тарихти афкори сиёси. х.. Китоби дарси
 Скачать 0.9 Mb.
|
|
Ташаккули афкори сиёсиву хукукии Амрикой Шимолй Дар ташаккули афкори сиёсиву хукукии Амрикои Шимолй як катор чунбишу гояхо за хуччатхои сиёсиву хукукй накш гузсштаанд. Якчоя бо мухочирати англисхо ба заминхои Амрикои Шимолй анде шаву гояхои онхо, аз он чумла дар бахши ихтилофи байни калисои англиканй ва протестантхо вориди замиихои мустамлика мешаванд. Протестантхо аслан пуританка (аз кал. лот. ва англ. - «бархак»), яъне порсо номида мешуданд. Онхо мунаккидони калисои англиканй аз чумла сарвагу мнросимиазирии беандозаи калисо ва хомиёни ислохоти калисо буданд. Худи пуританхо гуруххои гуногунро ташкил медоданд. Пуритан- Хои сарвапъштд бахри мансаб дар дохили ташкилоти протесганй ва дар идораи сиёсии мустамлика талош меварзиданд, дар таъси си ташкилоти калисои аз гояхои Калвин истифода менамуданд. Пуритан.\ои цавиирода фасодии комили калисои англиканиро фош намуда, мукобили гояхои калвинй буданд, кушиш намуданд ташки лоти нави калисоиро тахти сарпарастии умумии Исои Масех таъсис диханд. Онхоро индепендентхо низ меномиданд. Як гурух пуританхои мухочир бо номи пилигримхо аз Голландия Созишро (Конвентро) дар хусусй таъсиси цомеа и шахрвандй аз 21 ноя бри соли 1620 бахри пахн гаштани дани масехй, нашри конунхои ба рои мустамтакахо умумй, таъсиси макомоти ягенаи маъмурй тартиб медиханд. Ин хуччати таърихй чун сарчашмаи таърихи конститутси- онии ИМА шинохта мешавад. Онхоро сипас пилигримхо меноманд ва хамасола 22 декабр чун рузи ба сохил фаромадани пилигримхо чашн гирифта мешавад. Илова ба ин, дар халичи Массачусетс цамоаи нави мухоцирон ташкил мешавад. Он Байтулмукаддаси чадиди Исроили нав номвда мешавад. Пойтахти ин иттиходи нави динии мухочирон Босгон ин тихоб мешавад. Ин чамоаи мухочирон таъсиси калисои навро зим- 313 ни дини бархак хадафи хеш карор медихад. Цои Уинтроп соли 1630 рохбарии ин чамоаи диниро ба ухда гирифта, тули 20-сол зимни на зари пуританхо адои вазифа мекунад. Айни замон аз чониби Т. Хукер (нимаи аввали асри XVII) ва Роцер Уилямс (1603 - 1689) гояхои индепендентхо (озодихохон) дар хусусй озодии эътикоди динй, чустучуи озодй хакикат, давлати кор- поративии чавобгуи манифиатхои аксари ахолй пахн мешаванд. Бар замми ин, Т. Хукер аз гояи сохибихтиёрии халк пуштибонй наму да, тарафдори бархам додани махдудиятхои хукуки интихобот буд. Р. Уилямс давлатро офаридаи Худо ва пуштибони манфиатхои халк мешуморад, мансабдори давлатиро хидматгори Худо ва халк эълон мекунад, ризояти раиятро заминаи таъсиси муассисахои хокимият эътироф мекунад, аз хусусй мувофакати хаёти чомеа ба талаботи хи рад, адолат харф мезанад. Якчоя бо чунбишхову гояхо якчанд хуччатхои мухими сиёсиву Хукукц кабул мешаванд, ки барои ташаккули афкори сиёсиву хукукй ахамияти гоявй доштанд, аз кабили Созиш (Конвент) дар хусусй таъ сиси чомеаи шахрвандй аз 21 ноябри соли 1620, «Нуктахои асоси», ки соли 1639 дар Коннектикут эълон мешаванд, Хартияи озодихои Массачусетс аз солхои 1641 ва 1648. Тибки Мачмуаи озодихои Мас сачусетс (с. 1641) баробарй назди конун, хукук ба барасии парван- да дар суди хакамй, хакки мухочирати озод, хукук ба химояи ад вокат, кафолати хакки шикояти апелятсионй эълон мешаванд. Си пас, соли 1648 Мачмуаи озодихо дар тахрири нав эълон мешавад. Соли 1780 дар Массачусетс Конститутсия кабул мешавад, ки гояи давлати хукукбунёдро дар шакли «идораи конунхо, на одамон» эъ лон мекунад. Сипас, дар давраи авч гирифтани муборизаи мустамликахо бо мустамликаорон гояву хуччатхои нав эчоду таълиф мешаванд. Аз чумла Цон Дикинсон аввалин шуда аз хукукхои тавлидии ахолии мустамликахо ва ширкаташон дар макомоти конунгузор пуштибонй мекунад. Б. Франклин соли 1766 назарияи худидораро («гомрул») пешкаш намуда, бахри исботи зарурати худидораи мустамликахо таъкид ме кунад, ки мухочирони англис пас аз мухочират ба Амрико дигар то беи конунхои Англия нестанд. Дар Эъломияи хуцуНХои Виргиния аз 12 июни с. 1776, ки бо калами Чорч Мейсон, зери тахрири Ч,еймс Мэдисон навишта шудааст, таъкид мешавад, ки одамон тибки фитрати хеш озод мебошанд, аз хукукхои чудонопазири хеш ба хаёт, озодй, саодат ва амният истифода меба ранд ва онхоро ба наслхои минбаъда ба мерос мегузоранд. Тояи хукукхои фитрии инсон дар Эъломияи истикдолияти ИМ А аз 4 июли с. 1776 ифодаи минбаъдаи хешро меёбад. Муаллифони ин 314 Эъломияи таърихй Т. Чл'фферсон, Б. Франклин, Ч Адамс мебошанд. Эъломия аз чониби 13 штат якдилона кабул карда мешавад. Тибки Эъломия, хар халк «тибки конунхои табиат ва Офаридагори онхо» хак дорад байни халкхои дигар «мавкеи мустакил ва баробар дошта бошад». Хдмчунин хукукхои чудоноиазири инсон ба зиндагй, озодй ва хушбахтй эълон мешаванд. Сипас, дар лоихаи Конститутсияи ИМА ахамияти сохти идо раи чумхурй, зарурати хотима бахшидан ба имтиёзхои дворянхо, тачзияи хокимиятхо пешбинй мешавад.
Б. Франклин (1706 - 1790) - асосгузори назарияи худидора (гом- рул) буда, чун аъзои мачлиси намояндагии Пансилвания ва корман- ди дипломатй дар Лондону Париж кор кардааст. Мавсуф бахри мустакилияти музофотхои шимолии Амрико та лош меварзад. Бахри амалй гаштани гояи истиклолияти музофотхо назарияи худидораро пешкаш мекунад, ки бо номи «гомрул» машхур аст. Тибки ин назария, худидора ва мустакилияти музофотхои ши молии Амрико пешбинй мешаванд. Мавсуф соли 1769 аввалин шуда музофотхои шимолии Амрико- ро иапагщо, яъне давлатхо меномад. У яке аз муаллифони гояи кин- федератсияи шпиищо мебошад, аз чумла дар тархрезии Моддах,си конфедератсияи соли 1781 фаъолона ширкат меварзад. Франклин хамчунин дар тархрезии Эъломияи истиклолияти ИМА ва лоихаи Конститутсияи ИМА иштирок мекунад. Б. Франклин мукобили нобаробарии амволии одамон буда, так сими ахолиро ба сарватмандону бенавоён, аз чумла хаёти бохаша- мати феодалхоро махкум мекунад. У менависад, ки «моликиятдорй хукуки фитрии инсон буда, бахри зиндагй ва идомаи наели инсонй зарур аст». Вале ин моликият, ба акидаи мавсуф, на хусусй, балки чамъиятй мебошад. Чунончи, таъкид мешавад, ки «хар гуна молики ят айни замон моликияти чомеа мебошад» ва махз чомеа онро «та вассути конунхо ба миён овардааст ва аз ин хотир, метавонад зим ни конунхои дигар моликиятро ба манфиати хеш ихтиёрдорй кунад, агар_хадафи чомеа инро талаб кунад». У орзу мекунад, ки ахолии ИМА оянда к;аноатманд( ’чагй намуда, ба саодат ноил гардад. Мавсуф муътакид буд. ки иши шумораи ахолй, васеъ гаштани худуди кишвар, му г сохаи хаёти ичтимой ва алалхусус такмили илми сиё( чомаи амал мепушад. Ба назари муафаккир, илми < £? Амрико ба сатхи камолот мерасад. Ояндаи ИМА у ^ S’*' ли идораи цумхурй вобаста карда мешавад. /аро- 317 Б. Франклин ба такмили илми сиёсат эътибори чиддй медод, ба имконоти беандозаи он боварии комил дошт. Бо гашаббуси у «Цамъияти тащик,оти сиёсй» таъсис гашта, мавсуф нахустин прези денти ин созмон таъин мегардад. Такмили донишхо дар бахши идораи давлат ва илми сиёсй вазфаи асосии созмони мазкур карор мегирад. Мутафаккири амрикои рохи тахаввулии пешрафти чомеаро зим ни ислохот кофй мешуморад. У аз инкилоб пуштибонй намекунад. Мавсуф хамчунин аз манфиатхои сохибмулкони хурд чонибдорй на муда, ба назарияи фоида майл мекунад.
Т. Пейн (1737 - 1809) - зодаи Англия буда, бо таклифи Б. Фран клин ба Амрико меояд. Бо калами у асархои камхачми сиёсиву хачвй «Хукукхои инсон», «Асри хирад», «Акли солим» навишта мешаванд. Т. Пейн мукобили якобинчиёни Фаронса ва калисои масехй баромад мекунад, камбудихои шакли идораи Англияро, аз чумла анъанахои шохигарии онро фош мекунад, аз мустакилияти штатной Амрико пуштибонй мекунад, цум^уриро шакли муносиби идораи штатхо мешуморад, бахри худидораи х,ар штат талош меварзад. Зимни химояи мустакилияти штатхои Амрико у фаъолияти ко рол ва парлумони Англияро зери танкид мегирад, аз чумла таъ кид мекунад, ки истиклолияти штатхои амрикой масъалаи барра сии судй шуда наметавонад. Истибдоди шохй дар шахсияти коро ли Англия ва истибдоди ашрофон дар шахсияти пэрхои Англия аз чумлаи камбудихои чиддии низоми идораи Англия эътироф меша ванд, ки мерос мондаанд. Х,амзамон ишора ба он мешавад, ки пала таи обшинахои парлумони Англия анъанахои чумхуриро амалй ме кунад. Таъкид мешавад, ки суиистифода дар хукумат ва парлумони Англия салохияти макомоти волои ин кишварро зери шубха мемо- нанд. Мукобилони истиклолияти штатхои Амрико хамзамон душ манони гояи хукукхои фитрии инсон номида мешаванд. Ба назари бештари мухаккикон, Т. Пейн аз чумлаи мутафакки- ронест, ки мафхумхои чомеа ва давлатро чудо мекунад. Ин тафо вут зимни як катор нишонахо сурат мегирад, ба мисли пайдоиши чомеа ва давлат, накш ва таъиноти онхо. Аз чумла, дар робита бо пайдоиши чомеа ва давлат таъкид мешавад, ки чомеа «дар робита бо талаботи» одамон пайдо мешавад, хукумат (давлат) бошад, зим ни «камбудихои» одамон таъсис мегардад. Т. Пейн чомеа ва давлатро зимни хадафу таъиноташон низ фарк мекунад. Таъкид мешавад, ки чомеа «зимни муттахид намудани хадафхои нек ... ба саодати» одамон «мусоидат мекунад», хукумат бошад, «зимни мутеъ кардани камбудихои» одамон ба хадафи чомеа 316 таъсири манфй мерасонад. Хамчунин таъкид мешавад, ки чомеа «ба муттахидй водор мекунад», хукумат бошад, «чудоихохиро кувват мебахшад». Тавре мушохида мешавад. Т. Пейн зимни чудо намудани чомеа ва давлат кушиш мекунад давлатро манфй тавсиф намояд. Аз гуфтахои у ба хулоса омадан мумкин аст, ки макомоти давлатй бар хилофи хадафи одамон ва чомеа амал мекунад. Ин андешахо метавонанд ба инкори давлат оранд, ки яке аз талаботи асосии назарияхои анархиста мебошад. Бесабаб нест, ки Т. Пейн хангоми тавсифи манфии дав лат аз андешахои Бакунин ва Годвин истифода мебарад. Тибки ин андешахо, чомеа хамеша хайр буда, хукумат бошад, шарр аст. Т. Пейн андешахои либерал Э. Беркро дар мавриди махсули хи ради инсонй будани давлат мавриди танкид мегирад. У таъкид меку над, ки пайдоиши хукумат танхо аз иродаи хокимон вобаста буд ва вучуди минбаъдаи хукумат низ аз хамин табакаи хоким вобастагй дорад. Мутафаккир хукуматро чун падидаи шарр тавсиф намуда, та биист, ки онро махсули хиради инсонй эътироф намекунад. Мутафаккир шаклхои давлатро ба ду гурух чудо мекунад: 1) шакли намояндагии интихобй, ё чумхурй; 2) шакли идораи меросй, ё шохиву аристократй. У аз шакли идораи чумхурй пуштибонй на муда, давлати шохй (монархй) ва аристократиро (ашрофиро) зери танкид мегирад, пеш аз хама ба хотири набудани хокимони бои- стеъдод. Мавсуф муътакид аст, ки хокимиятдорй хамеша ниёз ба ашхоси болаёкат дорад, аммо кобилияту истеъдоди инсонй ба ме- рос намегузарад. Т. Пейн хУКУКХои фитрй ва хУКУКХ°и шахрвандиро чудо мекунад. Ба акидаи у, хукукхои шахрвандй аз хукукхои фитрй маншаъ меги ранд. Хукукхои фитрй гуфта, мутафаккир он хукукхоеро дар назар дорад, ки «ба инсон зимни хакки вучудаш мутааллщанд». Хусусияти мухими хукукхои фитрй дар он эхсос мешавад, ки онхо «хукукхои фитрии дигаронро поймол намекунанд». Аз ин ру, «хамаи ХУКУКХОЫ зехнй, ё ХУКУКи маънавй, хамчунин хУКУКи шахе ба накуй ва хушбахтй» аз чумлаи хукукхои фитрй арзёбй мегарданд, зеро онхо хукукхои фитрии дигаронро поймол намекунанд. Хукукхои шахрвандй бошанд, ба хукукхои фитрй асос ёфта, вале истифодаи онхо аз имконоти шахе вобастагй дорад, аз кабили хукукхои мар бут ба амният ва химоя. Ба назари Т. Пейн, хУКУКХои инсон дар холатхои зайл арзи вучуд доранд: якум, агар шакли идораи чумхурй интихоб шуда бошад, дув вум, дар холати идораи дунявй, сеюм, байни халкхои мутамаддин. Тавре мушохида мешавад, мавсуф давлати дунявиро шарти амалй гаштани хукукхои инсон мешуморад. У чун мунаккиди ка лисои масехй ошкоро ба мукобили хам калисохо ва хам дин баро- 317 мад мекунад. Мавсуф аз чумла Инчил ва ривоятхои онро дар хусу- си муъчизахо ва паёмбарон «афсона» мешуморад, таъкид мекунад, ки калисохоро худи одамон бахри мутеъ кардани ахли башар, сохиб гаштан ба хокимияту даромад ихтироъ кардаанд. |