1. лекция тексти (Восстановлен). збекистон Республикаси Олий ва рта махсус таълим вазирлиги
 Скачать 4.43 Mb.
|
|
Tiykarǵı awıl xojalıq eginleri hasılınıń ortasha ximiyalıq quramı, % ( B.A.Yagodin )
Tuwrısıda, keltirilgen bul nomerler ortasha kórsetkishler bolıp, olarǵa ósimliklerdiń túri hám sortı, ıqlım, topıraq hám azıqlanıw sharayatları ol yamasa bul dárejede tásir kórsetedi. Biraq sonday bolsada, usı ortasha kórsetkishler ǵálle eginlerindegi tiykarǵı organikalıq elementler beloklar (9-18%) hám kraxmal (50-60%) ekenligin kórsetip turıptı. Dán-sobıqlı eginlerde bolsa belok kóbirek kraxmal bir qansha kemrek ushraydı. Kartoshka túyneklerinde kóbirek kraxmal, tamırmiyweler hám mıywe-shiywelerde karbonsuwlar toplandı. Maylı eginlerdiń tuqımı quramında may hám belok muǵdarı kóp boladı. Hár bir organikalıq element túrine ayrıqsha toqtalıp ótiw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Beloklar. Beloklar joqarı molekulyar organikalıq birikpelerden esaplanıp, óz quramında talay sheklengen muǵdardaǵı aminokislotalardıń júzlegen hám mińlaǵan qaldıqların tutadı. Beloklar ósimlik denesinde ketetuǵın element almasıwınıń barlıq processlerinde hal etiwshi ról oynaǵanlıǵ sebepli organizmler ómiriniń tiykarı esaplanadı. Kópshilik ósimliklerde, olardıń tuqımlarında beloklar rezerv element retinde toplandı. Eginlerdiń ósiw orgınları quramında belok muǵdarı olar qurǵaq massasınıń 5-20 % in, dán-sobıqlı hám maylı eginler tuqımınıń 20 -30% in quraydı (13-keste). Beloklardıń quramı bir qansha turaqlı bolıp, 51-55% in uglerod, 20 -24% i kislorod, 15-18% in azot, 6,5- 7,0% in vodorod, 0,3-1,5% in altıngugurt quraydı. Ósimlik belokları xalıqtı azıq-awqat penen támiyinlewde hám sharwashılıqta zárúrli áhmiyetge iye. Insan bir kún dawamında keminde 70-100 gr belok istemol etiwi kerek, ayrım hallarda túrde organizmde element almasınıwı buzılıp, saldamlı unamsız aqıbetler júzege keledi. Belok elementlerdiń molekulaları tiykarınan 20 ta aminokislota hám 2 amid (asparagin hám glutamin) den dúzilgen. Beloklardıń molekulyar salmaǵı kútá úlken bolıp, kópshilik hallarda bir neshe millionǵa jetedi. Barlıq beloklar eki gruppaǵa -proteinlar hám proteidlarǵa bólinedi. Proteinlar yamasa basqasha aytqanda, ápiwayı beloklar, tek aminokislota qaldıqlarınan dúzilgen bolsa, proteidlar (quramalı beloklar) ápiwayı belok hám ol menen bekkem baylanısqan belokemes tábiyaatlı birikpeden ibarat esaplanadı. Proteinlarni eriwsheńligine kóre tómendegishe gruppalaw múmkin: a) albuminler - molekulyar salmaǵı bir neshe on mıńǵa teń, suwda ańsat eriytuǵın ápiwayı beloklar; b) globulinlar - suwda erimeytuǵın, lekin turaqlı duzlardıń kúshsiz eritpelerinde (mısalı, natriy xlorid yamasa kaliy xloriddiń 4-10% li eritpelerinde) eriytuǵın beloklar. Globulin ósimlik belokları ishinde keń tarqalǵan bolıp, sobıqlı dán hám maylı eginler tuqımı quramındaǵı beloklardıń tiykarǵı bólegin quraydı; v) prolaminlar - 70-80% li etil spirtinde eriwi menen xarakterlenedi, suwda erimeydi tek ǵana dánli eginlerdiń tuqımı quramında ushraydı: mısalı, biyday hám sulıda gliadinler, mákkede - zein, sulida - avenin; g) Glutelinler - suwda hám duzlı eritpelerde erimeytuǵın biraq siltilerdiń kúshsiz eritpelerinde eriytuǵın beloklar Proteidlar bolsa, quramına kirgen belokemes elementtıń tábiyaatınan kelip shıqqan túrde tómendegilerge bólinedi: a) lipoproteidler-beloklardıń hár túrli maysıyaqlı elementler. Ósimlik toqımalarında lipoproteidlar kletkalar ortasındaǵı tosıqlar hám kletkalr ishki strukturalarınıń quramına kiredi; b) glyukoproteidlar-beloklardıń hár túrli monosaxaridler menen payda etken birikpeleri bolıp tabıladı ; v) xromaproteidler - beloklardıń belokemes xarakter degi boyaw elementler menen payda etken birikpeleri. Mısalı, belok hám xlorofil payda etetuǵın birikpe fotosintez processinde áhmiyetli ról oynaydı. g) nukleoproteidler -tiri organizmler denesinde keshetuǵın kópshilik processlerde aktiv qatnas etetuǵın beloklar gruppası. Olar belok hám nuklein kislotalardıń birigiwinen payda boladı. Metallar hám fosfat kislota qaldıqları hám proteinlardıń strukturalıq bólegi bolıwı múmkin. Bunday quramalı oksillar-metallo- hám fosforoteidlar dep ataladı. Ósimlik beloklar quramında “teńi joq” dep esaplanatuǵın vain, leytsin, izoleytsin, treonin, metionin, gistidin, lizin, tritofan hám fenilalanin sıyaqlı aminokislotalar ámeldegi bolıp, olar adam hám haywanlar organizminde sintezlanbeydi. Bul aminokislotalardı adam hám sharwa malları tek ósimliklerden tayarlanatuǵın azıq - awqat ónimleri hám ot-jem arqalı aladı. Usınıń sebebinen ósimlik ónimleriniń sapası tek olar quramındaǵı belok muǵdarına qaray emes, bálki olardıń fraktsion hám aminokislota quramın úyreniw, xazm bolıwı hám tolıq qımbatlılıǵına qaray hám bahalanadı. Tuqımlardaǵı azottıń 90% i hám ósimlik dene bólimlerindegi azotıń tiykarǵı bólegi (75-90% i) beloklar quramında boladı. Basqa azotli birikpeler. Beloklardan tısqarı ósimlikler quramında belokemes tábiyaatlı birikpeler ushraydı hám olar “belokemes azot” fraktsiyasi dep júritiledi. Bul fraktsiya quramına nitrat hám ammiak formasındaǵı azotnıń mineral birikpeleri hám belokemes halatdaǵı azotlı birikpeleri kiredi. Ósimlikler quramındaǵı organikalıq birikpeleriniń kishilew bólegi peptidler halında boladı. Peptidler sheklengen muǵdardaǵı aminokislotalardan dúzilgen bolıp, beloklardan molekulyar massasınıń kishi bolıwı menen ajralıp turadı. Pirimidin hám purin tiykarları hám eń áhmiyetli organikalıq azotlı birikpeler qatarına kiritiledi. Tsitozin, uratsil, timin, adenin, hám gumaninler tıyanaqlı pirimidin hám purin tiykarlarınan esaplanadı hám sonı aytıw kerek, nuklein kislotalar molekulalarınan dúziledi. Ósimlikler japıraǵında belokemes azotlı birikpeler muǵdarı olardaǵı belok muǵdarınıń 10 -25% in quraydı. Ǵallaguldoshlar tuqımı quramındaǵı belokemes azotınıń muǵdarı tuqım massasınıń bir procentke yamasa belok muǵdarınıń 6 -10% i tuwrı keledi. Dán-sobqlı hám maylı eginlerdiń tuqımı quramındaǵı belokemes azottıń muǵdarı tuqım massası muǵdarınıń 2-3, belok muǵdarınıń 10% ine teń bolıp tabıladı. Kartoshka túyneklerinde, tamırmiyweler hám Kókatlarda jalpı azot muǵdarınıń yarımına jaqını azotlı belokemes birikpeler úlessine tuwrı keledi. Olar mineral birikpeler (erkin aminokislotalar hám amidlar) formasında boladı. Belokemes tábiyaatlı azotlı birikpeler adam hám sharwa malları denesinde ańsat xazm boladı. Sol sebepli hám ayrıqsha biologiyalıq qımbatqa iye esaplanadı. Ósimlik ónimleriniń sapasın belgilewde “shiyki protein” kórsetkishinen paydalanıladı. Shiyki protein ósimliklerdegi jalpı azot muǵdarın 6,25 koefficiyentine (bul nomer belok hám belokemes, azotlı birikpeler quramındaǵı azotıń ortasha muǵdarı 16% ten keltirip shıǵarılǵan) kóbeytiw jolı menen esaplanadı. Adam hám haywanlardı beloklarǵa bolǵan mútájligin tolıq qandırıw ushın awıl xojalıq eginleri quramındaǵı belok muǵdarı menen bir qatarda belokemes tábiyaatlı azot muǵdarın bir sóz benen aytqanda “shiyki protein” muǵdarın hám kóbeytiwge ayrıqsha itibar beriledi. Uglevodlar.Ósimlikler quramındaǵı organikalıq elementlardıń taǵı bir áhmiyetli gruppası uglevodlar bolıp tabıladı. qant zatları, kraxmal, tsellyuloza, pektin elementler hám basqalar eń zárúrli uglevodlardan esaplanadı. qant-ósimlik denesindegi rezerv element. Ósimliklerde monosaxiridlerden glyukoza, fruktoza, disaxaridlerden saxaroza kóp toplandı. Глюкоза. Glyukoza mıywe-shiyweler quramındaǵı kóbirek qant láblebi hám basqa tamırmiyweler quramında júdá kem (bir % ga jeter-jetpes ) ushraydı. Júzim glyukozaǵa eń bay miywelerden bolǵanlıǵı sebepli (8-15%), onıń “júzim qumshekeri” degen atı sonnan kelip shıqqan. Ádetde glyukoza a-hám v- sırtqı kórinislerde bolıp olar birinshi uglerod atomında jaylasqan vodorod hám gidrooksilniń halatı menen parıq etedi. Monosaxiridler, birinshi náwbette glyukoza ósimliklerdiń dem alıwında tiykarǵı energiya dáregi esaplanadi, olardıń fosfat iysleri basqa qumshekerfosfatlar menen birge fotosintezda, quramalı uglevodlar sentezida hám basqa element almasınıw processlerinde qatnasadı. Fruktoza. Fruktoza yamasa basqasha aytqanda, “mıywe qumshekeri” mójeneli shıyrın miyweler quramında kóp bolıp, 6 -10% ni quraydı. Tapinambur (jer noki) quramında fruktozanıń muǵdarı eń kóp-10 -12% ga jetedi. Palız eginleri hám ǵallgúldoshlardıń dánleri quramında júdá kem muǵdarda (procentiń odan hám hátte júzden bir úlesinshe) ushraydı. Fruktoza ádetde saxaroza hám basqa polifruktoza paydalarınıń quramına kiredi. Saxaroza. Saxaroza eń áhmiyetli qant elementlarınan biri bolıp, glyukoza hám fruktoza molekulaları qaldıqlarınan dúzilgen. Saxaroza barlıq ósimlik toqımalarınıń quramında az yamasa kóp muǵdarda ushraydı. Miyweler ( almada - 5, apelsinda - 6, olxorida - 8% ge shekem ) hám mayda miyweler, sonıń menen birge, geshir, palaw láblebi, piyaz hám basqa bir qatar ónimler óz quramında saxaroza muǵdarınıń kópligi menen ajralıp turadı. Qumshekerqamıs hám qant láblebi saxarozaga eń bay eginler turine kiredi. Olardıń quramında bul elementlardıń muǵdarı mas túrde 11-15 hám 14-22 % ga jetedi. Fotosintez, dem alıw, ápiwayı uglevodlardan quramalı uglevodlardıń sintezleniwi sıyaqlı protsesler tek saxaroza qatnasıwında ketedi. Mal'toza. U a - formadaǵı eki molekula glyukozadan dúziledi, erkin halatda ósimlikler quramında kem muǵdarda ushraydı. Maltoza kraxmaldıń amilaza fermenti tásirinde bólekleniw processinde kóp muǵdarda payda boladı. Bul process ásirese tuqımlardıń óniwi dáwirinde jedel ketedi. Kraxmal. Kraxmal ósimliklerdiń ósip orgınlarında kemrek muǵdarda, túynekleri, piyaz baslar hám tuqımlarında tiykarǵı uglevod retinde (0,002-0,015 mm shama daǵı dánecheler halında) toplandı. Erte piser kartoshka sortları túyneklerinde 10 -14%, kesh piser sortlarında bolsa 16 -22% ge shekem kraxmal toplanadı. Ásirese dánli eginler kraxmalǵa bay bolıp, eń kóp muǵdarı gúrish quramında (70-80%), salıstırǵanda kemrek muǵdarda mákke hám pivosıyaqlı arpa quramında ushraydı. Ulıwma alǵanda, barlıq dánli eginler tuqımına kraxmaldıń muǵdarı 55-70% átirapında boladı. Ósimlikler degi belok hám kraxmal ortasında teris baylanıslılıq bar. Belokǵa bay dán-sobıqlı eginler tuqımına kraxmal muǵdarı ǵálle eginleri tuqımındaǵıǵa qaraǵanda talay kem boladı, maylı eginler tuqımında kraxmal muǵdarı jáne de kemrek bolıp tabıladı. Kraxmal ápiwayı bir jınslı element bolmasdan eki hár qıylı polisaxarid-amiloza hám amilopektin (uyqas túrde 15-25 hám 75-85%) qospasınan ibarat. Amilaza bir neshe júz mıń glyukoza qaldıqlarınıń tarmaqlanbaǵan shınjırında dúzilgen, molekulyar salmaǵı 100 000-600 000, suwda kleyster (jelimshik element ) payda etmesten eriydi hám yod tásirinde kóheredi. Odan ayrıqsha bolıp esaplanıw, amilopektinda glyukoza qaldıqları sızıqsiyaqlı emes, bálki tarmaqlanǵan qıyın gidrolizlenetuǵın shınjır payda etedi: molekulyar salmaǵı 1000000. Amilopektin qaynaǵan suwda kleyster payda etedi. Yod tásirinde gunafsha kóriniske ótedi. Kraxmal-adam hám haywanlar organizmi tárepinen ańsat ózlestiriletuǵın uglevod bolıp tabıladı. Tsellyuloza – kletka diywallarınıń tiykarǵı komponenti. Ol ósimliklerde lignin, pektin elementleri menen baylanısqan boladı. Paxta talshıǵı 95-98%, zigir 80-90%, kanop hám jut talaları yesaplanadı talshıqları hám derlik sonsha muǵdarda tsellyuloza tutadı. Sol sebepli hám aytıp ótilgen eginler tiykarınan talshıǵı ushın jetistiriledi. Tereklerdiń aǵashlı bóleginde hám tsellyulozanıń muǵdarı kóp bolıp, 40-50% ga jetedi. Dáni qawız benen oralǵan g'allagúlliler (suwlı salı, tarı) nıń tuqımlarında tsellyulozanıń muǵdarı 10 -15% dán-sobıqlı eginler tuqımında 3-5%, tamırmiyweliler hám kartoshka túyneklerinde bolsa 1% ga jaqın boladı. Ósimliklerdiń ósıw organlarında tsellyuloza olar qurǵaq massasınıń 25 ten 40% in quraydı. Taza tsellyuloza talasıyaqlı dúzilisge iye bolǵan aq element. Onıń tolıq gidrolizleniwinen glyukoza payda boladı. Tsellyulozanıń molekulyar salmaǵı tikkeley ósimlik túri hám alınıwı usıllarına baylanıslı bolıp, bir neshe mln ga jetiwi múmkin. Gemitsellyuloza. Ósimliklerdiń kletka diywalları quramına tsellyuloza menen bir qatarda gemitsellyuloza dep atalatuǵın, kishilew molekulyar salmaqlıqqa iye polisaxaridler ham kiredi. Gemitsellyulozalar kóbirek sabanlar hám taǵashlıqta (20 -40% ge shekem ) ushraydı. Olar tsellyulozadan pentozanlar dep atalatuǵın 5 uglerodlı qant elementlerı shınjırınan ibaratlıǵı menen ajralıp turadı. Lignin. Ósimliklerdi aǵashlanǵan toqımalarınıń tiykarın quraytuǵın element. Ol kóbirek (20 -40%) ósimliklerdiń paqal hám sabanlarında tereklerdiń aǵashında toplandı. Ósimliklerdiń barlıq toqımalarında lignin inkrustatsiyalaw wazıypasın atqaradı. Ol tsellyuloza talshıqların biriktiradi, kletka diywalları aralıǵındaǵı boslıqlardı toldıradı. Ósimlikler aǵash bóleginiń bekkemligi kóp tárepten lignin muǵdarına baylanıslı. Taza lignin suwda hám kislotalarda eriytuǵın sarı -bawırreń tusli element. Pektin elementler. Pektin elementler -miyweler, tamırmiyweler hám ósimlik talshıqlarında bolatuǵın joqarı molekulyar polisaxaridler bolıp tabıladı. Olar talshıqlı ósimliklerde talshıqlardıń ayrıqsha -ayrıqsha qamtımların birlestiredi. Pektin elementlardıń kislota hám sıltıler tásirinde jele yamasa dirildok massa payda etiwinen shireshilik sanaatında keń paydalanıladı. Lipoidlar. Maylar hám aǵashsiyaqlı elementler ham ósimlik kletka tsitoplazmasınıń komponentlerinen esaplanıp, kópshilik ósimliklerde rezerv element retinde toplandı. Maylardıń beloklar menen payda etetuǵın birikpeleri- lipoproteidler ósimlik denesiniń barlıq aǵzalarında ushırasıp, olar ho'l massasınıń 0,1-0,5% in quraydı. Sonıń menen birge, bul elementlar kletka membranasınıń iskerligin basqarıwda hám zárúrli orın tutadı. Óz tuqımında kóp muǵdarda may tutatuǵın ósimlikler maylı eginler dep júritiledi. Eń zárúrli maylı eginler tuqımlarında may (may) dıń muǵdarı (%) tómendegishe: Kenegúnji - 60 - 70 Zıǵır - 30 Gúnji - 45 - 50 Kanop- 30 Kóknarı -45 - 50 Gorchica - 30 - 35 Zeytun - 45 - 50 Shigit - 25 Eginbap nasha - 30 -38 Soya - 20 Ayǵabaǵar - 24 - 50 Ximiyalıq dúzilisine kóre maylar úsh atomli spirt- glitserinniń quramalı efirlari menen joqarı molekulyar may kislotalardıń qospası bolıp tabıladı. Ósimlik mayları quramında olein, linol hám linolen sıyaqlı to'yinbaǵan palmitin hám steorin sıyaqlı toyınǵan kislotalar bar. Ósimlik maylarındaǵı may kislotalarınıń quramı olardıń qurǵaqlıq dárejesi hám suyıqlanıwı, hararati sıyaqlı ózgesheliklerin ashıw hám sabınlanıw qásiyetlerin hamde azıqboplıq qıymatın belgileydi. Linol hám linolin kislotaları tek ǵana ósimlik mayları quramında bolıwın hám insan organizminde tikkeley sintezlanbesligin esapqa alsaq, olardıń áhmiyeti jáne de ayqınlasadı. Maylardıń oksidleniwinen uglevod hám beloklar beloklangandaǵiǵa qaraǵanda eki ese kóbirek energiya ajralıp shıǵadı, awıl xojalıq eginleri quramındaǵı may muǵdarınıń ózgeriwi ósimlik sortı, topıraq hám ıqlım sharayatları hamda qollanılatuǵın tógin normalarına baylanıslı. Vitaminler (Dármandorilar). Olar ósimlikler quramında belok, uglevod hám maylarǵa salıstırǵanda sezilerli kem muǵdarda ushrassada, ósimlik, insan hám haywanlarndıń ómir iskerliginde áhmiyetli rol' oynaydı. Adam hám haywanlar denesinde vitaminler tikkeley sintezlanbeydi, olardıń jetispesligi túrli awır keselliklerdi keltirip shıǵaradı. Tiri organizmlerde vitaminlar organikalıq katalizatorlar wazıypasın atqaradı. Olar fermentler menen jaqın munasábette bolıp, kóp hallarda eki komponentli fermentlerdiń aktiv gruppaları quramına kiredi. Házirgi kunga kelip 40 tan artıq vitamin anıqlanǵan. Tiykarǵı awıl xojalıq eginleri quramındaǵı vitaminlarning muǵdarı 14-kestede keltirilgen. S vitamin (askorbin kislota ). Azıq-awqatlar quramında S vitamini jetispegende tsinga dep atalatuǵın awır qástelik kelip shıǵadı. Bir keshe - kunduzde 50-100 mg muǵdarda S vitaminini qabıl qılıw bul kesellikke shalınıwdıń aldın aladı. V1 vitamini (tiamin) Organizmler degi element almasınuwı processinde axamiyetge iye. Azıq-awqatlar quramında tiamin jetispese, polinevrit qásteligi gúzetiledi. V2 vitamini (riboflavin)-Oksidleytuǵın -qaytarıwshı fermentler quramına kiredi. Kóbirek qamırturish hám ayırım sabzovot eginleri quramında boladı. V6 vitamini (piridoksin) -zat almasinuwında, ásirese azot almasınuwında áhmiyetli rol' oynaydı: aminokislotalar almasınuvı reakciyaların sonday-aq qayta aminleniw processni ham tezletiwshi fermentler quramına kiredi. E vitamini (tokoferol) -antisteril aktivlikke iye bolǵan elementlar toparı. Bul vitamin jetispegende adam hám haywonlarda belok lipid hám uglevodlar almasınıwı buzıladı. Usı processlerdi buzulıwı nátiyjesinde haywanlardıń jınıslıq aǵzaları zálellenedi hám olar kóbeyiw qábiletin joǵatadı. A vitamini (retinol) - adam hám haywanlarda kseroftalmiya qásteliginiń aldın aladı. Bul keselliktiń belgileri kóz shaq perdesiniń isiwi hám shapko'rlik bolıp tabıladı. Ósimlikler quramında retinol uchramasada, A vitamini aktivligine iye bolǵan basqa elementlar bar bolıp tabıladı. 14– keste |