук [д’з’] (¾) супаў з гукам [з’], але ў польскай мове ўжываецца і цяпер (noga – nodze, stóg – stódze). У большасці сучасных славянскіх моў (акрамя чэшскай, сербскай, славенскай і славацкай) не выкарыстоўваюцца складаўтваральныя плаўныя [р] і [л]: старасл. влъкъ, врьба, бел. воўк, вярба, чэшск. vk, vba, сербск. вук, врба.

Фарміраванне славянскай сістэмы зычных гукаў звязана са зменамі індаеўрапейскай і праславянскай сістэм зычных.

Паходжанне славянскіх цвёрдых зычных гукаў

спрасцілася сістэма выбухных зычных	[б] ← [*b], [*bh]; [п] ← [*p], [*ph]; [д] ← [*d], [*dh]; [т] ← [*t], [*th]; [г] ← [*g], [*gu], [*gh]; [к] ← [*k], [*ku]	старасл. плов@, бел. плыву, ст.-інд. plávatē; старасл. дымъ,бел. дым,ст.-інд. dhūmāh
цвёрдыя санорныя гукі адпавядаюць аналагічным індаеўрапейскім зычным	[м] ← [*m]; [н] ← [*n]; [р] ← [*r]; [л] ← [*l]	старасл. домъ,бел. дом,ст.-інд. damah; старасл. знати, рус. знать, ст.-інд. jānāti; старасл. бер@, бел. бяру,ст.-інд. bhárāmi; старасл. плав@, бел. плыву, ст.-інд. рavatē
цвёрдыя фрыкатыўныя зычныя [з] і [с] у некаторых словах з’яўляюцца спадчынай індаеўрапейскай мовы, у іншых – узнікаюць на месцы іншых індаеўрапейскіх гукаў	[с] ← [*s], [*k’]; [з] ← [*z], [*g’], [*g’h]	старасл. самъ, бел. сам,ст.-інд. samáh; старасл. дес#ть, бел. дзесяць, грэч. [dĕka], лац. decem; старасл. знати, руск. знать, грэч. [gignōsko], лац. gnōseō; старасл. зима, бел. зіма, грэч. [xeimōn], лац. hiems; старасл. мозгъ, бел. мозг, ст.-ір. мazga
фрыкатыўны цвёрды [х] з’явіўся на месцы: прыдыхальнага [*kh]; індаеўрапейскага [*s]; позняга індаеўрапейскага або ранняга праславянскага [*ch] (х)	[х] ← [*kh] ← [*s] ← [*ch]	старасл. храбръ, бел. храбры, ст.-інд. kharah ‘цвёрды’ старасл. оухо, бел. вуха, літ. ausìs знахъ, быхъ, бьрахъ, рhхъ, женахъ, сынъхъ
губны фрыкатыўны цвёрды [в] узнік на месцы індаеўрапейскага нескладовага [*] у становішчы перад галоснымі	[в] ← [*]	ковати (← *kouati), совати (← *souati)

Практыкаванні

1. Падзяліць словы на склады, указаць складаўтваральныя гукі:

Богатьство, вьсь, гл@бина, грhшьникъ, двьрь, добръ, зрьно, кл#тва, коньць, лакъмъ, нед@жьнъ, область, по\ти, прьсть, старьць, сh"ти, т#жькь, хрьвътъ, >чьмень, @гль.

Узор: ор@жи – о-р@-жи-, у слове чатыры склады, 1 склад – галосны гук, наступныя склады пабудаваны па мадэлі зычны + галосны. Складаўтваральнымі з’яўляюцца галосныя гукі.

2. Затранскрыбіраваць словы, ахарактарызаваць галосныя і зычныя гукі:

Вол", врhм#, дрqгъ, дьнь, зв@къ, кън#зь, любл\, мор, мъхъ, м@жь, нач#ти, qхо, п#ть, пиm", ръпътати, с@сhдъ, ютро, "ко, >зыкъ, жажда.

Узор: @гль: @ – галосны поўнага ўтварэння, доўгі, непярэд­няга рада, сярэдняга пад’ёму, насавы, лабіялізаваны; г – зычны, заднеязычны, змычны, выбухны, звонкі, цвёрды; л – зычны, пя­рэднеязыяны, змычны, праходна-змычны, памякчоны, санорны; ь – галосны, няпоўнага ўтварэння, рэдукаваны, пярэдняга рада, сярэдняга пад’ёму, нелабіялізаваны, ненасавы.

3. Знайсці корань слова. Растлумачыць у ім чаргаванні галосных гукаў:

а) гонити  – ган"ти, родити – раждати, гребетъ  – погрhбати, седло – сhдhти, за­сыпати  – съпати, замъкъ – замъкн@ти – замыкати, зьдати  – съзидати, везти – возъ, велhти – вол", блhскъ  – бльсн@ти, рыти – ровъ, въложити  – вълагати – лежати  – ложе, възоръ  – зазьрhти – прозирати   – зазирати, бер@ – cъборъ – бьрати – събирати, вити – вhньць – ви\ – повои, стел\ – столъ – стьлати – подъстилати, тек@ – притhкати – токъ – тьци.

б) ковати  – коу\, слоути  – слава, сhм# – сhмене, врhм# - врhмена, сън#ти  – сънимати  – сънемл\, ж#ти  – пожимати  – жьм@, звонъ  – зв@къ  – звьнhти  – зв#цати, начинати  – нач#ло  – на­ч#ти, пам#ть  – поминати – помьни\  – пам#товите, роуно  – ръвати – порывати, вън#ти – вънимати – вънемл\, плыти – плоути – плавати – пловьць, >ти  – въз#ти – възимати – възьм@, расп#ти – распинати - распьн@, над@ти – надъменъ.

Узор: зовъ – зъвати – созывати: у корані слоў чаргуюцца галосныя о // ъ ////// ы. Галосныя ў корані ўзыходзяць да праславянскіх галосных ŏ (*zŏv-) – ŭ (*zŭv-) – ū (*zūv-).

4. Запісаць стараславянскія словы, якія ўзыходзяць да слоў праславянскай мовы. Ахарактарызаваць змяненні.

*bĭrati, *blŭsā, *dōrŏs, *gŏstĭs, *krĭstŏs, *krŭsa, *posūlati, *plŏdŏs, *plŭtĭs, *rūbā, *skōkati, *sŭpati, *sūnŭs, *svĕkrŭis, *tĭstĭs, vĭrsŭs.

Узор: *stŏlŏs – столъ, ŏ у першым складзе пераходзіць у о, ŏ ў другім складзе пераходзіць спачатку ў ŭ, на месцы якога ўзнікае ъ^.