Балик касалликлари мажмуа. Тузувчилар
 Скачать 6.01 Mb.
|
|
Клиник белгилари. Касалликнинг клиник белгилари турли – туман бўлиб, у ёки бу орган-тўқималарнинг ҳамда бутун организмнинг хусусияти ва зарарланиш даражасига боғлиқ. Масалан, МНС-нинг интенсив равишда зарарланиши оқибатида балиқларда ҳаракат координатсиясини бузилиши каби характерли белгилар кузатилади. Касал балиқларда нормал ҳаракатланиш қобилияти йўқолади, уларда ишончсизлик кузатилади, пала-партиш ва ҳолсизланиб соҳилларда сузиб юради, қалтироқ ҳаракат намоён бўлади, худди мастга ўхшаш, Шунинг учун ҳам касалликнинг дастлабки номи ҳам шундан келиб чиққан. Жабра аппаратини замбўруғлар билан кучли зарарланиши оқибатида балиқларнинг ташқи кўриниши соғломларникидан фарқ қилмасада, нохосдан, бирдан ўлиб, нобуд бўлиб қолади(кислород етишмаслиги натижасида). Буйрак ва жигарда кўп микдорда плазмодиевларнинг бўлиши эса балиқларда пучеглазие, тана тангачаларнинг қуруқлашиб қолиши ва ажралиши ҳамда тана бўшлиқларида экссудатларнинг йиғилиб қолишига олиб келади. Сузғич пуфагининг зарарланиши оқибатида эса гидростатик мувозанат бузилади, балиқлар сув ҳавзаларнинг остига ётиб қолади. Замбўруғларни мускулларда ва тери қатламида паразитлик қилиши натижасида эса умумий кучсизланиш кузатилиб, тананинг турли қисмларида яралар ҳосил бўлади, уларда сапрофит микроб ва замбўруғларнинг ривожланиши натижасида жараён авж олиб мураккаблашади. Касалликнинг қанақа клиник кўринишидан қатъий назар балиқлар озуқа қабул қилмайди, ориқланади, иккиламчи инфекцияларга берилувчан бўлиб қолади. Патогенези. Қон оқими билан паренхиматоз органларида ва нерв тўқималарида этказилган паразитлар хужайралараро бўшлиқларда жойлашиб олиши оқибатида атрофдаги тўқималар томонидан кескин равишда жавоб реаксиясига олиб келади, натижада плазмодиевлар атрофида майда хужайралардан иборат инфилтрат ҳосил бўлади, сўнгра эса типик гранулясион тўқима ўраб олади, кейинчалик эса чокка (рубетс) айланади. Чокка айланган тугунчаларда паразитларнинг колонияларини сақлайди, уларнинг катталиги нўхат дони катталигича бўлиб атрофдаги тўқималардан оқиш ёки жигарранг бўлиши билан ажралиб туради. Ушбу тугунчалар атрофидаги тўқималарни сурилиши, эзиб қўйиши оқибатида уларнинг дегенератсияси кузатилади. Натижада у ёки бу орган ва тўқималарнинг функцияси бузилади ва касалликка хос бўлган белгилар намоён бўлади. Патологоанатомик ўзгаришлар. Касалликни бошланғич даврида ёриб кўрилган балиқларнинг зарарланган органларида яллиғланиш, кейинчалик эса патологик жараённинг прогрессив ривожланиши оқибатида органларнинг ҳажми катталашади. Масалан, юрак нормага нисбатан 2,5 маротаба, жигар эса ҳатто 10 маротабагача катталашганлигини кўрамиз, сўнгра эса дегенератив жараёнларнинг ривожланиши оқибатида зарарланган органларнинг ҳажми анча кичкиради. Бунда юракнинг девори қаттиқ, ушлаб кўрилганда ғадир-будир бўлади. Паренхиматоз органларда, мускулларда, тери ости бириктирувчи тўқимада юмалоқ ёки ноаниқ шаклга эга бўлган жигарранг тусдаги доначаларни учратиш мумкин. Баъзан қобиғи ёрилган систаларни ҳам учратамиз. Жигар ва қорин деворининг ички қатламида доначалар (донадор тузилишга эга), турли ривожланиш босқичдаги тухумдонни эслатади. Диагноз комплекс равишда: эпизоотологик маълумотлар, клиник белгилар, патанатомик ўзгаришлар ҳамда микроскопик ва микологик текширув натижаси асосида қўйилади. Микроскопик текширувда зарарланган органда замбўруғлар яхши кўринади, унинг юмалоқ танасини, қайсиким бириктирувчи капсула билан ўралган тезда ва осон топишимиз мумкин. Микологик текширишда зарарланган органлардан бирламчи посевлар, экиб-ўстириб кўришни желатина ёки булонда ўтказилади. Сунъий озуқавий муҳитларга – желатина, МПБ, 1%-ли қорамол зардоби қуйилган агарда замбуруғлар яхши ўсади, юмалоқ таначани ҳосил қилади, улардан эса гифлар тармокланади. Даволаш усуллари ишлаб чиқилмаган. Олдини олиш ва қарши курашиш тадбирлари. Ихтиоспоридиоз келиб чиққан пайтда биринчи навбатда уни бошқа сув ҳавзаларида тарқалиб кетмаслик чораларини кўриш зарур, ҳамда инфекция манбаини йўқотишга қаратилиши лозим. Бунинг учун носоғлом хўжаликларда карантин ўрнатилади. Носоғлом хўжаликларнинг сувларида эркин хлор консентратсиясини 5-8 мг/л атрофида яратиш, сув ҳавзаларнинг, ҳовузларнинг остидаги лойқаларни хлорли ёки сўндирилмаган оҳак билан дезинфекция қилинади (25-30 с/га) ва қуритилади. Умумий ветеринария-санитария, балиқчилик-мелиоратив ва зоогигиеник тадбирларини, қайсиким сув ҳавзаларида оптимал шароитни яратишга қаратилган, ўз вақтида тезлик билан амалга ошириш муҳим аҳамиятга эга. Ветеринария санитария экспертиза. Ихтиспоридиознинг қўзғатувчиси одам ва гўштхўр ҳайвонлар учун хавфли эмас. Носоғлом хўжаликлардан овланган балиқлар, агарда уларнинг товарлик кўриниши ва эгулик сифати талабга жавоб берса, ҳеч қандай чекловсиз исътемолга чиқарилади. Товарлик кўриниши ва эгулик сифати талабга жавоб бермаса, ветврач-ихтиопатологнинг хулосасига кўра қайнатилгандан сўнг ҳайвонларга эдириш ёки тех.утилизация қилинади. 3-Боб. Балиқларнинг инвазион касалликлари. Мавзу 3.1. Балиқларнинг цестодоз ва антропозооноз касалликлари. Лигулёз. Дифиллоботриоз. Диграммоз. Режа: 1. Лигулёз касаллиги 2. Дифиллоботриоз касаллиги. 3. Диграммоз касаллиги. Таянч иборалари: антропозооноз, мирацидий, спорациста, церкарий, метацеркарий, Описторхис фелилеус, лигула интециналис, Дипфиллоботриум латум, асосий, оралиқ, қўшимча хўжайинлари, гелминтсизлантириш, профилактика. Асосий адабиётлар: 1. Осетров В.С. (под редаксией) «Болезни рыб». Справочник, Москва ВО Агропромиздат, 1989. 2. Шишков В.П. «Ветеринарный энциклопедический словар», Москва, Издателство «Советская энциклопедия», 1981. 3. Ҳақбердиев П.С. ва бошкалар/ «Баликчилик ва балик касалликлари», Самарканд, 2008. 4. Ҳақбердиев П.С., Қурбонов Ф.И., Қаршиева В.Ш. «Балиқ ва асалари касалликлари» Ўқув қулланма/ Тошкент, 2016 й. Қўшимча адабиётлар: Каримов И.А. «Юксак маънавият энгилмас куч».Маънавият Т, 2008. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. Тошкент, “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. – 29 б. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. Тошкент, “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. – 47 б. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. Тошкент, “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. – 485 б. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сонли Фармони. Тошкент, Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда. Ҳақбердиев П.С., Турсунқулов А.Р. «Балиқларнинг юқумли ва юқумсиз касалликлари».Ўқув қўлланма., Самарқанд, 2010. Ҳақбердиев П.С., Тайлоқов Т.И. «Балиқларнинг паразитар касалликлари». Ўқув қўлланма., Самарқанд, 2009 йил. Ҳақбердиев П.С., Қаршиева В.Ш. «Балиқларнинг заҳарланиши».Ўқув қўлланма., Самарқанд, 2009. Интернет маълумотлари. www.ziyonet.uz Email:zooveterinariya@ mail.ru Email:veterinariya@ astavis.ru/ www.sea@mail.net21.ru www.veterinary@actavis.ru www.fvat@academy.uzsci.net www.dbugs.net/page/6 www.book.tr200.net/v.php?id=1329599 1.Лигулёз – бу балиқларнинг цестодоз касаллиги бўлиб, уни Дипҳйллобҳотридае оиласига мансуб лигула интециналис сестодасининг инвазион личинкаси – плеротсеркоидни балиқларнинг, асосан карп турдаги балиқларнинг қорин бўшлиғида паразитлик қилиши туфайли қўзғатилиб, касаллик ички органларнинг атрофияси, пуштсизлик, айрим пайтларда эса қорин деворининг ёрилиши ва балиқларнинг нобуд бўлиши билан характерланади. Қўзғатувчининг жинсий вояга этган шакли турли балиқхўр паррандаларнинг ичакларида паразитлик қилади. Қўзғатувчиси. Плероцеркоидлар – бу оқ ёки оқ-сарғич тусдаги тасмасимон шаклдаги узунлиги 2 м гача келадиган паразит. Паразитнинг бош томонида унчалик яхши ривожланган иккита ботрияси, яъни чуқурчаси мавжуд. Ташқи томондан стробиласи-танаси буғинларга бўлинмаган, бироқ кетма-кетлик тарзда паразитнинг жинсий органлари жойлашган. Қолган тузилишини лаборатория машғулотларига ўтамиз. Биологик ривожланиш. Паразит биогелминт. Асосий хужайинлари қисқа паррандалар, оралиқ хужайинлари қисқичбақалар, қўшимча хужайини балиқлар. Жинсий вояга этган паразитлар паррандаларнинг ичакларида тухум кўя бошлайди, тухумлар тезак орқали ташқи муҳитга, сувга тушади. Эмбриогенез жараёни сувда ўтади. Тухумда ҳосил бўлган личинка, тухумни қапкоқчасини очиб сувда бироз муддат сузиб юради (қоратсидий). Қоратсидийларни қисқичбақалар исътемол қилганларида уларнинг организмида қоратсидий ривожланиб иккинчи босқичдаги личинка – протсеркоидга айланади. Анна шундай танасида протсеркоид бўлган қисқичбақаларни балиқлар алиментар равишда исътемол қилганларида, уларнинг қорин бўшлиғида 10-14 ой давомида узунлиги 2 м келадиган навбатдаги личинка – плеротсеркоид ҳосил бўлади. Плероцеркоидлар билан зарарланган балиқларни паррандалар ушлаб исътемол қилганларида эса улар касалликка чалинадилар ва қўзғатувчи 3-5 кун ўтгач жинсий вояга этиб ташқи муҳитга тезак орқали этилган тухумларни чиқара бошлайди. Балиқлар организмида Плероцеркоидлар 3 йилгача яшаши мумкин. Эпизоотологик маълумотлар. Касаллик барча ҳудудларда: кўлларда, сув омборларида, камроқ дарё ва ҳовузларда учрайди. Касалликка кўп турдаги балиқлар: лещ, плотва, таран, красноперка, карас, густера, пескар, усач, оқ амур, пешонадўнгач г, Маринка, верховка ва бошқалар мойил. Баъзан сазан ва карп балиқларда ҳам Учратиш мумкин. Плероцеркоидларни 2-4 ёшда балиқларда учратиш мумкин. Инвазиянинг экстенсивлиги 40-60%, ИИ -3-7 экз. Ташкил қилиши мумкин. Касаллик асосан баҳор-ёз ойларида кузатилади. Патогенези. Плероцеркоидлар ривожланиши, ўсиши оқибатида қорин бўшлиғидаги органлар атрофияга учрайди, уларнинг нормал функцияси издан чиқади. Тухумдан атрофияга учраши оқибатида балиқлар пуштсиз бўлиб қолади. Қўзғатувчи ҳаддан ташқари кўп бўлса, қорин бўшлиғи шишади, қорин девори ёрилиб, балиқлар нобуд бўлиши мумкин. Клиник белгилари. Касалликнинг клиник белгилари инвазиянинг интенсивлигига боғлиқ. Балиқлар кучли инвазияланганларида уларнинг сузиш механизмлари издан чиқади, камроқ сув бўлган жойларда, соҳилларда тўпланиб қолишади. Кўпроқ сувнинг юзасига ён боши билан ёки орқаси билан сузиб юради. Ушлаши жуда осон. Сувнинг кучли тўлқинларига дош беролмайди, ўсимлик, камишлар ўсган жойларга келиб қолади. Балиқлар ариқланади, қорин шишади, баъзан эса қорин девори ёрилиши оқибатида нобуд бўлади. Диагноз паразитологик ёриб кўриб, қўзғатувчиларни топиш асосида қўйилади. Даволаш, олдини олиш ва қарши курашиш. Даволаш усуллари ишлаб чиқилмаган. Касалликни олдини олишда балиқхўр паррандаларни қўрқитиш, уяларини йўқотиш, йиғилиб қолганн касал балиқларни овлаб йўқотиш, ҳамда носоғлом хўжаликларда судак, щука тури каби балиқ турларини урчитиш мақсадга мувофик. Чунки бу балиқлар лигулёзга чалинмайди. 2. Дифиллоботриоз - антропозооноз, табиий ўчоқли инвазион касаллик бўлиб, уни Дипҳйллоботҳриум авлодига мансуб тасмали сестодаларнинг одам ва гўштхўр ҳайвонларнинг ингичка бўлим ичакларида паразитлик қилиши туфайли қўзғатилади. Касалликка ит, мушук, тулки ва бошқа муйнали ҳайвонлар мойил. Қўзғатувчиси.Дипҳйллоботҳриум латум бошқа турларига нисбатан кўпроқ учрайди, унинг узунлиги 10 м гача, муйинали ҳайвонлар организмига эса 1,5 м узунликкача бўлади. Паразитнинг сколексида иккита чуқур ботрияси бор, буғинлари қисқа , лекин энли, 700-800 тагача уруғдони бор, тухумдони худди капалак қанотларига ўхшаш шаклда, ҳар бир буғинда 3-та жинсий тешик тананинг вентрал юзасининг ўрталарида жойлашган: эркаклик, вагина (қин) ва бачадон тешиги. Биологияси. Паразит биогелминт. Асосий хўжайинлари одам ва гўштхўр ҳайвонлар, оралиқ хужайини қисқичбақалар ва диаптомуслар, қўшимча хўжайини чучук сув балиқлари (оқун, эрш, налим, форел). Паразит тухумлари тезак билан сувга тушгач, сувнинг ҳароратига боғлиқ ҳолда 3-5 ҳафта ичида унинг ичида личинка-коратсидий ҳосил бўлади. Унинг 6-та хитинли илмоқчалари ҳамда тиканчалар билан қопланган бўлади. Келгусида коратсийдиларни оралиқ хўжайинлари алиментар равишда исътемол қилганларида уларнинг ичакларида коратсидий ўзининг тиканли қобиғини ташлаб 2-3 ҳафтадан сўнг ўсиб-ривожланиб иккинчи босқичдаги личинка-протсеркоидга айланади. Ана шундай протсеркоид бор бўлган қисқичбақаларни балиқлар исътемол қилганларида, уларнинг организмида қисқичбақалар ҳазм бўлади, унинг ичидан чиққан протсеркоид, ичакнинг деворлари орқали қорин бўшлиғга, мускулларга, тери ости клетчаткасига этиб бориб, ўсади, ривожланади ва инвазион личинка-плеротсеркоидга айланади. Танасида плеротсеркоид бор бўлган балиқларни яхши пиширилмаган ҳолда одамлар исътемол қилсалар, ёки хом ҳолатда гўштхўр ҳайвонлар исътемол қилишса касалликка чалинадилар. Препатент ривожланиш даври бир ойни ташкил қилади. Эпизоотологик маълумотлар. Зарарланган балиқларни ҳам ёзда ва ҳам қишда учратиш мумкин. Касаллик кўпроқ Балтиқ бўйи республикаларда, Санкт-Петербургда, Архангелск, Тюмен областларда, Орол денгизида учрайди. Инвазиянинг экстенсивлиги80-90%, ИИ-юздан ортиқ плеротсеркоид ҳар бир балиқ хисобига. Балиқлар асосан йилнинг баҳор-ёз ойларида зарарланадиар. Одам ёки гўштхўр ҳайвонлар йилнинг барча фаслларида зарарланишлари мумкин, агарда инвазияланган балиқларни исътемол қилсалар. Патогенези. Қўзғатувчининг жинсий вояга этган шакли одам ва гўштхўр ҳайвонларнинг организмига механиқ, токсик таъсир этиб, иккиламчи инфекцияларнинг ривожланиши учун қулай шароит яратади. Балиқлар организмида эса Плероцеркоидлар қўйидагича таъсир этади. Орган ва мускул тўқималарида ўзгариш кузатилади, мускулларнинг эластиклиги йўқолади, структураси ўзгаради, мускул боғламлари ўртасида бириктирувчи тўқима ҳосил бўлади. Клиник белгилари. Касал ҳайвонлар ҳолсизланган, ўсиш-ривожланишдан орқада қолади, кўсиш ва иштаҳаси бузилган (кераксиз нарсаларни исътемол қилади). Цестодалар одам организмида 25 йилгача паразитлик қилиши мумкин, бироқ бу муддат тулки организмида бир неча ойни ташкил қилади. Ўзидан ишлаб чиқарилаётган заҳарлар МНС-да таъсир қилиши оқибатида жахллари тезда чиқади, қоринда оғрик сезилади, акт дефекатсия бузилади, ич ўтиш, Витамин B 12 миқдори камаяди. Диагноз. Жинсий вояга этган паразитларни бор-йўқлигини аниқлашда гелминтокопрологик текширув ўтказилади. Балиқларни эса гелминтологик текширув асосида Плероцеркоидларни топиб қўйилади. Бунингг учун компрессорум усули ишлатилади. Мускул бўлагидан, ички органлардан намуна олиниб, компрессорум ойнаси орасига қўйиб яхшилаб эзамиз ва микроскопда текширамиз. Бунда Плероцеркоидларни топишимиз мумкин. Даволаш, олдини олиш ва қарши курашиш. Одам ва ҳайвонларда гелминтсизлантириш усули қўлланилади. Балиқларда даволаш усули ишлаб чиқилмаган. Дифиллоботриоз бўйича носоғлом хўжаликлардан овланган балиқларни хом ёки яхши пиширилмасдан туриб ҳайвонларга эдирмаслик. Қишда балиқларни исътемолга чикаришдан олдин уларни музлатиш. Хом балиқларни 14 кун давомида тузланиш. 3.Диграммоз – бу балиқларнинг инвазион касаллиги бқлиб, уни лигулидае оиласи, Диграмма авлодига мансуб Диграмма интеррупта тасмали сестодаларнинг қорин бўшлиғида паразитлиб қилиши оқибатида қўзғатилиб, ички органлар функциясини бузилиши билан характерланади. Қўзғатувчиси ўзининг морфологик тузилиши жиҳатдан худди Лигула интециналисга ўхшаш, лекин стробиласининг вентрал юзасида иккита жўяги (чуқурчаси) (жинсий комплектларнинг тешиги очилган жой) мавжуд. Жинсий вояга этган паразитларнинг танаси сохта бўғинларга бўлинган бўлиб, 25-40 тагача бўлиши мумкин. Паразитнинг тана узунлиги 10-120 см, эни эса0,7-1,6 см га тенг. Қўзғатувчининг биологик ривожланиши худди лигулаларга ўхшаш бўлиб, оралиқ хўжайинлар – сиклоплар ва диаптомуслар иштирокида кечади. Жинсий вояга этган паразит балиқхўр паррандаларнинг ичагида ривожланади. Личинкаси – протсеркоидлар – сиклопларда ривожланади, Плероцеркоидлар эса леш, карас, голян, яз,ола пешонадўнг ва оқ амур балиқларнинг қорин бўшлиғида паразитлик қилади. Диагноз патогенези, патологоанатоомик ўзгаришлари худди лигулёз касалликнинг клиник белгаларига қараб ва инвазияланган балиқларни паразитологик ёриб кўриб, диграммаларни топиш асосида қўйилади. Касалликка қарши курашиш ва олдини олиш чора-тадбирлари ҳам худди лигулёз касаллигига ўхшашдир. Мавзу 3.2. Балиқларнинг описторхоз, диоктофимоз касалликлари. Режа: 1. Описторхоз касаллиги. 2. Диоктофимоз касаллиги. Таянч иборалари: Инвазия, инвазион, паразит, биологияси, препатент, патент, механик, токсик, иккиламчи инфекция, хивчинли, кўз шишаси, шох пардаси, энзоотия, ош тузи эритмаси, формалдегид эритмаси. Асосий адабиётлар: 1. Осетров В.С. (под редаксией) «Болезни рыб». Справочник, Москва ВО Агропромиздат, 1989. 2. Шишков В.П. «Ветеринарный энциклопедический словар», Москва, Издателство «Советская энсиклопедия», 1981. 3. Ҳақбердиев П.С. ва бошкалар/ «Баликчилик ва балик касалликлари», Самарканд, 2008. 4. Ҳақбердиев П.С., Қурбонов Ф.И., Қаршиева В.Ш. «Балиқ ва асалари касалликлари» Ўқув қулланма/ Тошкент, 2016 й. Қўшимча адабиётлар: Каримов И.А. «Юксак маънавият энгилмас куч».Маънавият Т, 2008. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. Тошкент, “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. – 29 б. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. Тошкент, “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. – 47 б. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. Тошкент, “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. – 485 б. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сонли Фармони. Тошкент, Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда. Ҳақбердиев П.С., Турсунқулов А.Р. «Балиқларнинг юқумли ва юқумсиз касалликлари».Ўқув қўлланма., Самарқанд, 2010. Ҳақбердиев П.С., Тайлоқов Т.И. «Балиқларнинг паразитар касалликлари». Ўқув қўлланма., Самарқанд, 2009 йил. Ҳақбердиев П.С., Қаршиева В.Ш. «Балиқларнинг заҳарланиши».Ўқув қўлланма., Самарқанд, 2009. |