тарихти афкори сиёси. х.. Китоби дарси

• Название: Китоби дарси
• Дата: 10.05.2018
• Размер: 0.9 Mb.
• Имя файла: тарихти афкори сиёси. х..docx
• Тип: Документы; #43229
• страница: 54 из 58

435





татбики меъёри асоси дар робита бо «манфиати умум» ва эхтироми «кадри инсонй» сурат мегирад.

16. 
    Назарияхои «хукуки фитрии эхёгашта»
    

Назарияхои «хукуки фитрии эхёгшта» зимни танкиди назарияхои позитивй ва дар иртибот бо мафхумхои нави фитрй-хукукй ташаккул меёбанд. Ин мафхумхои нави фитрй-хукукй дар иазариярои фалсафии РУКУ к, (мактабхои гегелчиёни чадид, кантчиёни чадид, назарияхои феноменолога, экзистенсиалй ва диг.) истифода шуда, бахри инкори фахмиши позтивии хукук хам аз гояи хукуки фитрй ва хам аз андешахои дигар истифода мекунанд. Дар натича зери мафхуми «хукуки гайрипозитивй» хам хукуки фитрй ва хам як навъ рукущи дигар (гояи хукук, хукуки бархак ва г.) фахмида мешавад. Хамчунин зарурати тавсифи нави хукуки фитрй бо назардошти шароитхои нави хаёт дарк мешавад, аз чумла дар робита бо таъсиси режимхои тоталитарй ва фашиста дар асри XX. Чунончи. назарияхои позитивй барои он танкид карда мешаванд, ки хама гуна мукаррароти худса- ронаи хокимиятро хукук меноманд.

Дар чунин шароит «назарияхои хукуки фитрии эхёгашта» та- шаккулу инкишоф меёбанд. Акнун танкиди тачрибаи сиёсии тоталитарй ва конунгузории тоталитарй, хамчунин баррасии арзиши хукук, ахамияти хукукхои фитрии инсон дар марказй таваччухи ин назарияхои нав карор мегиранд. Айни замон назарияхои мазкур гуногун буда, мафхумхои мухталифи хукуки фитриро пешкаш мекунанд.

Чунончи, Штаммлер, ки намояндаи мактаби кантчиёни чадид аст. назарияи «рукуци фитрии мазмунан тагйнрёбандаро» пекаш мекунад. Хамзамон низариярои динии рук,у%и фитрй инкишоф меёбанд, аз чумла дар шакли назарияи неотомистй ё католикй (пайравони назарияи Фомаи Аквинй) ва назарияи протестанрои чадид (пайравони назарияи Августин).

Неотомистро (томистхои чадид) акидаи Фомаи Аквиниро дар хусусй ин ки хукук ифодаи низоми илохист, ба асос мегиранд. Протестанрои чадид аз акидаи Августин пайравй мекунанд ва иродаи Худоро замина ва манбаи хукуки фитрй мешуморанд.

Яке аз намояндагони назарияи томиста (католикй), диншиноси Фаронса, профессори Донишгохи католик™ Вашингтон Ж. Маритен таъкид мекунад, ки хукуки фитрй аз огоз тибки конуни абадй дар фитрати инсонй чой дода шудааст. У дар инсон фардият ва шахси- ятро чудо намуда, ишора ба он мекунад, ки хукукхои фитрй ин эътирофи кадри шахсияти инсонй мебошанд.

Томнсти чадиди Белгия Ж. Дабен акида пешкаш мекунад, ки рук;ук,и фитрй абадй ва тагйирнаёбанда буда, аз он хамаи коидаву


436





конунх,ои инсонй, аз чумла хукуки позитивй ва ахлок бармеоянд. Сарчашмаи хукуки фитрии абадй ва тапшрнаёбандаро фитраи инсонии абадй ва тагйирнаёбанда ташкил медихад.

Томисти чадиди Австрия Й. Месснер назарияи антропологии рук,ук,и фитриро пешкаш намуда, фитрати инсониро мавриди омузиш карор медихад, аз чумла таъкид мекунад, ки инсон шуури ахлокиву хукукй дорад ва тавассути он «конуни фитрии ахлокй» ва «вичдони ахлокй», ки айни замон «вичдони хукукист», дарк мешаванд. «Конуни фитрй» чун конуне тавсиф мешавад, ки «ба фитрати инсонй» мутааллик буда, тарзи амалро муайян мекунад.

Ба андешаи Месснер, назарияи фитрй-хукукй вобастагии хукукро аз омилхои техникй, хочагй, идеологй, сиёсй эътироф мекунад, вале андешаи марксистй дар хусусй вобастагии мутлаки байни хукук ва ин омилхо кобили кабул нест. Ба акидаи у, принсищои фитрй-х;ук,ук,й аз тачрибаи «иттиходи оилавй» сарчашма гирифта, хислати умумй доранд. Принсипи асосй чунин тавсиф мешавад: «боадолат амал намо, аз беадолатй пархез намо». Сипас, «приснсипрои нахустин» (риояи андоза, сулх, вичдон, тартибот ва г.) ва «принсипрои дувумин» (инкори дуруггуй, дуздй ва г.) амал мекунанд.

Мавсуф мафхуми «цонуни фитрии инсонро» чудо мекунад. ки дар хаёти инсонй амал мекунад ва ба «мухити табиии ноаклона» пахн намешавад. Хислати меъёрии хукуки фитрй эътироф мешавад, яъне он чун «.мацмуи меъёрро» тавсиф мешавад. Равобити руцук; ва ахлок; эътироф гашта, ишора ба он мешавад, ки хукук дар таносуб бо ахлок «х;адди ацали ахлок;» аст. Тафовути х;ук,ук, аз ахлок, чунин шарх до да мешавад: 1) хукук «тарзхои берунаи амали инсониро» фаро мегирад; 2) хукук «ухдудорихои муайянро» пешбинй мекунад; 3) хукук «ба ичрои мачбурии амал водор мекунад; 4) хукук «чомеаро барои кабули меъёрхои амали ногузир ваколатдор мекунад».

Томисти чадид А. Ауэр аз назарияи антропологии х;ук,ук,и фитрй пуштибонй намуда, щадри инсониро» махаки боадолатии мукаррароти позитивй эълон мекунад, хиради инсониро, ки мутааллик ба хиради илохист, сарчашмаи хукуки фитрй мешуморад. Таъкид мешавад, ки инсон чун «мавчудоти озод» метавонад «дорой хукук бошад». Падидаи психологй будани хукуки фитрй рад гашта, кайд мешавад, ки хукуки фитрй «мохиятан ме/пафизикт мебошад, масъалаи «антропо- логияи фалсафист». Ба акидаи мавсуф, «рук;ук;и фитрии муосир», ки вобаста ба шароитхои нави хаёт мутобик мешавад, мохияти фалсафии хешро гум намекунад, аз чумла принсипрои х;ук,ук,и фитрй масоили навро фаро мегиранд, аз кабили озодии дин, озодии сухан ва г., вале мохиятан бетагйир мемонанд. Аз ин лихоз, назарияхои хукуки фитрии мазмунан тагйирёбанда, кушишхои мутобикати сотсиоло-


437





гиву психологии хукуки фитрй, ки аз чониби Г. Коинг, В. Зауэр ва диг. сурат мегирад, рад мешаванд.

Назарияхои протестантии чадиди хуцуци фитрй (К. Барт, Э. Волф, X. Домбоис, Ф. Хорст, Э. Бруннер ва диг.) иродаи Худоро сарчашмаи хукуки фитрй эълон мекунанд, ё хукуки фитриро чун зухури иродаи илохй баррасй мекунанд. Хукуки фитрй чун «масъалаи имон», ё ифодаи меъёриву хукукии Инчил тавсиф мешавад. Хукуки фитрй на чун падидаи мустакил, балки дар шакли хукуки динй, хукуки фитрии динй тахлил мешавад.

Якчоя бо назарияхои динй хамчунин назарияхои дунявии фитрй- %ук,ук,й истифода мешаванд. Аз чумла Г. Райнер хукуки фитриро мустакил шуморида, иллати пастшавии таваччухро ба хукуки фитрй. ки аз солхои 1960-ум огоз мегардад, дар баррасии бештари масоили метафизикиву динй мебинад. Тибки назарияи мавсуф, инсон щук,ук, ба бадани хеш» дорад, хамин бадани инсонй «морияти инсонро» муайян мекунад ва онро дигарон бояд кадр кунанд. Аз ин ру, андешаи экзистенсиалй дар хусусй ин ки инсон мохияти доимй надорад, рад мешавад. Бо хукуки зикршуда х,ук,ук,х,ои дигари фитрии инсон эътироф мешаванд, аз кабили хукук ба ба хаёти шахей, ба дахнопази- рии бадани хеш ва кисмхои он, ба озодии бадан, ба моликият (барои таъмини бадан). Хамчунин рук,ук,х;ои фитрии маънавй чудо карда мешаванд, аз кабили хукук ба шаъну шараф, ном ва г. Хислатхои ногузирй ва мачбурии руцуци фитрй эътироф гашта, таъкид мешавад, ки хислати мачбурии хукуки фитрй на бо кувваи беруна, балки бо худи инсон вобаста аст.

16. 
    Назарияи психологии хукук
    

Дар ташаккулу инкишофи назарияи психологии хукук Л.И. Пе- тражитский (1867 - 1931) сахми мухим дорад. У муаллифи асари «Назарияи хукук ва давлат дар иртибот бо ахлок» буда, ба масоили хукук таваччух мекунад.

Хуцук, чун падидаи психологи баррасй мешавад, аз чумла чун чузъи психологияи фард. Таносуби х;ук,ук, ва ахлок, дар он эхсос мешавад, ки ахлок хислати императивй (ногузир), хукук бошад, хислати ногузири хукукй доранд. Хислати ногузирии (императивии) ахлок, дар он аст, ки фард масъулияти хешро дарку эхсос мекунад. Ин масъу- лият дар бахши дарку эхеоси ухдудорихо зохир мешавад. Ногузирии х;ук,ук, бошад, дарку эхсоси хам ухдадорихо ва хам хукукхои фарди- ро дар назар дорад. Ин эхсоси психолгии хукукхо дар шакли талаби хукукй зухур мекунад.

Бар замми ин, ичрои урдадории ахлок,й ихтиёрй буда, вале ичрои ух;дадории %ук,ук,й хатмист. Агар дар бахши муносибатхои ахлокй


438





ичрои ухдадорихо зимни муносибати эхтиромонаи одамон сурат гирад, пас ичро нагаштани ухдадорихои хукукй боиси нафрати одамон гашта, истифодаи чорахои мачбуриро такозо мекунад.

Ба андешаи мавсуф, накши хукук дар хаёти чомеа нисбат ба накши ахлок баландтар аст, чунки бурхони ахлокии гайрифаъол тобеи бурхони ахлокии фаъол аст. Буррони ахлокии гайрифаъол эхсоси масъулиятро дар назар дорад. Буррони ахлоции фаъол бошад, эхсоси салохиятро пешбинй мекунад. Дар натича амали фардй ва оммавй хамоханг мешаванд.

Ба андешаи мавсуф, хукук зимни таъсиррасонй ба амали ичтимой ду функсияи мухимро ичро мекунад: а) функсияи тацсимкунщ б) функсияи ташкили. Функсияи таксимкунй дар сохаи «хочагии халк» ва «хочагии чахонй» аз функсияи таксимоти чузъхои чудогона, аз кабили воситахои истехсолот, неъматхои истеъмолй ва г. байни аф- род ва гуруххои ахолй фарк карда мешавад. Моликият заминаи таксими неъматхои хочагй ва тахкурсии хаёти иктисодиву ичтимой эълон мешавад. Ду намуди моликият чудо карда мешаванд: 1) моликияти фардй дар чомеаи капиталистй; 2) моликияти коллективй дар чамоати ибтидой ва дар чомеаи коллективй.

Мавсуф кушиши тахлили танкидии назарияи шаклй-меъёрии хукукро ба харч дода, мохияти хукукро дар робита бо сарчашмахои он рушан карданй мешавад. Зимни кушиши тавсифи васеи (гайришаклии) хукук намудхои зиёди фактхои хукукй, аз чумла фактхои хукукии таърихй, сарчашмахои динй ва диг. хамчун сарчашмахои хукук пазируфта мешаванд. Дар натича намудхои гуногуни хукук пешбарй ва тахлил мешаванд.

Л.И. Петражитский 15 намуди х,укук,и муцарраршударо чудо мекунад, аз кабили хукуки расмй (конунгузорй); хукуки китобй (дар китобхои мукаддас, мачмуи одатхои хукукй, асархои илмй, Мачмуи конунхои Юстиниан); хукуки «афкори дар илм эътирофшуда», «хукукй назариявии хукукшиноси алохида ё гурухи онхо; «хукуки ташхиси хукукй, «посуххои хукукшиносони римй»; «хукуки ахкоми диниву ахлокй» (поягузорони динхо, паёмбарон, зохидон) ва диг. Гурухи адохидаро «хукуки шартномахо», «хукуки ваъдахои яктарафа» (хукуки макомоти давлатй ва ашхоси хусусй), «хукуки барномавй» (изхороти барномавии макомоти давлатй), «хукуки эътироф» (эътирофи хукуку ухдадорихои як тарафи муносибати хукукй) ташкил медханд. Намуди алохидаи хукук дар шакли «хукуки амсолй» дар макомоти давлатй ва арсаи байналмилалй амал мекунад. Хамчунин «хукуки умумихалкй» чудо карда мешавад, ки «дар хама чой вучуд дорад».

Тавре мушохида мешавад, Л.И. Петражитский намудхои хукукро дар робита бо падидахои хукукии вокей муайян мекунад. Аз ин


439





хотир, у камбудии илми «давлатшиносии муосирро» дар он мебинад, ки бо тахлили мафхумхои гуногун сару кор дошта, хамзамон падидахои вокеиро сарфи назар мекунад. Чунончи, таъкид мешавад, ки истилохоти «хокимият» ва «хукмравой» калимахое мебошанд, ки маънии илмй надошта, дар шуури хукукй хар хел истифода мешаванд. Ба андешаи мавсуф, дар натичаи сарфи назар гаштани падидахои вокей илм мафхумхоеро пешбарй мекунад, ки барои ифодаи падидахои вокеан чойнадошта истифода мешаванд ва би- лохира, назарияхои алохида хислати «афсонавиро» касб мекунанд. Хамчунин камбудии забони хукукшиносй низ рушан мешавад, аз чумла ба хотири ин ки анику возех нест.

Минбаъд андешахои чудогонаи назарияи психологии Л.И. Петражитский аз чониби назарияхои вокеанигорони амрикои, бихевиористй (рафторй), феноменологй васеъ истифода мешавад, аз чумла дар бахши анику оммафахм набудани забони конунгузорй, тафовути матни конун ва карорхи судии вокей, таъсири омилхои психологй ба кабули карори судй ва диг. Назарияи психологй мавриди танкиди мутафак- кирону мухаккикон низ карор мегирад, аз чумла дар асархои П.И. Новгородсев, В.Н. Чичерин, Б.А. Кистяковский ва диг.