лінгвістыка тэксту экзамен. Лінгвістыка тэксту як самастойная вучэбная дысцыпліна, гісторыя яе станалення. Міждысцыплінарны характар лінгвістыкі тэксту
 Скачать 84.22 Kb.
|
|
37. Тыпалогія тэкстаў. Класіфікацыя тэкстаў паводле параметра алгарытмізацыі, ступені эсплікацыі задумы і функцыянальна-стылёвага параметра. У сучасным мовазнаўстве тыпалогія тэкстаў недастаткова распрацавана. Аб’ектыўна гэта тлумачыцца шматаспектнасцю і складанасцю самога феномену тэксту, суб’ектыўна – параўнальна невялікім па часе перыядамраспрацоўкі праблем тэксту. Стварэнне адзінай тыпалогіі тэксту неабходна для: 1) выяўлення прынцыпаў, нормаў, правіл і заканамернасцей стварэння і ўспрымання тэкстаў; 2) для лінгвістычнага аналізу асобных тэкстаў; 3) для выяўлення прымет тэкстуальнасці твора; 4) для канчатковага вызначэння тэксту ад лінгвістычных катэгорый; 5) для апісання з’яў інтэртэкстуальнасці. Тып тэксту можна вызначыць, як клас тэкстаў, якія маюць аднолькавыя камунікатыўныя мэты і ўмовы здзяйснення камунікацыі, а таксама падобныя граматычныя і тэматычныя характарыстыкі (граматычныя канструкцыі, сінтаксічныя структуры, лексіку і інш.). Катэгорыі тыпалогі тэкстаў павінны складацца з шэрагу паказальнікаў і ахопліваць галоўныя прыметы тэксту, як уласна-моўныя і пазамоўныя: 1)інфармацыйныя; 2) функцыянальныя; 3) структурна-сенеятычныя; 4) камунікацыйныя. Найбольш устойлівымі з’яўляюцца класіфікацыі, якія абапіраюцца на экстралінгвістычныя або пазамоўныя фактары (камунікацыйна-прагматычныя). Можна сфармуляваць наступныя патрабаванні да тыпалогіі тэкстаў: 1) аднароднасць (усе тыпы тэксту павінны выяўляцца на аснове адной і той жа класіфікуючай прыметы); 2)шматпланавасць (немагчымасць адначасовага аднясення аднаго і таго ж тэксту да розных тыпаў); 3) поўнага (тыпалогія павінна ахопліваць усе тэксты дадзенай сферы). Паводле параметра ступені эксплікацыі задумы існуюць жосткія і мяккія тэксты.Жосткі вызначаецца поўным успрыманнем інфармацыі, дзякуючы сваёй адназначнасці (афіцыйна-дзелавы). У мяккіх тэкстах успрыманне ускладняецца неадназначнасцю і шматслойнасцю іх зместу. Паводле функцыянальна-стылявога параметр, тэксты падзяляюцца на афіцына-дзелавыя (справавыя), навуковыя, публіцыстычныя, мастацкія, гутарковыя і канфесійныя. 38.Функцыянальна-сэнсавыя тыпы маўлення. Асаблівасці апісання, апавядання, разважання як асобных тыпаў тэкстаў. У працэсе маўлення па-рознаму могуць адлюстроўвацца, асэнсоўвацца з’явы акаляючай нас рэчаіснасці. У адным выпадку мы акцэнтуем увагу на пэўных прыметах аб’екта нашай размовы, у другім – засяроджваемся на з’явах, падзеях, што адбываюцца, разгортваюцца вакол нас, у трэцім – імкнемся зразумець, усвядоміць нешта на ўзроўні мысліцельнай дзейнасці ў выглядзе вывадаў, абагульненняў. Гэта значыць, што ўся разнастайнасць зместу нашых выказванняў можа быць зведзена да трох відаў: 1. Статытычны свет, які ўспрымаецца ў адзін момант; 2. Свет у дынаміцы, які паказваецца ў руху, у часе; 3. Свет, які адлюстроўваецца ў свядомасці чалавека ў прычынна-выніковых сувязях.У першым выпадку выказванне рэалізуецца ў форме апісання, у другім – у форме апавядання, у трэцім – у форме разважання. У сувязі з гэтым і вылучаюць адпаведныя тыпы маўлення, для кожнага з якіх характэрна свая адметная структурная і моўная арганізацыя. Функцыянальна-сэнсавыя тыпы маўлення цесна звязаны з катэгорыяй стылю. Тып і стыль маўлення – паняцці неад’емныя. Сапраўды, у тэксце, які належыць да пэўнага функцыянальнага стылю мовы, інфармацыя абавязкова рэалізуецца ў форме аднаго ці змешанага тыпы маўлення. Апісанне ўжываецца для дэталёвай характарыстыкі стану рэчаіснасці з падрабязным пералічэннем шэрагу адначасова існуючых аб'ектаў і іх прымет (партрэт, краявід, інтэр'ер, экстэр'ер і г. д.). Статычнасць моўнай формы апісання падкрэсліваецца аднатыпнасцю форм выказніка. Паколькі апісанне статычнае, то яно як бы перапыняе апавяданне, стрымлівае дзеянне. Тут пануюць назоўнікі і прыметнікі, мала ўжываецца дзеясловаў. У апісанні, такім чынам, склаўся асаблівы тып сказа, які атрымаў назву апісальнага, у якім група выказніка знаходзіцца перад групай дзейніка. Яркія мастацкія апісанні наглядна паказваюць майстэрства слоўнага жывапісу празаіка. Зусім іншую функцыю выконваюць апісанні ў тэкстах навуковай, тэхнічнай і афіцыйна-дзелавой літаратуры. Яны прызначаны даць уяўленне аб усіх істотных якасцях таго ці іншага аб'екта.Абавязковым правілам навуковага апісання з'яўляецца, па-першае, указание бліжэйшага роду, г. зн. таго класа прадметаў, да якога адносіцца выбраны для апісання аб'ект; па-другое, указание відавога адрознення, г. зн. тых прымет, якія адрозніваюць гэты аб'ект ад іншых таго ж класа.Пры навуковым апісанні трэба захоўваць наступныя логіка-стылістычныя патрабаванні: 1) апісанне не павінна быць занадта вузкім або занадта шырокім (правіла сураз-мернасці); 2) апісанне не павінна змяшчаць у сабе ні яўнага, ні скрытага круга; 3) нельга характарызаваць невядомае праз невядомае; 4) апісанне не павінна быць адмоўным, за выключэннем тых выпадкаў, калі раскрываецца змест адмоўнага паняцця; 5) моўнае выражэнне паняцця павінна быць адназначным і ясным. Апавяданне служыць для выражэння часавай, храналагічнай паслядоўнасці дзеянняў або з'яў, адлюстроўвае сувязь паміж падзеямі. Гэтая катэгорыя тэкстаў характарызуецца ланцуговай сувяззю. Апавяданне дынамічнае, у ім дамінуюць дзеяслоў і акалічнасныя словы. Рэму выказванняў, якія ўваходзяць у апавядальныя кантэксты, выражае склад выказніка, фіксуючы ўвагу чытача на падзейнай інфармацыі. У такіх сказах, як правіла, склад дзейніка малалікі, і ўся асноўная інфармацыя сканцэнтравана ў складзе выказніка. У апавядаль-ных кампанентах тэксту часта ўжываюцца сказы з радамі аднародных выказнікаў, таксама, як і няпоўныя сказы (без дзейніка).Выступаючы як выяўленчыя кампаненты мастацкага тэксту, апісанні і апавяданні амаль заўсёды спалучаюцца ў адно цэлае ў агульнай моўнай плыні твора, часта чаргуючыся паміж сабой.Выступаючы ў якасці жывапісных кампанентаў тэксту, апісанні і апавяданні звычайна адлюстроўваюць адзінкавую канкрэтную з'яву, што вымагае ўжывання дзеяслоўных форм цяперашняга і прошлага часу ў актуальным значэнні. Такія тыпы тэкстаў шырока выкарыстоўваюцца ў нарысах і рэпартажах, наогул ў творах дакументальнага жанру. Выступаючы ў якасці жывапісных кампанентаў тэксту, апісанні і апавяданні звычайна адлюстроўваюць адзінкавую канкрэтную з'яву, што вымагае ўжывання дзеяслоўных форм цяперашняга і прошлага часу ў актуальным значэнні. Такія тыпы тэкстаў шырока выкарыстоўваюцца ў нарысах і рэпартажах, наогул ў творах дакументальнага жанру. Такім спалучэннем агульнага і канкрэтнага, актуальнага і узуальнага планаў маўлення аўтар робіць тэкст разнастайным і, зразумела, больш багатым стылістычна. Імкненне да спалучэння розных планаў маўлення ад-люстроўвае агульную тэндэнцыю развіцця сучаснай мастацкай прозы. Разважанне прызначана для выкладу логікі развіцця думкі. Яно адрозніваецца ад апісання і апавядання строгай, лагічнай паслядоўнасцю сказаў, якія характарызуюцца шматлікімі злучнікавымі сувязямі.Разважанне найбольш распаўсюджана ў навуковых тэкстах, а таксама ў публіцыстыцы.Існуюць два асноўныя метады разгортвання матэрыялу ў разважаннях: сінтэтычны, або індуктыўны, і аналітычны, або дэдуктыўны. Можна ісці ад агульных палажэнняў да прыватных, г. зн. спачатку прывесці агульнае палажэнне, якое трэба даказаць, а потым падаць факты, доказы і ілюстрацыі, што пацвярджаюць.на думку аўтара, гэтае палажэнне (дэдукцыя); можна, наадварот, ад прыватных назіранняў і з'яў ісці да агульных, г. зн. паведаміць спачатку назіранні і факты, а потым зрабіць агульны вывад, змяшчаючы ў сабе галоўную думку, якую хацеў даказаць аўтар (індукцыя).У большасці навуковых і публіцыстычных твораў часцей за усё сустракаюцца разважанні змешанага тыпу, у якіх аналіз перамяжаецца з сінтэзам. У творах мастацкай літаратуры разважанне часта выступае ў форме ўнутранага маналога («патоку свядо-масці» — па замежнай тэрміналогіі) і з'яўляецца яркім сродкам псіхалагічнай характарыстыкі персанажа.Умелае выкарыстанне апісанняў, апавяданняў і разважанняў у тэксце, іх прапарцыянальнасць, правільнае ўзаемадзеянне і ўзаемасувязь — адна з важнейшых умоў лагічнасці, паслядоўнасці і пераканальнасці разгортвання і выкладу думкі, адзін з важнейшых паказчыкаў майстэрства літаратара наогул. Як сведчаць сучасныя даследаванні ў галіне псіхалогіі творчасці і чытальніцкага ўспрымання, выкладанне думкі ў любым літаратурным творы ідзе ад вядомага да невядомага, ад пазнанага да новага, пакуль не заканчваецца поўным яе афармленнем і лагічнай завершанасцю. Паводле назіранняў укрінскага даследчыка Р. Іванчанкі, такая пульсацыя думкі між двума полюсамі — вядомым і невядомым — стварае пэўны рытм падачы матэрыялу і своеасаблівую напружанасць, стыль выкладу. Аўтар ведае, штб ён хоча выказаць. Але маўленне існуе ў часе, і ён гэтае што адразу выказаць не можа. Канцэнтруючы ўвагу чытача то на адным, то на другім моманце, аўтар павінен паступова называць і характарызаваць словам непазнанае і звяно за звяном, з кожным новым сказам і фразай памяншаць напружанасць цікаўнасці чытача, якая ўзнікла ў пачатку апавядання паміж веданнем апавядальніка і няведаннем чытача, аж датуль, пакуль веданне чытача не ўраўнаважыцца з веданнем аўтара.Аднак чытач не толькі ўспрымае змест, ён вызначае і свае адносіны да яго, а гэта шмат у чым залежыць ад стылю. У значнай меры на аснове стылю фарміруецца ўяўленне чытача пра аўтаралітаратара — пра яго пера-кананасць, шчырасць, прынцыповасць, падрыхтаванасць, жыццёвы вопыт, пра тое, каму ён адрасуе свой твор, наколькі сур'ёзна, усебакова і аб'ектыўна даследуе пытанні, як звязвае апісанні і разважанні і г. д. 39.Нацыянальна-культурны кампанент у тэксце. Нацыянальна-культарная адметнасць лексікі і фразеалогіі.Любая культура з'яўляецца працэсам і вынікам асваення чалавекам рэча-існасці, працэсам творчага асэнсавання свету і сябе ў ім. У розных народаў спосабы і вынікі гэтага асваення маюць агульнае і адметнае, спецыфічна-нацыянальнае, што вызначаецца ўмовамі жыцця і быту этнасу. Сам ландшафт (горы, лес, тундра, пустыня ці джунглі), клімат, раслінны і жывёльны свет прадвызначаюць характар заняткаў народа (земляробства ці паляванне, жывёлагадоўля, гандаль ці інш.) і накладаюць адбітак на яго ўспрыманне свету. Усё гэтае выразна адлюстроўваецца ў мове: найперш у адметнасці слоўніка (бо ў назвах выяўляецца свет рэчаў і ўяўленняў чалавека), у народ-най афарыстыцы, непасрэдна звязанай з матэрыяльнымі і духоўнымі каш-тоўнасцямі народа, што сфарміраваліся пад уплывам прыродных, гістарыч-ных, культурных і іншых фактараў, у канструкцыях словазлучэнняў, сказаў, у гукавым ладзе мовы, сугучных з нацыянальнай прыродай. Інакш кажучы, мова – гэта сувязь не толькі паміж людзьмі, але і людзей з прыродаю як важным складнікам культуры. Яшчэ В. Гумбальт сцвярджаў: "У кожнай мове закладзена самабытнае светаўспрыманне. Як асобны гук стаіць паміж прадметам і чалавекам, так і ўся мова ў цэлым выступае паміж чалавекам і прыродай". Кожны народ стварае свой вобраз (ці мадэль) свету, у якім вылучае і называе найперш аб'екты, асабліва важныя ў яго жыцці (але не абавязкова істотныя для носьбітаў іншых моў). Так, напрыклад, у мове эскімосаў да гэтага часу захоўваецца некалькі дзесяткаў назваў ільду ў залежнасці ад яго стану, асаблівасцей утварэння (берагавы, марскі) і г.д.; у мове ірландцаў – спрадвечных мараходаў і рыбакоў – ёсць дзесяткі найменняў ветру; у мове арабаў існуюць шматлікія назвы для верблюдаў. Беларуская мова мае больш за 20 назваў балота, якое з'яўляецца прыкметнай адзнакай беларускага ландшафту. Напрыклад: багна, бездань, валага, гола, дрыгва, імшара, мрогва, мярэча, нетра, слата, твань, тхлань і інш. Большасць гэтых слоў не маюць эквівалентаў у іншых мовах. У кожнай мове ёсць назвы прадметаў, паняццяў, якія значаць больш, чым спачатку яны абазначалі. На працягу гістарычнага развіцця многія словы акумулююць інфармацыю, звязаную з бытам, звычаямі, культурай народа, абрастаюць разнастайнымі асацыяцыямі. Гэтая дадатковая, нацыя-нальна абумоўленая (часта сімвалічнага характару) інфармацыя патэнцы-яльна існуе ў свядомасці носьбітаў мовы і складае т. зв. нацыянальна-культурны кампанент значэння моўных адзінак. Найбольш відавочна нацыянальна-культурны кампанент значэння выяў-ляецца пры супастаўленні аналагічных паняццяў, сітуацый у розных культу-рах і мовах. Напрыклад, маленькая трохкаляровая кветка з сям'і фіялкавых браткі (рус. анютины глазки) ахутана казкамі і легендамі. Адна з іх, вядо-мая ў нас, – пра няшчаснае каханне юнака і дзяўчыны, якія аказаліся братам і сястрой. Таму браткі – гэта напамін пра няшчасных закаханых. У немцаў жа гэтая кветка сімвалізуе маленькую мачаху, у англічан – жанчынападоб-нага мужчыну, а ў французаў – гэта кветка ўспамінаў. Нацыянальна-культурны кампанент перадаецца ў асноўным праз уласна-нацыянальную лексіку (у тым ліку безіквівалентную); фразеалагізм, у першую чаргу уласна-беларускія(надзьмуўся, як жаба на купіне – пра незадаволенага, надзьмутага чалавека); іншыя ўстойлівыя адзінкі, якія прадстаўляюць ці ілюструюць нашу ідыяматыку (прыказкі, устойлівыя параўнанні, перыфразы); нацыянальную літаратурную афарыстыку; словамі з сімвалічным знаэннем (бусел); уласныя імёны, асаблівая геаграфічныя найменні, а таксама варыянты асабовых імён (Піліп). 40. Тэкст у сістэме навучання беларускай мове. Паняцце вучэбнага тэксту. У навуковай літаратуры даецца паняцце “вучэбны тэкст”, які з’яўляецца неад’емным кампанентам вучэбнага працэсу і мае свае адметныя прыметы. Яны абумоўлены спіцыфікай вучэбнага тэксту як найважнейшай крыніцы ведаў, якія выкарыстоўваюцца ў розных сферах дзейнасці чалавека. Вучэбныя тэксты адрасуюць чытачам, якія самі вучацца ці якія вучаць іншых. У лінгвістычнай літаратуры вылучаюцца наступныя прыметы вучэбнага тэксту: 1) інфармацыйныя, 2) адрасатна-камунікацыйныя, 3) дыдактычныя, 4) граматычныя, 5) дзейнасныя. Інфармацыйнасць, адна з вызначальных катэгорый тэксту ўвогуле, з’яўляецца абавязковым кампанентам і вучэбнага тэксту. Менавіта з дапамогай тэкставай інфармацыі адбываецца працэс пазнавання свету, асэнсавання розных катэгорый і паняццяў. Наяўнасць інфармацыі ў тэксце, яе складанасць абумоўлена ўзроставымі асаблівасцямі адрасата, яго патэнцыяльнымі магчымасцямі засвойваць пэўныя звесткі. Прапануючы гатовы тэкст ці ствараючы яго, неабходна добра ўсведамляць, каму ён адрасуецца. Адсюль вынікае яшчэ адна прымета вучэбнага тэксту – адрасатна-камунікацыйная. Падчас чытання або слухання тэкставай інфармацыі адбываецца своеасаблівы працэс камунікацыі паміж стваральнікам тэксту і яго адрасатам. Аўтар вучэбнага тэксту прапануе аб’ектыўную, пацверджаную жыццёвым вопытам інфармацыю, якая звычайна не падлягае сумненню. З дапамогай вучэбнага тэксту вырашаюць і дыдактычныя задачы: перадаецца назапашаны культурны і духоўны вопыт тым, хто авалодае ведамі, усебакова развіваецца як асоба, уключаная ў вучэбны працэс. Умела сфармуляваныя заданні і пытанні да тэксту падштурхоўваюць навучэнцаў да правільных дзеянняў, прымальных у грамадстве паводзінаў. Паколькі любы тэкст, у тым ліку вучэбны, – гэта найвышэйшая ступень арганізацыі моўных сродкаў, то ён з’яўляецца універсальным ілюстрацыйным матэрыялам для лінгвістычных назіранняў. У вучэбным тэксце шырока ўжываюцца моўныя адзінкі розных узроўняў, што дае Падставы гаварыць пра граматычную прымету як адзін з найважнейшых яго параметраў. Найчасцей вучэбны тэкст патрабуе ад адрасата актыўнай аналітычнай дзейнасці, абумоўленай як самім зместам тэксту, так і сутнасцю заданняў, скіраваных на асэнсаванне тэкставай інвармацыі. Гэта значыць, што вучэбны тэкст вызначаецца дзейснай прыметай, якая пабуджае адрасата да выканання пэўных дзеянняў. 41. Разнавіднасць вучэбна-навуковых тэкстаў: канспект, рэферат, курсавая праца, дыпломная праца. У навуковым стылі традыцыйна вылучаюцца тры падстылі: уласна навуковы, навукова-папулярны, навукова-вучэбны. Аднак у залежнасці ад мэты навуковага паведамлення, спецыфікі адрасата і сферы выкарыстання ў навуковы стыль уключаецца большая колькасць падстылей. Да вучэбна-навуковых тэкстаў адносіцца канспект, рэферат, курсавая праца, дыпломная праца, падручнікі, вучэбныя дапаможнікі, лекцыі і даклады. Канспект – кароткі запіс, сціслы выклад зместу кнігі, лекцыі, даклада. Вызначальнымі параметрамі канспекта як тэксту створанага на аснове першакрыніцы, з’яўляюцца яснасць, сцісласць, дакладнасць. У адрозенне ад тэзісаў, якія утрымліваюць толькі асноўныя палажэнні, канспекты змяшчаюць яшчэ і вывады, факты, доказы, прыклады, ілюстрацыі. Паводле І.М. Кузняцова, канспекты ўмоўна дзеляцца на чатыры віды: 1) планавыя (пішуцца на аснове загадзя складзенага плана зместу першакрыніцы параўнальна вялікага аб’ёму (кнігі, манаграфіі); 2) тэкстуальныя ( сэнсава і лагічна звязаныя ўрыўкі, узятыя з першакрыніцы); 3) свабодныя (сплучаюцца выпіскі, цытаты, а часам і тэзісы); 4) тэматычныя (пішуцца на аснове некалькіх тэматычна блізкіх першакрыніц з мэтай даць вычарпальны адказ на канкрэтнае праблемнае пытанне. Рэферат – кароткі выклад зместу кнігі, артыкула, даследавання, а таксама даклад з такім выкладам. Рэферат можа ставарацца на аснове адной ці некалькіх першакрыніц. Усувязі з гэтым вылучаюць манаграфічныя (напісаныя на аснове адной першакрыніцы) і аглядавыя (створаныя на аснове тэматычна аб’яднаных некалькіх першакрыніц) рэфераты. Правільна аформлены рэферат складаецца з уводзінаў, асноўнай часткі і заключэння. Ва ўводзінах звычайна акрэсліваецца тэма, праблема, якая раскрываецца ў рэфераце, называецца літаратура абгрунтоўваецца яе выбар, фармулюцца мэты і задачы напісання рэферата. У асноўнай частцы змяшчаецца рэфератыўны матэрыял. Пры неабходнасці ён дзеліцца на структурныя блокі: главы, раздзелы, часткі, параграфы, да якіх падбіраюцца адпаведныя загалоўкі. У заключнай частцы робяцца вывады, якія вынікаюць са зместа рэферата. Напісанне курсавой працы – адзін з найважнейшых відаў вучэбнай дзейнасцістудэнта падчас яго навучання ў ВНУ. Змест курсавой працы адлюстроўвае глыбіню засваення студэнтам тэарэтычных звестак па той ці іншай вучэбнай дысцыпліне, выяўляе яго ўменне працаваць з навуковай літаратурай, карыстацца тэрмінамі і паняццямі, аналізваваць і сістэматызаваць фактычны матэрыял, самастойна рабіць неабходныя падагульненні і вывады. Яшчэ на падрыхтоўчым этапе абдумваецца разгорнуты план курсавой працы. Ён павінен выразна адлюстроўваць змест і структуру даследавання, лагічна аб’ядноўваць кожную частку курсавой працы ў адзінае цэлае. Курсавая праца складаецца з трох кампазіцыйных частак: уводзінаў, асноўнай часткі і заключэння. Выкарастаная літаратура размяшчаецца строга ў алфавітным парадку і афармляецца ў адпаведнасці з агульнапрынятымі стандартамі. Праца можа мець дадатак у выглядзе слоўніка, схем, табліц або карт. Курсавая праца павінна быць пісьменна і акуратна аформлена. Напісанне дыпломнай працы завяршае падрыхтоўку будучага спецыяліста і паказвае, наколькі ён можа творча мысліць, з улікам засвоеных тэартычных палажэнняў самастойна асэнсоўваць, аналізаваць фактычны матэрыял. Дыпломная праца складаецца з наступных кампазіцыйных частак: 1) уводзінаў; 2) асноўнай часткі; 3) заключэнне; 4) спіса выкарыстанай літаратуры; 5) дадатку. Структурныя часткі дыпломнай працы павінны быць лагічна звязанымі і выяўляць паслядоўнасць развіцця тэмы і асноўныя ідэі даследавання. Спіс выкарыстанай літаратуры афармляецца ў адпаведнасці з агульнапрынятымі стандартамі. |