тарихти афкори сиёси. х.. Китоби дарси
 Скачать 0.9 Mb.
|
|
Назарияи омехтаи хукук Назарияи омехтаи рук,УК Дар кишвархои имрузаи пасошуравй холо дар холати ташаккул карор дошта, кушиши тахлили хукукро дар иртибот бо раванди наздик шудани андешахои чудогонаи фитрй- хукукй, позитивй. сотсиологй ба харч медихад. Аз чумла наздик шу дани методология ва гояхои назарияхои фитрй- хукукй ва позитивй имруз ба чашм мерасад. Хануз дар охири асри XIX ва ибтидои асри XX А.С. Яшенко, П.Г. Виноградов ва диг. дар хусусй пешкаши назарияи омех гаи хукук масъалагузорй намуда буданд. Чунончи, А.С. Яшенко дар асараш «Назарияи федеролй. Тачрибаи назарияи омехтаи давлат» (1912) на зарияи омехтаи сиёсиро химоя мекунад, аз чумла дар масъалаи та носуби хокимияти федеролй ва хокимияти аъзоёни федератсия, ис тифодаи муштараки сохибихтиёрй дар давлати федеролй бо ишти- роки макомоти федеролй ва махаллй. П.Г. Виноградов (1854 - 1925) аз нуктаи назари омехта пуштибонй намуда, онро аз усули тахлилй (шакливу меъёрй) чудо мекунад. Кам будии назарияхои тахлилиро (позитивии тахлилиро) у дар тахлили бефоидаи мафхумхои абстракта мебинад. Ба кавли мавсуф, хаёти оила, давлат. миллат, калисо аз тахлили мафхумхо вобаста нест. Аз ин ру, ахамияти усули тахлили омехта исбот мешавад. Ахамияти нуктаи назари омехта дар он дида мешавад, ки зимни усули мазкур «хаёти ичтимой», яъне чомеа омухта мешавад. Мухаккики амрикои Цером Холл, муаллифи асари «Тахлилхои хукукшиносй ва назарияи кримияалй» (Ню-Иорк, 1958) истилохи «хукукшиносии омехтаро»-ро вориди илм мекунад. Ба назари у, ба рои эхёи ахамияти анъанахои фитрй-хукукй аз усули тахлили арзи- шии (аксиологии) хукук мебояд истифода намуд. Дар натича арзиши меъёри хукук эътироф гашта, айни замон меъёр чун мафхуми арзишй 445 баррасй мешавад. Холл бархилофи П.Г. Виноградов ба ахамияти тахлили мафхумхои хукукй ишора мекунад. Иллати назарияхои фитрй-хукукй махз дар он эхсос мешавад, ки тахлилхои мафхумхо кам ба назар мерасиданд. Аз ин хотир, зарурати тахлилхои арзишй исбот мешавад. Арзиши хукук дар он мушохида мешавад, ки хукук дар меъёрхо вазъи равонй ва амали берунаро муайян мекунад^ Усули тахлили омехтаро Сорокин низ истифода мекунад. У дар асараш «Китоби дарсии назарияи умумии хукук дар иртибот бо на зарияи давлат» (Ярославл, 1919) зимни тахлили комплексны хукук се сатхи фахмиши хукукро муайян мекунад: 1) хукук чун коидаи амал; 2) хукук чун коидахо ва меъёрхои равонй; 3) хукук чун коидахои равонй, ки дар сарчашмахои хукук, сохторхои сиёсии чомеа ифо да гаштаанд. Дар шароити феълй аз назарияи омехтаи хукук, аз чумла усули тахлили омехта В.Г. Графский пуштибонй мекунад. Ба андешаи у, холо анъанаи деринаи омехта гаштани догмаи (назарияи меъёрии) хукук, таърихи хукук ва назарияи фитрй- хукукй чой дорад. Илова ба ин, мутафаккирони гузашта ва мухаккикон, тавре болотар зикр гашт, ахамияти тахлили омехтаро исбот намудаанд. Тавре мавсуф менависад, «холо кариб 40 фанхои хукукшиносй бо омузишу тавсифи хукук сару кор доранд», аз чумла таърихи хукук, назарияи хукук, хукуки гражданй, мантикй хукукй, этикаи судй ва диг. Бар замми ин, хукукро «фалсафа ва антропология, таъ рих ва фархангшиносй, инчунин сохахои дигари дониши ичтимой (чамъиятшиносй) меомузанд». Ба акидаи мавсуф, «сохти комплексии муносибатхои хукукй» ва «меъёри хукук» дар шароити кунунй «самараи танзими хукукии сохавй ва умуман накши ичтимоии хукукро душвор мегардонад». Дар ин шароит истифодаи усулхои тахлили комплексй дар бештар мавридхо зарур мегардад, аз чумла омузиши «сиёсати хукукй» талаб мекунад, ки «тачрибаи сиёсй» ва «фахмиши хукукй» ба инобат ги рифта шаванд. Фахмиши хукук низ пахлухои «ичтимой, психологй, сохторй», инчунин «истилохоти комплексиро» касб мекунад. Ба акидаи В.Г. Графский, хукук тибки назария ё хукукшиносии омехта «обекти мураккаб ва серпахлуи маърифатист», ки «дар холати инкишоф ва мубодилаи донишхову хулосахои нуктахои на зари хукукшиносй» карор дорад. Аз ин ру, таклиф пешкаш меша вад, ки хукукшиносй бояд ба се сохаи донишхо чудо карда шавад: «хукукшиносии назариявй, амалй ва умумй (чамъбастй, омехта, хамгаро)». Зарурати истифодаи усули тахлили омехта ва инкишофи хукук шиноси омехта бо он муайян мешавад, ки имруз масъалаи низоми мартаботии «нуктахои назари методологй оид ба хукук мунтазам 446 мухокима мешавад». Тавре мавсуф менависад, дар як катор холатхо «ду ё се нуктахои назар (позитивизми хукукй ва юснатурализм)», дар холатхои дигар «нуктахои назари бештар фалсафй, сотсиологй, меъёрй, психологй, феноменологи, герменевтй, коммуникативй» чудо карда мешаванд. Др ин холат муайян намудани «низоми мартаботии» ин нуктахои назар душвор аст, чунки хар яке аз онхо «нуфузи хешро» сохиб аст. Илова ба ин, ба андешаи мавсуф, холо омузиши пахлухои сиёсй ва ахлокии хукук ахамият дорад. Хамчунин хукукшиноси мукоисавй низ вазифаи тахлили комлексиро ба ухда дорад. Дар робита бо ин равандхои нави тахлилхои илмии хукук ва омилхои зикршуда В.Г. Графский аз хукукшиносии омехта пуштибонй мекунад. Мавсуф солхои охир як катор асархои илмии хешро дар ин бахш манзури хонанда намудааст.
Охири асри XIX ва дар тули асри XX бо баробари руй оварда ни халкхои араб ба дастовардхои илмиву техникии чахонй мута маддин, вусъати равобити васеи байналмилалй, ворид гашатан ба низоми муомилоти чахонй зарурат ба тахлили равандхои инкишо- фу рушди минбаъдаи чомеа эхсос мешавад. Таксими чомеаи чахон ба капиталистиву сотсиалистй, ки то охирхои солхои 1990-ум вокей буд, аз чумлаи омили дигари таконбахш ба тахлили масоили гуногу ни сиёсиву ичтимой мегардад, аз чумла дар бахши исботи рохи мах сус ва мустакили пешрафту рушди чомеаи араб ва умуман. тамадду- ни исломй. Дар ин шароит равандхои мухталифи афкори сиёсй ин кишоф меёбанд, аз кабили чонибдорони эрёи суннатхои пештара, ё чомеаи замони Паёмбари ислом (с), ки номи «усулияро» касб меку над ва ё пуштибоноии раванди технократй, ки ахамияти истифодаи дастовардхои илмиву техникиро исбот мекунанд. Пешрафти имрузаи технологй низ ба пешрафти чомеаи араб таъ сири чиддй мерасонад, аз чумла ба тахаввули афкори сиёсй. Таъсири равандхои дигари инкишофи чомеаи чахониро низ набояд фаромуш накард, махсусан бархурди тамаддунхоро, пеш аз хама бархурди тамаддунхои бузурги исломй ва масехиро. Дар ин чода раванди чахонишавй, мубориза барои ашёи хом ва г. низ бетаъсир намемо- нанд. Бар заммин ин, дар чахонй араб имруз норозигии ахолй аз ре- жимхои мавчудаи хокимиятдорй ру ба афзоиш нихода, дар як катор аз кишвархо (Миср, Тунис ва диг.) сарварони давлат аз мансаб бар канор шуданд. Равандхои инкилобй ва сиёсии ин кишвархо табиист, ки солхои наздик боиси тахаввули назарии афкори сиёсй мегарданд. Раванди тахаввули назарй аз шиддати хараткатхои сиёсй вобастагй 447 дорад. Чунончи, чангй шахрвандй дар Ливия ба такдири минбаъ- даи назарияи сеюми чахонй, ки муаллифаш сарвари инкилоби Ливия Муаммори Каззофй мебошад, таъсири чиддй хохад расонид, ба шар- ти, албатта, амалй гаштани талаботи мукобилони режими Каззофй. Хуллас, афкори чамъиятиву сиёсии араб аз як тараф, дар ро бита бо равандхои инкишофи чомеаи чахон, пешрафти илмиву техникй ва технологии чахонй муосир, густариши равобити иктисодй, ичтимой, сиёсй, фархангии мамолики чахон, зарурати халли муш- тараки проблемахои хаётан мухими глобалй, аз тарафи дигар, бо назардошти чунбишхои сиёсии дохилй тахаввул меёбад. Ба хамаи ин нигох накарда, тахаввули афкори сиёсиву ичтимоии араб зимни эхтирому химояи мукаддасоти исломй, арзишхои тамаддунй исломй, пуштибонй аз хусусиятхои хоси миллати араб, накши арабхо дар та шаккулу пешрафти тамаддунй исломй инкишоф меёбад. Дар ин шаро ит назарияхои гуногуни сиёсй пешбарй мешаванд, ки зимни танкиди назарияхои пешрафти капиталистй (сармоядорй) ва сотсиалистй, ин чунин истифода аз дастовардхои фархангиву тамадцунии хеш рохи махсуси пешрафти чомеаи араб ва умуман рушди тамаддунй исломи ро химоя мекунанд. Назарияхои мазкур табиист, ки такя ба суннатхо, мукаддасот ва арзишхои исломй доранд. Назарияхое, ки гояи «усулияро» таргиб мекунанд, аз чониби факехи Яман Иброхим ибни Али-ал-Вазир, фахеки шиамазхаби Ирок Мухаммад Бакр-ас-Садр, олими Арабистони Саудй Зиёвудцин Сар- дор, рахбари инкилоби Ливия Муаммори Каззофй химоя мешаванд. Мухаккикони дигари араб Абдулмалик, О. ал-Холи, Абдулваххоби Бухдиба, Абдурахмони Усома аз гояи «пешрафти тамаддуниву технологи» пуштибонй мекунанд. Чунончи, Ибни Али-ал- Вазир муътакид аст, ки пешрафти таърихй бо рушди батадричи одамон аз «олами гайб» ба олами исломй ро бита дошта, мутобики иродаи Худованд сурат мегирад ва имкони эхёи даврахои гузашта («манхач») дар ин раванди инкишофи чомеа вучуд дорад. Мавсуф иллати тамаддунй масехиро дар пуштибонии аз хад зиёди озодии шахе мебинад, ки боиси ташаккули фардй худ- параст, химояи манфиатхои афроди худбин ва сарфи назар гаштани манифатхои дигарон мегардад, шахсро аз масъулияти назди чомеа озод мекунад. Мавсуф чомеаи муосирро бо вазъи Маккаву Мадинаи замони паёмбар Мухаммад (с) мукоиса намуда, таъкид мекунад, ки он замон дар Макка ислом нав ташаккул ёфта, дар ихотаи олами чохилият арзи вучуд дошт. Дар замони имруза низ тамаддунй исломй дар ихотаи олами чохилият карор дорад ва бояд масоили мухими маънавй, тарбиявй, илмиро хал намояд. У аз гояи рицра пуштибонй меку над, онро чун рохи пешрафти исломй тавсиф мекунад, «пайравй аз 448 фармудахои Худовандро» рохи ягонаи пешрафти башар мешуморад, таъкид мекунад, ки «дар ин Замин танхо ислом тамаддунй барка- мол шуда метавонад». Интизом ва рамгироии мусулмонони олам чун заминахои мухими рушди тамадцуни исломй пазируфта шуда, айни замон усулхои муборизаи сиёсии мутааллик ба кишвархои гайри ис лом (табадуллоти харбй, инкилоби сотсиалистй, сотсиализми илмй) сарфи назар мешаванд. Ал-Вазир ба заминахои бунёдии давлати исломй таваччух наму да, аз чумла ишора ба ягонагии хокимияти диниву дунявй мекунад, дар низоми идораи давлат рокимяти так,симкунанда ва хокимияти додгориро чудо мекунад. Хокимияти так;симкунанда аз сохторхои зе- рин иборат аст: а) хокимияти ичроия ва сарвари давлат, ки зимни кон ститутсияи халк (умма) пешбариву интихоб мешаванд; б) хокимияти ичроия ва хокимияти конунгузор - «шурохо», ки зимни нуктахои кон ститутсияи халк интихоб мешаванд. Хокимияти додгохй чун омили махдудкунандаи хокимияти конунгузор ва ичроия пазируфта ме шавад. Дар низоми хокимияти додгохй унсурхои зерин чудо карда мешаванд: додгохй умумй, ки мутобики шариат, ислом ва конуни умумй фаъолият мебарад; назорати умумй; додгох аз номи китобои мукаддас - Куръон ва Суннат. Кобили зикр аст, ки мухаккикони чахонй ислом зимни пуштибонй аз рохи пешрафти исломй ба гояи хичра таваччухи бештар доранд. Чунончи, ал-Вазир таъкид мекунад, ки заминахои давлати исломй дар Мака ташаккул ёфта, сипас, дар Мадина ба сатхи баланд мерасанд. Мавсуф Мадинаро аввалин давлати исломй мешуморад. Мухаккики Арабистонни Саудй 3. Сардор таъкид мекунад, ки давлати Мадина намуна барои хамаи кишвархои исломист, хаёти Паёмбар намунаи зиндагии хар як мусулмон аст. Мухаккики Миср Мухаммад Ахмади Халафалла Билолро намунаи зиндагй, имондорй, вафодорй, устуво рии хар як фардй мусулмон мешуморад. Мухаммади Бакри ас-Садр низ аз гояи рохи пешрафти исломй («ал-манхач ал-исломй)» пуштибонй мекунад. У муътакид аст, ки олами капиталистиву коммуниста бо «яроки хастаиву мушакхояш» худро гаравгон гирифта, рохи начоти башар нест. Мавсуф ба ду кам будии чидии тамаддунй аврупоии масехй ишора мекунад: «чудоии инсон аз Худо» ва «мутлак гардонидани озодии шахей», ки боиси ташаккули чомеаи афроди худпараст мегардад. Дар ин замина аз та мадцуни арабии исломй пуштибонй мешавад. Ба андешаи мавсуф, иктисоди капиталистй (сармоядорй) ба гояи фардй («фардийя») такя дошта, дар шароити иктисоди сотсиалистй бошад, «хисси фардиву худбинй» бо «фардияи синфй» («фардийя табакийя») иваз мешавад. Мавсуф се заминаи чомеаи сармоядориро муайян мекунад: 1) «мо ликияти хусусии номахдуд»; 2) имкони озодй истисмори одам аз 449 тарафи одам; 3) кафолати озодии истеъмол. Ба ин нигох, накарда, дастовардхои тамаддунй аврупоии масехй эътироф мешаванд. Ба акидаи мавсуф, таълимоти марксистй ба гояхое такя до рад, ки кобили таваччуханд: I) «адолати ичтимой»; 2) «пазируфтани «рохи пешрафти чамоавй»; 3) инкори озодихои фардй («хуррият фар дийя»). Айни замон ишора ба он мешавад, ки таълимоти марксистй «омили иктиссдиро» нахустин ва халкунанда мешуморад. |