1. лекция тексти (Восстановлен). збекистон Республикаси Олий ва рта махсус таълим вазирлиги
 Скачать 4.43 Mb.
|
|
Tayansh sózler. tógin, azıqlanıw ekologiya, azıq elementleri, suwǵarıw, biogeoximik, topıraq, fiziologiya-bioximiya, almaslap egiw, ósimlik, organikalıq mineral tóginler, awıl xojalıq eginleri, mikroelementler, genetikalıq ayrıqshalıqlar, J. S. Allanıń sıpatlarınıń biriov, dán, fosfor, kaliy, azot, izertlew, palız eginleri, palız eginleri, kartoshkashılıq, X. Z. Umarov, paxta, ǵawasha, atmosfera, R. R. Shreder, japıraq, azıqlanıw, karbonat angidrid, tawıq hám bódeneden basqa quslardıń mákiyeni, uglevodlar, fotosintez, kislorod, reakciya, temir, rux, xloroplastlar, xlorofill, japıraq plastinkası, trifosfopirindin-nukleotid, vodorod, qıshqılanıw, geterotrof, duzlar, vitaminlar, flkaloidlar, tiamin, júzimoferol, retinol, askorbin kislota, piridoksin, spirt, Karotin, biyday doni, biyday onı, Sulı, kraxmal, maltoza, beloklar, proteidlar, nukleoproteidlar, glyukoproteidlar, prolaminlar, globulinlar, albuminlar, tsellyuloza, lipoidlar, pektin, elementler, lignin, gemitsellyuloza, fruktoza, glyukoza, saxaroza, amilopektin, tamır, ionlar, akkumulyatsiya, protoplazma, fermentler, diffuziya, adsorbtsiya, aeratsiya, rN, kontsentratsiya, reutilizatsiya. 3- LEKCIYA Ósimliklerdiń mineral hám ximiyalıq quramı. Ósimliklerdiń ximiyalıq quramı. Ósimlikler quramındaǵı suw hám qurǵaq zattıń muǵdarı. Ósimlikler azıqlanıwınıń avtotrof, mikotrof hám bakteriotrof tipleri. Ósimliklerdiń tamır hám hawa arqalı azıqlanıwı. Ósimliklerdiń tamır sisteması, tipleri, dúzilisi hám funktsiyaları. Azıq eritpeleri. Ionlar antogonizmi. Fiziologikalıq teń salmaqlılıq eritpe. Ósimlikler azıqlanıwına sırtqı ortalıq faktorlarınıń tásiri. Ósimlikler azıqlanıwında mikroorganizmlerdiń roli. Ósimlikler ximiyalıq tárepten oǵada quramalı dúzilgen bolıp, olardıń denesi suw hám qurǵaq elementlerdan quram tapqan. Ósimliklerdiń qurǵaq zatı degende, olar quramındaǵı mineral hám organikalıq elementler jıyındısı túsiniledi. Ósimlik toqımaları quramında qurǵaqlay elementlerdıń muǵdarı salıstırǵanda kem, kerisinshe, suwdıń muǵdarı kóp boladı. Olar quramındaǵı suw hám qurǵaqlay elementler qatnası ádetde ósimliktiń túri, jası hám dene bólegi yamasa toqımalarınıń fiziologikalıq halatına baylanıslı túrde ózgeredi. Suw-ósimliklerdiń ósiw orgınları hám toqımalarında 70 ten 95% ge shekem, tuqımlardıń rezerv toplaw hám mexanik toqımaları kletkalarında bolsa 5 ten 25% ge shekem suw boladı. Ósimlik qartayıp barǵan tárepke toqımalar daǵı, ásirese, reproduktivlik organlar toqımalarındaǵı suwdiń jalpı rezervi hám salıstırmalı muǵdarı azayadı. Ósimlik denesinde funktsiyaları tikkeley onıń fizikaviy hám ximiyalıq ózgeshelikleri menen baylanıslı. Suwdaǵı joqarı salıstırma ıssılıq sıyımlılıǵı hám har qanday haroratda ham puwlanıw ózgesheligi ósimliklerdiń qızıp (kuyip) ketiwinen saqlaydı. Suw-jaqsı erituvchi bolıp, ol jaǵdayda kópshilik birikpeler elektrolitik dissotsiatsiyalanadı hám zárúrli azıqa elementleriniń ionları ózlestiriledi. Ayırım eginler quramındaǵı suw hám qurǵaq elementlerdıń qatnası, % (A. V. Peterburgskiy)
Suw molekulalarınıń qutblanish ózgeshelikleri hámda strukturasınıń tártipliligi ósimlik kletkalarında tómen hám joqarı molekulyar birikpelerdiń ion hám molekulaların gidratlaniıwına sebep boladı. Suw ósimlikler degi energetikalıq ózgerislerde, bárinen burın fotosintez processinde, ximiyalıq birikpelerdiń payda bolıwında ayrıqsha áhmiyetge iye. Ol quyash nurınıń fotosintez ushın zárúr, kózge kórinetuǵın hám soǵan jaqın ultrabinafsha bólimine ótkerip, infraqızıl radiatsiyanıń málim bólegin tutıp qaladı. Ósimlik toqıma hám kletkalarında suwdiń bolıwı turǵorǵa sebep boladı, bul túrli fiziologikalıq hám bioximiyalıq processlerdiń áhmiyetli jóneltirilgen hám jedellik faktorı bolıp tabıladı. Ósimlik denesinde organikalıq birikpelerdiń bioximiyalıq sintezi hám ıdırawı reakciyaları tikkeley suw qatnasıwında boladı. Suw topıraqtaǵı mineral duzlardı eritiwshi hám ósimlik denesinde elementlerdıń háreketleniwi hámde almasınuwı ushın ortalıqǵana bolıp qalmastan, olar kletka dúzilisiniń ajıralmaytuǵın bólegi hám bolıp tabıladı. Ósimlikler quramındaǵı suwdiń muǵdarı onıń túri hám jasına, taminleniw dárejesi, transpiratsiya hám azıqlanıw sharayatlarına baylanıslı. Qurǵaq zatlar.Ósimlikler denesinde qurǵaq zatlardıń toplanıwı atmosferadan karbonat angidrid gazınıń jutılıwı hám tamır sisteması tárepinen topıraqtaǵı mineral duzlardıń ózlestiriliwi esabına júz boladı. Awıl xojalıq eginleri quramındaǵı qurǵaqlay elementtıń 42-45% i uglerod, 40 -42% i kislorod, 6 -7% i vodorod ulessine tuwrı kelip, olardıń jıyındısı 90 -94% ga teń bolıp tabıladı. Azot hám basqa elementlerdiń jıyındısı tek 6 -10% ti quraydı. Uglevodlar, maylar hám basqa azotsız organikalıq birikpeler ush elementten - uglerod, kislorod hám vodoroddan dúzilgen, belok hám basqa azotlı organikalıq birikpeler quramında bolsa azot ham ushraydı. Usı tórtew element-organogen elementler dep ataladı hám ósimlikler qurǵaqlay zatınıń shama menen 95% ga jaqını olar ulessine tuwrı keledi. Ósimlikler denesinde ushraytuǵın barlıq elementler ósimlik ómirinde tutqan ornı hám muǵdarına kóre ush gruppaǵa ajratıladı. Uglerod, kislorod, vodorod, azot, fosfor, kaliy, kal'tsiy, magniy, altıngugurt hám temir sıyaqlı elementler ósimliklerdiń normasında ósip-rawajlanıwı ushın oǵada zárúr esaplanadı. Olardıń muǵdarı ádetde ósimlik denesiniń 0,01% inen bir neshe on protsenti quraydı hám makroelementler dep júritiledi. Marganets, bor, molibden, mıs, rux, kobal't, yod, vannadiy sıyaqlı elementler ósimlikler quramında kem (10 -3-10 -6%) muǵdarda ushraydı, ósimlikler denesinde júz bolatuǵın tiykarǵı bioximiyalıq hám fiziologikalıq processler ushın áhmiyetli ahámiyetge iye esaplanadı. Bul elementler mikroelement dep ataladı. Ǵawashanıń ximiyalıq quramı, % (pisiw dáwiri) (S. A. Kudrin)
Ósimlik denesiniń júdá hám kishi bólegin (10 -6 - 10 -12 %) quraytuǵın rubidiy, tseziy, selen, kadmiy, gúmis, sınap hám basqa elementler hám ózine muwapıq ahmiyet kásip etedi hám olar ul'tramikroelementler dep ataladı. Ósimlikler jandırılǵanda natriy, magniy, fosfor, altıngugurt, kaliy, kal'tsiy, temir, bor, marganets hám basqa elementler kúl quramında qalıwı sebepli olar kúl elementler degen atdı alǵan. Túrli ósimlikler quramındaǵı azot hám kúl elementlerdiń muǵdarı bir-birinen sezilerli dárejede parıq etedi. Bul tikkeley ósimliklerdiń biologiyalıq qásiyetleri, jası, ósiw sharayatları menen baylanıslı bolıp, denesiniń túrli qısmlarındaǵı muǵdarı ham túrlishe bolıp tabıladı. Keltirilgen kestede tiykarǵı awıl xojalıq eginleri quramındaǵı azotıń muǵdarı 1-3% átirapında (dán-sobıqlı eginlerdiń dáni hám kók massasında ortasha 2,5-5,0% ge shekem) ózgerip ttuqımı kórinip turadı. Kúl elementlerınıń muǵdarı ádewir ulken muǵdarda ózgeredi, mısalı, salat hám ismaloq ósimliklerinde 14-18%, qant láblebiniń ayırım sortları japıraǵında 20% ten kóbirek kúl elementleri bolıwı múmkin. Ayırım eginlerdiń quramında azot hám kúl elementlerdiń muǵdarı, qurǵaqlay zatqa salıstırǵanda % te ( P. M. Smirnov hám A. V. Peterburgskiy)
Ósimlikler quramındaǵı kúldiń jalpı muǵdarın emes, bálki onıń quramın biliw agronomiya kózqarasınan áhmiyetge iye. Mısalı, dánli hám sobıqlı dán eginler tuqımı kúliniń 40 -50% i fosfor (R2 O5) kaliy (K2 O) 30 -40, magniy (MgO) 8-12 den ibarat. Sonday eken, tuqım quramınıń derlik 90% i usı úsh element oksidleriniń ózgesheligine tuwrı keledi. Sabanlar quramında fosfor muǵdarı 3-5 ret kem bolǵanı túrde, kaltsiy hám kremniydiń muǵdarı bolsa keskin asadı. Sobıqlı hám sobıqlı dán eginleriniń tuqımı hám sabanlarında altıngugurt salıstırǵanda ko'birek ushraydı. Kartoshka túyneleri hám tamırmiyweleriniń óz quramındaǵı kaliy muǵdarınıń kópligi menen ajralıp turadı (40 -60%). Tamırındaǵı fosfor muǵdarı ósimliklerdiń paqalı, sabanlar hám páleklerindegi qaraǵanda ko'birek, natriy bolsa, kerisinshe, jer ústi bólimlerinde ko'birek boladı. Ósimliklerdiń japıraǵı kaliyge bay bolıp onıń muǵdarı jas japıraqlarda ǵarrı (eski) japıraqlardaǵıǵa salıstırǵanda ko'birek bolıp tabıladı. Kaltsiydiń muǵdarı kerisinshe, ǵarrı japıraqlarda 50-60% bolǵanı túrde, jas japıraqlarda 20 -40% ten aspaydı. Fosfor hám altıngugurt ósimlikler rawajlanıwınıń orta dáwırlarinde 10% ti quraydı, ósiv dáwirdiń aqırına barıp, sezilerli dárejede azayadı. Putagúldaslar semiyasına kiretuǵın eginlerdiń japıraqları altıngugurtni ko'birek utadı. Agronomlar óz jumıs iskerliginde ósimliklerde azıqa elementlerdıń muǵdarı egin sortı, tapıraq - ıqlım sharayatları, qollanılatuǵın mineral hám jergilikli to'ginler muǵdarı hám ósimliklerdiń biologiyalıq qásiyetlerine baylanıslı túrde o'zgerip ttuqımın esten shıǵarmawları kerek, awıl xojalıq eginlerine belgilenetuǵın to'gin normaların anıqlawda bul júdá hám zárúrli bolıp tabıladı. 4-LEKCIYA Ósimliklerdiń organikalıq ximiyalıq quramı Ósimlikler denesinde hár túrli organikalıq birikpeler ushraydı. Muǵdardıń az yamasa kópligi hám áhmiyetine kóre olardı bir neshe gruppaǵa bolıw múmkin. Mısalı, ósimlikler denesinde beloklar, fermentler, nuklein kislotalar kemrek muǵdarda ushraydı, lekin olar júdá úlken áhmiyetke iye bolǵan elementler bolıp tabıladı. Tsellyuloza, gemitsellyuloza, lignin sıyaqlılar ósimlik quramınıń tiykarın qurap, sabanlar, aǵash, tuqım qabıǵı, ósimlik talshıǵınıń quramına kiredi. Ayırım organikalıq elementler ósimliklerdiń tek ǵana arnawlı bir bóleginde, mısalı, tuqım, mıywe, tamır hám túyneklerinde rezerv element retinde (rezerv belok, kraxmal, may, qant elementlerı ) qáliplesedi hám toplandı. Ósimliklerdiń ayırım gruppaları alkoloid, glikozid, katron (smola) kauchuk hám efir mayları sıyaqlı ayriqsha elementlerdı sintezlew ózgeshelikine iye. Joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı, ósimlik ónimi ulıwma massasınıń júdá kishi bólegi azot hám mineral elementler ulessine tuwrı keledi. Ósimlik qurǵaqlay massasınıń tiykarǵı bólegin, ayrım hallarda 80-90% ini organikalıq elementler quraydı. Tiykarǵı awıl xojalıq eginleri quramındaǵı azot, suw hám kúl elementlerınıń shamalıq muǵdarı, % (V. M. Barisov)
Ósimlikler denesinde eń keń tarqalǵan organikalıq elementler qatarına uglevodlar, maylar hám beloklardı kirgiziw múmkin. Olardıń ayırım awıl xojalıq eginleri quramındaǵı ortasha muǵdarı 13-kestede keltirilgen. 13– keste |