Мифалогія Азначэнне міфа. Віды міфа
 Скачать 110.06 Kb.
|
|
Этнаграфія
Гісторыка-этнаграфічны рэгіён – гэта частка этнічнай тэрыторыі, што вылучаецца паводле комплексу прыкмет: асаблівасцей этнічнай гісторыі, характару рассялення, гаспадарчых заняткаў, народнай архітэктуры, дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, традыцыйнага адзення, вусна-паэтычнай творчасці, мясцовых гаворак, звычаяў, абрадаў і інш. На тэрыторыі Бел. ў 18-19ст. – шэсць гісторыка-этнаграф. рэгіёнаў - Падзвінне, Паднапроўе, Цэнтральная Беларусь, Панямонне, Усходняе Палессе і заходняе Палессе. Рэгіёны размяшчалісь на басейнах вялікіх рэк. Па меры засялення складваліся вытворчыя і абрадавыя традыцыі, фарміраваўся тып культуры. Падзвінне (Паазер’е) (басейн зах.Дзвіны). У 11ст. тут 10 гарадоў-Полацк, Віцебск, Мінск, Друцк, Лукомль, Лагойск, Ізяслаў, Браслаў, Барысаў,Орша. Тут беларусы-католікі лічылі сябе палякамі, а праваслаўныя беларусы нярэдка залічваліся да рускіх. Гэты рэгіён абяспечваў сябе ўласным хлебам. Побач са збожжам (жытам, аўсом,ячмянём) важнае месца – лён. Наяўнасць шматлікіх азёр - рыбалоўства. Лясные масівы. Вусна-паэтычная творчасць-распаусюджванне валачобных, масленічных, талочных, ільнаробчых і ярынных песен. Падняпроўе – басейн верхняга Дняпра. Магілёў, Шклоў. Малаурадлівыя глебы. Сасновыя лясы. Збожжа – жыта, авёс (вакарыстоўваўся у конагадоўлі. Тэхн. культуры –лён, канапель.Промыслы-збіральніцтва, пчалярства,здабыванне смалы, вытворчасць дзёгцю. Паселішчы адрозніваліся большымі памерамі (15-30двароў). Дэкаратыўная Веткаўская разьба. Ганчарства – посуд з чырвонай гліны. Карагодныя гульні, песні, танцы. Цэнтральная Беларусь - асноўная частка Мінская вобл, заходняя частка Магілёўскай вобл. р.Бярэзіна, Свіслач. Слуцк, Нясвіж, Клецк,Капыль,Мінск. Збожжа-жыта,пшаніца,авёс. Бульба,цукравые буракі. Першае месца па вытворчасці цукру. Вытворчасць спірту з бульбы. Жывёлагадоуля – развядзенне канеё. Срубы з сасновых бревен.кераміка распісвалася узорам у выглядзе хвойных галінак. Панямонне - верхні басейн Нёмана. Навагрудак, Гродна. Жыта,авёс, пшаніца, грэчка.Лён.Жыллё –“чысты вугал”.Кераміка –глянцаванне, чорнаглянцавая кераміка. Усходняе Палессе – Старобін,Тураў,Мазыр,Хойнікі, Пухавічы. Значная плошча –сенажаці. Шмат свойскай жывёлы, якая кармілася сакавітай травой – у свіней самае смачнае сала. Рыбалоўства, збіраольніцтва, пчалярства. Грушавыя дрэвы. Абрад “жаніцьба коміна” Кераміка - выраб задымленага посуду. Заходняе Палессе – басейн верхняй Прыпяці. Брэст, Кобрын, Пінск. Балоты, шматлікія рэкі, мяккі клімат. Вясной – раен пераутвараўся у возера з астроўкамі і жыхары на лодках адпраўлялісь за дровамі, на сенажаць, палявалі на качак. На лодках везлі хаваць і нябожчыкаў. Рыбалоўства, збіральніцтва. Дзікіх качак салілі.Пшаніца, грэчка, проса. Промыслы –ткацкія, гарбарна-аўчынные, ганчарные, дрэваапрацоўчые. Этнаграфія
Грамадскі побыт. Яшчэ з часоў феадалізму грамадскі побыт і наогул усѐ жыццѐ селяніна падпарадкоўваліся канкрэтным грамадскім адносінам, якія вызначаліся юрыдычны-прававымі нормамі – дзяржаўнымі і звычаѐва-традыцыйнымі. Вышэйшую уладу грамады ў межах воласці ажыццяўляў абраны ―старэйшымі мужамі‖ на агульным валасным сходзе старац. Выбары адбываліся штогод на прадвесні. Старац складаў прысягу пачэсна служыць грамадзе і абараняць яе інтарэсы паўсюдна і заўсѐды.. Акрамя старцаў у склад кіраўніцтва выбіралі з ліку ―добрых мужоў‖ найбольш прыстойных і паважаных сялян –дзесяцкіх, сарочнікаў, соцкіх. Грамада, звязаная кругавой парукай, несла адказнасць за своечасовую выплату падаткаў і спраўнае выкананне павіннасцяў па ўтрыманню ў парадку дарог, перавозаў, мастоў, дзяржаўных чыноўнікаў; прыймала на пастой войска. Разам з тым грамада валодала і тымі грамадскімі функцыямі, што баранілі інтарэсы селяніна перад дзяржавай, феадалам, суседнімі грамадамі. Выразнай формай сялянскай узаемадапамогі з’яўлялася талака – даўні народны звычай калектыўнай дапамогі ў гаспадарчых работах.Супольная гаспадарчая дзейнасць сялян найбольш праяўлялася ў сябрыне – народным звычаі сумеснага карыстання сенажаццю, пашай, пчоламі. Саўладальнікаў маѐмасці называлі сябрамі: адносіны паміж імі вызначаліся шчырасцю і ўзаемадапамогай. З даўніх часоў, калі існавала калектыўная гаспадарка і грамадская ўласнасць, паходзіць такі звычай, як бонда – частаванне блізкіх і аднавяскоўцаў свежыной, а таксама хлебам, садавінай, агароднінай новага ўраджаю. Уступленне ў правы дарослага ажыццяўлялася ў пэўным узросце, які, згодна са звычаѐвым правам, наступаў для хлопца у 17-18, а для дзяўчынак – у 14-16 гадоў.На Беларусі сяляне пасля 60 гадоў звычайна адыходзілі на спачын, нават тады, калі яшчэ захоўвалі фізічную моц і працаздольнасць. Засваенне маладымі маральных каштоўнасцяў – нормаў паводзінаў, пэўных адносін да розных сацыяльных праблем, г.зн.сацыялізацыя, адбывалася ў працэсе самога жыцця шляхам перадачы вопыту старэйшымі малодшым; дзейснай формай усталявання агульнапрынятай маральнасці з’яўляўся жывы прыклад. Сямейны побыт. Асноўнымі паказчыкамі форм і тыпаў беларускай сям’і з’яўляюцца:агульны колькасны склад;колькасць шлюбных пар і пакаленняў; дзетнасць;сваяцтва (прамое ці бакавое) Сем’і падзяляюцца на дзве асноўныя формы: вялікую, нераздзеленую сям’ю (у склад якой уваходзілі дзве і больш сямей, звязаныя як прамым, так і бакавым сваяцтвам, але пры ўмове вядзення агульнай гаспадаркі) і малую (простая, нуклеарная), у якой жыла шлюбная пара з дзецьмі ці без дзяцей. Бацькоўскі тып сям’і падзяляўся на два падтыпы: адналінейны (калі разам з бацькамі жыў адзін жанаты сын са сваімі дзецьмі і ўнукамі) і многалінейны (калі ў сям’і бацькоў жылі некалькі жанатых сыноў). Брацкі тып сям’і ўтвараўся, калі пасля смерці бацькоў жанатыя браты не дзяліліся, а заставаліся жыць разам і вялі агульную гаспадарку. Брацкія сем’і былі толькі многалінейнымі. У іх жылі дзве і больш шлюбных пар. У бацькоўскай сям’і гаспадыняй была маці (свякруха), у брацкай – жонка старэйшага брата. Яна кіравала жанчынамі ў сям’і, вучыла іх гаспадарчым справам, размяркоўвала паміж імі працу, сачыла за парадкам у хаце, гатавала ежу, пякла хлеб і інш.У бацькоўскай сям’і нявесткі цалкам залежалі ад свякрові. Першай памочніцай гаспадыні была старэйшая нявестка. У малой сям’і жонка падпарадкоўвалася толькі мужу. Існавалі сем’і пабудаваныя на прынцыпах бакавога сваяцтва: з стрыечнымі братамі, сем’і, дзе разам з дзядзькам жылі швагры (браты жонкі ці мужыкі сясцѐр). Сустракаліся нераздзеленыя сем’і з пасынкамі (няроднымі сынамі; сынамі ад папярэдняй жонкі ў адносінах да мачахі ці сыны ад папярэдняга мужа ў дачыненні да айчыма) і здольнікамі (прыѐмнымі сынамі ці дочкамі, якія мелі права на частку маѐмасці). Разам з тым, дзеці лічыліся найвышэйшай каштоўнасцю ў сям’і. Бяздзетныя бацькі выклікалі ўсеагульнае спачуванне. Паводле народных уяўленняў, бяздзетнасць была ―божай карай‖ за цяжкі грэх, здзейснены чалавекам альбо вынікам злоснага чарадзейства. Вялікае значэнне ў беларускім традыцыйным грамадстве надавалася выхаванню дзяцей. У аснове народнай педагогікі беларусаў былі даволі суровыя адносіны бацькоў да дзяцей, якія лічыліся не процівагай бацькоўскай любві, а наадварот, яе доказам. Пры гэтым, народная мараль адмаўляла рэзкасць і жорсткасць ва ўзаемаадносінах бацькоў і дзяцей Калі вясковыя дзеці маглі праводзіць вольны час у гурце хлопчыкаў і дзяўчынак, то ў шляхецкіх сем’ях дзяўчынкі маглі гуляць толькі з дзяўчынкамі і выключна ў межах сада, каля дома. Непрыстойнымі для дзяцей вышэйшага саслоўя лічыліся ―мужыцкія гульні‖, якія маглі забрудзіць адзенне. Непрыймальнымі былі гульні дваранскіх дзяцей з дзецьмі сялян ці гараджан.У выхаванні дзяцей шляхты важнае месца належала прывіццю ім добрых манер, што забяспечвала нармальнае ўваходжанне ў сваѐ сацыяльнае асяроддзе. Вялікая ўвага надавалася, выхаванню рэлігійнасці і богабойнасці, пачцівасці да бацькоў. Але, як і ў вясковых сем’ях, у выпадку непаслухмянства дзяцей да іх нярэдка ўжывалася фізічнае пакаранне. Разам з тым, з ранняга дзяцінства ў шляхціча выпрацоўвалі пачуццѐ ўласнай годнасці, гонару і любові да Бацькаўшчыны. Важнае месца ў сістэме народнай педагогікі займала працоўнае выхаванне. У беларусаў заўсѐды заахвочваўся ранні (з 5-6 гадоў) удзел дзяцей у працоўнай дзейнасці. Дзеці, як спадкаемцы бацькоў, па народных ўяўяленнях, павінны былі набыць пэўныя веды і навыкі ва ўсіх галінах жыццядзейнасці: гаспадарцы, жывѐлагадоўлі, промыслах, рамѐствах, кулінарыі, метэаралогіі, медыцыне і шмат інш. Адбывалася гэта эмпірычным шляхам, канкрэтным паказам розных працоўных аперацый, пасільным удзелам у іх дзяцей. У маральна-эстэтычным выхаванні велізарную ролю адыгрывалі разнастайныя жанры народнай вусна-паэтычнай творчасці (легенды, паданні, казкі, песні, прымаўкі, прыказкі і інш.), якія змяшчалі і адлюстроўвалі найважнейшыя светапоглядныя каштоўнасці беларусаў, што выспявалі і выцвярэджваліся стагоддзямі. Этнаграфія
Земляробства, як адзін з асноўных гаспадарчых заняткаў насельніцтва Беларусі, з’яўляецца яшчэ ў эпоху неаліту (паўднѐвыя рэгіѐны), аднак агульнае распаўсюджанне атрымлівае ў часы бронзавага веку (канец 3-га -пач.1-га тыс.да н.э.). Спачатку для сяўбы выкарыстоўвалі невялікія ўчасткі зямлі пераважна ў поймах рэк, апрацоўвалі іх каменнымі і рагавымі матыкамі. Па меры развіцця земляробства з’явіліся вялікія палі, якія ўтвараліся ў выніку падсечкі значных дзялак лесу і яго спальвання. Так узнікла больш прагрэсіўнае на той час падсечна-агнявое, або ляднае земляробства. Земляробства –асноўныя пасяўныя плошчы-збожжа – пшаніца, жыта, авёс, ячмень, проса, грэчка, гарох, у агародах –капуста, морква, рэпа, буракі, агуркі, цыбуля, часнок, мак, тмін, технічныя культуры – лён і канапля. Земляробчыя прылады працы. Галоўная прылада земляробства - саха. Па канструктывных асаблівасцях вылучаюцца – палесская (або літоўская), віцебская (руская) і падняпроўская (магілёўская, беларуская). Палеская- складвалася з корпуса –рагач, адзін канец служыў дышлам, другі утвараў ручкі. На паўночных землях (Віцебск) пазней - сохі на конскай цязе, з перакладной (рухомай) паліцай для аднаконнай цягі. Для апрацоўкі дзярновай зямлі выкарыстоў. разак - прылада з вострым наканечнікам на канцы. Пасля апрацоўкі зямлі сахой рыхлілі бараной. Зроблена з верхавіны яліны сукаватка, але у 19 ст. Распаўсюджанай была плеценая, або вязаная барана. Для акучвання бульбы - сошка - невялікая саха з аднім лемехам. Былі ручныя прылады апрацоўкі глебы - матыкі (цяпкі), лапаты, вілы для гною; рабіліся з дрэва. Збожжа збіралі сярпамі, траву касілі косамі. Дзеля працы са снапамі, саломай - драўляныя граблі, вілы. Этнаграфія
Жывѐлагадоўля (вядома на тэрыторыі Беларусі з часоў неаліту; у эпоху бронзы атрымала агульнае распаўсюджанне), адзін з важнейшых гаспадарчых заняткаў беларусаў, які забяспечваў насельніцтва прадуктамі харчавання і сыравінай для разнастайных рамѐстваў, даваў арганічныя ўгнаенні і цяглую сілу (кані, валы). На Беларусі здаўна разводзілі буйную рагатую жывѐлу (займала асноўнае месца ў структуры жывѐлагадоўлі), коней, свіней, авечак, хатнююптушку. Найбольш распаўсюджанай у Беларусі была т.зв. ―літоўская‖ парода кароў (паходзіць ад еўрапейскага тура), якая вылучалася прыстасаванасцю да суровых умоў утрымання, непераборлівасцю ў харчаванні і адносна высокай малочнасцю. У Падзвінні і Падняпроўі была больш развіта конегадоўля. Конь здаўна быў тут асноўнай цяглавай сілай. Мясцовая парода коней, патомкаў тарпанаў(дзікіх лясных коней, вынішчаных яшчэ ў Сярэднявеччы). На Палессі, у Панямонні і на значнай тэрыторыі Цэнтральнай Беларусі асноўнай цяглавай сілай у сялянскай гаспадарцы былі валы. Яны выкарыстоўваліся як на ворыве, так і ў якасці транспартных жывѐл. Іх таксама запрагалі ў прывады механічных млыноў, малатарняў, сукнавальняў і г.д. Аднак пры баранаванні поля, перавозцы больш лѐгкіх грузаў і пасажырскай яздзе часцей за ўсѐ выкарыстоўвалі коней. Свінагадоўля была шырока развіта на ўсѐй тэрыторыі Беларусі. Свіней адкормлівалі зялѐнымі кармамі, карняплодамі, жалудамі. Убой свіней рабілі напярэдадні Дзядоў, Калядаў, а больш заможныя і перад Дзядамі. Дзень разбірання забітай жывѐлы па традыцыі адзначаўся ў сям’і, на свежыну запрашалі блізкіх родзічаў ці добрых суседзяў. Даволі значную ролю ў гаспадарцы беларусаў адыгрывала авечкагадоўля. Як паказвае статыстыка ХІХ ст., бараніна ўжывалася ў ежу часцей, чым ялавічына. Адначасова авечкі давалі неабходную сыравіну для вырабу кажухоў і шапак. Авечак стрыглі два разы ў год – позняй вясной і восенню. Развядзенне коз не атрымала распаўсюджання ў беларусаў і лічылася прыкметай скрайняй беднасці чалавека. Амаль у кожнай сялянскай гаспадарцы было да дзесятка курэй. Паблізу рэк і вадаѐмаў, асабліва ў Паазер’і, разводзілі вадаплаваючую птушку – гусей і качак. Этнаграфія
Рамѐствы - вытворчасць прамысловых вырабаў уручную з выкарыстаннем механічных прылад і інструментаў, майстэрства ўмелых рук (ст.-рус. рука мясло). Рамяство з’яўляецца першай гістарычнай стадыяй апрацоўчай вытворчасці, якая папярэднічала машыннай прамысловасці. Паводле зыходнага матэрыялу вылучаюць асобныя рамѐствы – дрэваапрацоўчыя, металаапрацоўчыя, гарбарна-футравыя, харчовыя, апрацоўка мінеральнай, валакністай сыравіны, выраб адзення. У сваім развіцці рамѐствы прайшлі тры гістарычных стадыі: 1) хатняе рамяство; 2) рамяство на заказ і 3) рамяство на рынак, або дробна-таварная вытворчасць. Дрэваапрацоўчыя - цяслярства, сталярства, стальмаства, бондарства, такарнае, разьба па дрэве і інш. Металаапрацоўчыя – кавальства, слясарнае, вытворчасць посуду, зброі, чаканка, ювелірнае і інш. Апрацоўка мінеральнай сыравіны – ганчарства, кафельнае, кладка печаў, мураванае дойлідства і інш. Гарбарна-кушнерскія – гарбарства, кушнерства, аўчына-шубнае, вытворчасць саф’яну, рамянёў і інш. Апрацоўка валакністай сыравіны - ткацтва, сукнавальнае, шапавальнае, вязанне, вышыўка, пляценне, кравецкае. Прыгатаванне харчовых вырабаў – мукамольная, вытворчасць алею, маслабойная, сыраварная, кулінарная, піваварная, вінакурная справы, прыгатаванне мясных, рыбных вырабаў, кансерваванне гародніны, фруктаў, грыбоў і інш. Усе рамёствы можна падзяліць на хатнія (для уласных патрэб), на заказ і на рынак. У 16-17 ст было ужо каля 200 відаў рамёстваў і промыслаў. Ганчар-гліняны посуд. Бондар- драўляны посуд. Каваль-у кузні - сярпы, косы. Стэльмах-рабіў павозкі з коламі (зроблена з цэльнага кавалка дрэва).Рымары-рабілі збрую, каб запрэгчы каня ў павозку.Саломапляценне. Прыклад-павукі, былі ў кожнай хаце. Кушнерства - апрацоўка футры і аўчыны. Этнаграфія 8.Традыцыйныя промыслы беларусаў Пад промысламі ў этнаграфічнай літаратуры прынята разумець падсобную ў сельскай гаспадарцы вытворчасць, адрозную ад уласна земляробства і жывѐлагадоўлі. Найбольшае значэнне мелі т.зв. здабыўныя промыслы – збіральніцтва, паляўніцтва, рыбалоўства, пчалярства (бортніцтва) і лясныя промыслы. Паляўніцтва, адна з найбольш старажытных форм гаспадарчай дзейнасці чалавека; на тэрыторыі Беларусі вядома з часоў палеаліту (40-100 тыс.гадоў таму). На працягу многіх гістарычных эпох паляўніцтва забяспечвала людзей асноўнымі сродкамі існавання: ежай, адзеннем, сыравінай для вырабу прылад працы, зброі і г.д. У палеаліце асноўным аб’ектам палявання былі мамант і шарсцісты насарог. Пасля апошняга зледзянення і ўсталявання сучаснай геалагічнай эпохі (галацэну) на тэрыторыі Беларусі ўзнавіліся лясы і, негледзячы на знікненне мамантаў і шарасцістых насарогаў, значна ўзбагаціўся жывѐльны свет (з’явіліся: высакародны алень, зубр, тур, лось, мядзведзь, дзік, бабѐр, куніца і інш). Прыручэнне ў мезаліце сабакі, вынаходніцтва лука са стрэламі зрабіла паляванне значна больш разнастайным і эфектыўным. У новых кліматычных умовах пачалі шырока выкарыстоўвацца неактыўныя спосабы палявання: сіло (самалоўнае прыстасаванне, дзеянне якога заснавана на зацягванні пятлі вакол лапы, шыі або тулава дзічыны), петлі з сырамяці і сухажылля, лоўчыя ямы. Рыбалоўства, адна з ранніх форм гаспадарчай дзейнасці чалавека, вядомая на Беларусі з часоў палеаліту. У неаліце рыбалоўства становіцца вядучай галіной стражытнай эканомікі, чаму спрыялі не толькі выключна багатыя рыбныя ўгоддзі.Менавіта ў неаліце сфармаваўся практычна ўвесь набор рыбалоўных прылад і прыстасаванняў – гарпуны, восці, зазубцавыя снасці(шнуры, рагулькі, перамѐты, блешні, вуды), разнастайнага тыпу сеткі, самаловы (закоты, нераты), а таксама вадаплаўныя сродкі (чаўны, вѐслы). |