1. лекция тексти (Восстановлен). збекистон Республикаси Олий ва рта махсус таълим вазирлиги
 Скачать 4.43 Mb.
|
|
Tiykarǵı eginler quramındaǵı eń zárúrli vitaminlar muǵdarı
Bunday elementlar qatarına karotinoidlar, sonday-aq karotin (C40 H56 ) kiredi. Olar jasıl japıraqlardıń xloroplastlarında, gúl hám miywelerinde ushraydı, hám de fotosintez, ósimliklerdiń kóbeyiwi, oksidleniw-qaytarılıw processinde áhmiyatge iye. Adam hám haywanlar organizmine túsken karotin demde A vitamine aylanadı. K vitamini - adam hám haywanlarda qanınıń normasında eriwi ushın xızmet etedi. Ósimliklerdegi oksidleniw-qaytarılıw processinde hám fotosintezda qatnasadı. K vitamini ósimliklerdiń jasıl bólimlerinde sintezlangni ushın jasıl japıraqlarda kóbirek ushraydı. Alkaloidlar. Alkaloidlar kúshli fiziologyalıq tásirge iye bolǵan, sıltili xarakterdegi geterotsiklik azot tutqan elementler bolıp tabıladı. Olar ayırım awıl xojalıq eginleriniń denesinde sezilerli muǵdarda sintezlanadi hám toplandı. Házirgi kúnde ádewir alkaloid payda etiwshi ósimlikler anıqlanǵan hám olardı jetistiriw jolǵa qoyılǵan. Mısalı, temekiniń japıraqlarında nikotin (3-7 %), lyupinniń japıraǵı hám paqalında lupanin, spartein, lupanin alkaloidlori (1-3%), xina tereginiń qabıǵında xinin (8-12%) toplandı. Kóknarı “suti” niń taqanında bir neshe alkaloid ushırasıp (morfin, narkotin, kodein), olardıń muǵdarı 15-20% ti quraydı. Kofe dáni quramında 1-3%, shay japıraǵında 5% ge shekem kofein alkaloidi ushraydı. Alkaloidlar medicinada hám sanaattıń ayırım tarmaqlarında keń kólemde isletiledi. 5-LEKCIYA ÓSIMLIKLERDIŃ AZÍQLANÍWÍ Jer júzindegi barlıq tiri organizmlerdiń ósiwi hám rawajlanıwı olardıń azıqlanıwı menen baylanıslı. Biraq joqarı ósimliklerdiń azıqlanıwı haywanat dúnyası azıqlanıwınan keskin parıq etedi, sebebi haywanlar tek tayın organikalıq ónimlerdi istemal qılsa (geterotrof azıqlanıw), ósimlikler ózlari ushın kerekli organikalıq elementlardı ápiwayı mineral birikpeler (karbonat angidrid, suw hám ayırım duzlar) den quyash energiyası járdeminde sintezlaydi (avtotrof azıqlanıw). Jasıl ósimliklerdiń azıqlanıwı bir waqıttıń ózinde eki sferada júz boladı. Olardıń tamırları menen topıraqtan suw hám oda erigen mineral duzlardı alsa, paqal hám japıraqları járdeminde atmosferadan CO2 gazin ózlestiredi. Ósimliklerde bir pútkil azıqlanıw procesiniń eki tárepi bolǵan hawadan azıqlanıw (fotosintez) hám tamırdan (mineral) azıqlanıw parıq etedi. Ósimliklerdiń tamır sisteması hám jer ústki bóleginde ósiw dáwiri dawamında element almasınuwı júz bergeni sebepli bul eki azıqlanıw tipi ortaq bolıp tabıladı. Usınıń nátiyjesinde ósimliklerde mineral azıqlanıwdı úyreniwden aldın hawadan azıqlanıw (fotosintez) máselelerine qısqasha toqtalıp ótemiz. Ósimliklerdiń hawadan azıqlanıwı Jasıl ósimliklerdiń quyash nurı qatnasıwında karbonat angidrid gazi hám suwdan organikalıq elementlar payda etiw procesine fotosintez dep ataladı. J.Pristli (1771) ósimlikler dem alıw protsesinde pataslanǵan hawanı tazalawın, Ya.Ingengauz (1779 ) bul process tek jaqtılıq qatnasıwında júz bolıwın tastıyıqladı. J.Seneb'e hám T.Sossyurlar tárepinen jasıl ósimlikler karbonat angidrid gazı hám suwdan organikalıq element payda qılıw hám bunda hawaǵa erkin kislorod ajralıp shıǵıwın kórsetip berdi. K.A.Timir'yazev óziniń “Quyash, ómir hám xlorofill” atlı qollanbasında fotosintez procesiniń mexanizmin ashıp berdi. Sonıń menen birge, fotosintez procesin úyreniwde A.P.Vinogradov, R.V.Tees, S.Ruben hám M.Kamen' sıyaqlı ilimpazlar da úlken úles qostılar. Fotosintez júdá quramalı process bolıp, bir neshe basqıshda júz beredi. Japıraqtaǵı jasıl pigment - xlorofill jaqtılıq energiyası kvantların jutqanan soń, aktiv halatqa ótedi. Ol japıraq quramındaǵı eki molekula suw menen tásirlesip eki atom vodorotın tartıp aladı. Qaldıq gidroksil (OH) lerdan vodorod qıshqılanıw payda boladı, qaysıdır ol óz gezeginde suw hám kislorod atomlarına bóleklenedi: Н2О2 Н2О О Japıraqtıń atmosfera hawasın kislorod penen bayıtıwı tikkeley usı processge tiykarlanǵan. Fotosintezdiń jaqtılıq fazasında xlorofillda qozǵalǵan elektronlar fotolizga dus kelgen suw protonları (H-ion) járdeminde trifosfopirindin-nukleotid (TPX) ni qaytarıp TPX -H2 ni payda etedi. Bul birikpeniń basqasha atı kópshilikke tanıs bolǵan NAD (nikotinamidadenin-nukletid) bolıp tabıladı. Óz gezeginde NAD - H2 fotosintezdiń qaranǵılıq reakciyalarında qaytarıwshı wazıypanı atqaradı. Joqarıda aytılǵan barlıq ózgerislerde energiya donori bolıp ATF (fotosintetik fosforlanıw maxsulı) xızmet etedi. Fotosintezda tiykarǵı ónim retinde uglevodorodlar payda boladı. 674 ккал 6СО2 6Н2О --- С6Н12О6 6О2 Keyingi ózgerisler nátiyjesi ósimlik denesinde ápiwayı uglevodlardan quramalı uglevodlar, sonıń menen birge bir qatar azotsız organikalıq birikpeler payda boladı. Ósimlikler aminokislotalar, belok hám basqa azotlı birikpeler sintezi azot (sonıń menen birge fosfor hám altıngugurt) dıń mineral birikpeleri hám aralıq almasınıw ónimleri- uglevodlar esabınan ámelge asadı. Bul birikpelerdiń muǵdarı jaqtılıq kúshi, ósimlik túri hámde jasaw sharayatları (topıraq ızǵarlıǵı, azıq elementler hám hararat penen támiyinleniwi) ne baylanıslı. Ósimliklerdiń jasaw sharayatın jaqsılaw arqalı fotosintez processinde payda bolatuǵın ónimler muǵdarı hám quramın basqarıw múmkin. Iskerlik kórsetip atırǵan japıraqlarda jaqtılıq tásirinde xlorofill muǵdarı azayadı, qaysıdır, japıraq iskerligin kúsheytiwde ayrıqsha áhmiyetge iye. Japıraq quramındaǵı azot hám magniydıń 75, temirdiń 80, ruxtıń 70, kal'tsiydıń 60, kaliy hám mıstıń 50% i xloroplastlar denesinde jıynanadı. Bul sipırlar usı elementlerdiń fotosintezinde úlken áhmiyetge iye ekenligin kórsetedi. Xloroplastlar quramında fermentler hám kóp muǵdarda ushraydı. Japıraq maydanına jaqtılıq túskennen keyin 5-10 sekund ótken organikalıq elementler sinteziniń baslanıwı nıshanlanǵan atomlar usılı járdeminde anıqlanǵan. Qanday element hám qansha muǵdarda sintezlaniwi ósimliktiń tábiyaatı, jası hám jetiliw sharayatına baylanıslı. Bir kg japıraq quramında 1-3 g átirapında xlorofill boladı yamasa basqasha aytqanda, hár 25 sm2 japıraq maydanına 1 mg xlorofill tuwrı keledi. Bir japıraqtaǵı xlorofill danalarınıń ulıwma maydanı sol japıraq plastinkası maydanınan qariyib 200 ret úlken bolıp tabıladı. Jaz mawsimında bir mg xlorofill bir saat dawamında 5 mg karbonat angidridti assimilyatsiyalawda qatnasadı. Bir kunduzde japıraq massasınıń 25% i átirapında organikalıq element sintezlanadi, lekin onıń 5-10% i dem alıw processinde sarplanadı. Quyashdan tarqalatuǵın jaqtılıq energiyasınıń júdá kem bólegi-tek 1-2,5% i (ayırım ósimliklerde anaǵurlım kóbirek) fotosintez processinde ózlestirilip, hasıldıń qáliplesiwinde qatnasadı. Atmosfera hawasındaǵı karbonat angidrid 0,03% ten 0,01% ge túsip qalsa, fotosintez toqtaydı. Karbonat angidrid muǵdarı 30 ret hám odan ham kóbirek asırılsa (jasalma sharayatlarda), fotosintezdiń nátiyjesi ham soǵan mas túrde artıp baradı. Japıraq 12 mol' karbonat angidridti ózlestirip, 112 kkal energiya toplaydı. Bir ge maydan daǵı kartoshka yamasa qant láblebi bir keshe kunduz 1 t ga jaqın karbonat angidridti ózlestirip, 500 kg ga jaqın organikalıq elementlardı sintezlaydi. Joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı, fotosintezda ósimlikler japıraǵı arqalı atmosfera hawasında karbonat angidridti ózlestiredi. Karbonat angidridti júdá kem bólegi (ulıwma ózlestiriletuǵınıń 3-5% ge jaqın ) ósimliklerdiń tamır sisteması arqalı jutıladı. Ósimlikler japıraǵı arqalı atmosferadan kemrek altıngugurtti sonıń menen birge, tamırdam tısqarı azıqlandırıda azot, fosfor hám ayırım mikroelementlerdi ózlestiriwi múmkin. Biraq tábiy sharayatta japıraqlar arqalı uglerod ózlestirilse suw, azot hám basqa elementlardıń tiykarǵı bólegi tamır arqalı jutıladı. Jer júzindegi jasıl ósimlikler nátiyjesinde hár jılı 120 mlrd t organikalıq element payda etedi. Onıń bir bólegi teńiz hám okean ósimliklerine tuwrı keledi. Bul processda ósimlikler 200 mlrd t karbonat angidridti ózlestirip, hawaǵa 145 mlrd t erkin kislorod ajraladi`. Turmıs ushın zárúr energiyanıń kóp bólegi okean hám qurǵaqlıq ósimliklerinde payda bolıwın itibarǵa alınsa, fotosintez energetikası hám mexanizmin úyreniw qanshalar úlken áhmiyetke iye ekenligi ayan boladı. Ósimliklerdiń hawadan Ósimliklerdiń tamırdan azıqlanıwı, yaǵnıy fotosintez procesin basqarıw júdá qıyın máselelerden biri bolıp tabıladı. Buǵan kerisinshe, ósimliklerdi tamırdan azıqlanıwın basqarıw múmkin. Júdá kem hallarda topıraqta ósimlik ushın zárúr elementlerdiń hámmesi jıynanǵan boladı. Kóbinese 2-3, ayırım hallarda olardan ham kóp azıq elementler kemligi bilinedi, qaysıki insandı ósimliklerdiń azıqlanıwı procesine tikkeley qatnasıwın talap etedi. Ósimlikler ushın zárúr, lekin topıraqta kem yamasa qıyın ózlestiriletuǵın halatda ushraytuǵın elementler mineral tógin retinde kiritiledi hám insan sol jol menen tábiyaatda elementler aylanıwında qatnasadı. Ósimliklerdiń tamırdan azıqlanıwı mineral azıqlanıw dep ham júritiledi. Bul túsinik bir-biri menen ajıralmas baylanısqan tómendegi processlerdi óz ishine aladı. 1. Ósimliklerdiń tamır sisteması topıraqtıń ózlestiriwge uqıplı azıq elementler rezervi tóplanǵan qatlamda rawajlanıp (xemotropizm), óz qıshqılı ajıratılǵan qarjıları menen topıraq qattı fazasına tásir etedi, sıńırıw kompleksi, TSK) tárepinen almasınıp sińirilgen azıqa ionların eritpege sıǵıp shıǵaradı hám suwda qıyın eriytuǵın birikpelerdi bir bólegi eritedi. 2. Tamır maydanıdaǵı bir qatar fermentler topıraqtıń mineral hám organikalıq elementlerin bóleklew (gidroliz) de qatnasadı. 3. Tamır sistemasınıń aktiv maydanı menen baylanısta bolatuǵın topıraq eritpesi quramındaǵı ayırım duzlar diffuziya jolı menen jutıladı. 4. Diffuziya hám ionlardıń almasınuwshan adsorbtsiyası nátiyjesinde kletka qabıǵı hámde protoplazma membranasına sorılǵan duzlar tamır túksheleri tárepinen jutıladı. 5. Sińirilgen ionlar protoplazma ishinde akkumulyatsiyalanadi hám tamırda ketetuǵın sintezleniw processlerinde qatnasadı. 6. Japıraq hám tamırda sintezlenetuǵın organikalıq elementler óz-ara almasınadı. 7. Tamır arqalı jutılǵan mineral elementler ksilema boylap ósimliktiń jer ústi bólegine qaray háreketlenedi hám bunda mineral hámde organikalıq elementlardıń bir bólegi topıraqqa ajraladi`. 8. Jutılǵan ayırım elementler eski japıraqlardan jas japıraqlarǵa, vegetativ organlardan reproduktivlik organlarǵa aǵıp ótiw jolı menen ósimlik denesinde qayta ózlestiriledi - reutilizatsiya Ósimlik tamır sisteması, jer ústi bólegi hám topıraq ortasındaǵı óz-ara munasábetti tómendegishe ańlatıw múmkin:  Japıraq hám tamırda júz beretuǵın sintezleniw processleri málim muǵdarda energiya sarıplanıwın talap etedi. Bul energiya japıraqta tek ǵana organikalıq elementler sintezi ushın emes, bálki fotosintetik fosforlanıw ushın ham zárúr bolıp, toplantuǵın jaqtılıq kvantları esabına júzege keledi. Tamırda energiya dáregi bolıp uglevodlardıń oksidlenip fosforlanıw xızmet etedi: bunda ósimliktiń jer ústki bólegindegi energiya ATF halında toplandı. Usı energiya jutılǵan ionlardı tsitoplazmada metabolik túpleniwi ushın sarplanadı. 6-LEKCIYA Ósimliklerdiń tamır sisteması : tipleri, dúzilisi hám funktsiyaları Ádetde ósimliklerde sırtqı kórinisine qaray oq hám shashaq tamır parıq etedi. Tiykarǵı tamır jaqsı ósip, basqa tamırlardan uzınlıǵı hám juwanlıǵı menen parq qılsa, oq tamır, paqaldıń tiykarından birdey diametrli jipsiyaqlı tamırshalarǵa ajralıp ketken bolsa, shashaq tamır dep júritiledi. Kópshilik ósimliklerde tiykarǵı hám qaptal tamırlardan tısqarı qosımsha tamırlar ham qáliplesedi. Olar atqaratuǵın funktsiyasına kóre oq hám shashaq tamırlarǵa jaqın tursada, vegetativ organlardan, yaǵnıy paqal hám japıraqtan payda bolıwı menen parıq etedi. Qosımsha tamırlar ósimlikler ómirinde úlken ahmiyetge iye: tamır sisteması kólemin asıradı, tiykarǵı hám qaptal tamırlar nobıd bolǵanda, olardıń ornın basadı. Jasaw sharayatı hám ekologiya tásirinde hár túrli forması ózgergen tamırlar ham júzege keliwi múmkin. Bunday tamırlar qatarına rezerv jıynawshı, adımlawshı, dem alıw hám sorıwshı tamırlardı kirgiziw múmkin. Tamır sisteması rawajlanıwdıń dáslepki basqıshlarında ósimliklerdiń jer ústi bólegine salıstırǵanda tezirek rawajlanadı. Ósimliklerdiń biologiyalıq qásiyetlerinen kelip shıqqan túrde tamırdiń morfologiyalıq dúzilisi, qáliplesiw dinamikası, rawajlanıw páti hám topıraqqa kirip barıw tereńligi xar qıylı boladı. Sońǵı ózgeshelik tiykarında A.R.Modestov tiykarǵı awıl xojalıq eginlerin bir neshe gruppaǵa bóliwdi usınıs etken: A) uzın tamırli ósimlikler - jońıshqa, ayǵabaǵar, qand láblebi, lyupin, g'o'za - 2,5-4 m hám odan tereń; B) ortasha tamırlı ósimlikler - g'allagulli dán eginleri, mákkei - 1,5-2 m; V) qısqa tamırlı ósimlikler - noqat, rus noqatı, lobıya, grechixa, soya, zıǵır, másh, kartoshka, eginbap nasha - 1,5 m ge shekem. Tamırdi topıraqta tarqalıwın sxematik tárzde bir-birine keri baǵıtda jaylastırılǵan konuslar formasında ańlatıw múmkin (6 -súwret).  6 -súwret. Ósimlikler tamır sistemasınıń massası (I) hám sorıp alıw maydanı (II) ortasındaǵı munasábet. Birinshi konus tóńkerilgen kóriniste bolıp, tamırdiń forması hám massasın ańlatadı, yaǵnıy tamır massası topıraqtıń maydan qatlamlarınan tómengi qatlamlarǵa qaray azayıp baradı. Ekinshi konus tuwrı halatda jaylasqan bolıp, tamırdıń sorıp alıw maydanın ańlatadı. Tamırdiń tik hám janlama tarqalıwı, massası hám kolemin biliw eginlerdiń qatar aralarına qayta islew, tóginlew hám suwǵarıwdı tuwrı shólkemlestiriwde ayrıqsha ámeliy ahmiyetge iye. Ósimliklerdi azıq elementlarin ózlestiriw procesin tuwrı túsiniw ushın tamırdiń baslanǵısh dúzilisin kózden keshirip shıǵıw kerek (7-súwret). Tamır ádetde tamır qını menen hımayalanǵan ushınan baslap ósedi. Tamır qınshası ózinden jelimsıyaqlı shılımshıq elementler ajratadı, qaysıki tamırdı topıraqtıń qurǵaq hám qattı bóleksheleri arasından ótiwin ańsatlastıradı. Tamır qınchasına tikkeley jaqın orında (shama menen 1 mm den keyin) - bóliniwi zonası baslanadı. Bul zona meristema kletkalardan dúzilgen bolıp uzınlıǵı 1-2 mm ga jetedi. Odan joqarıroqda sozılıw zonası jaylasqan. Bul jerde kletkalar boyına sozıladı hám kólemi úlkenlesedi. Sozılıw nátiyjesinde kletkanıń uzınlıǵı baslanǵısh uzınlıqqa salıstırǵanda 10 -20 ret asadı. Sozılıw zonasında (uzınlıǵı 3-4 mm) tamırdiń ótkeriw sisteması qáliplese baslaydı, elekshesiyaqlı naychalar hám ksilema júzege keledi. Ksilema arqalı suw, jutılǵan ionlar hám tamırde sintezlengen organikalıq elementlardıń bir bólegi ósimliktiń jer ústi bólegine uzatıladı. Sozılıw zonasınıń shegarasınan baslap tamır túkcheleri menen oralǵan kletkanıń differentsiatsiyalanıw zonası baslanadı. Bul jerde ksilema hám ótkeriw sisteması tola qáliplesedi. Tamırdiń ósiwshi bólegi onıń basqa bólimlerinen ayrıqsha olaroq, suw hám azıq elementlerin ańsat ótkeriwshi kutikulasiz tsellyuloza qabıǵı menen oralǵan boladı. Tamır túksheleri tamırdı sorıp alıw maydanın 20 -30 hám xátte bir neshe júz ret asıradı. Tamır túkcheleriniń sanı túrli eginlerde túrlishe. Mısalı mákke tamıriniń 1 mm2 maydanında 425, orıs noqatında 230 ta tamır túkshesi bolıwı anıqlanǵan.  7-súwret. Tamır dúzilisi. I-tamır qını, II-bóliniw zonası, III-sozılıw zonası, IV-tamır túksheleri zonası, V-ksilema, VI-floema Tamır túksheleri uzınlıǵı 80 - 1500 mkm bolǵan ósimteler bolıp tabıladı. Bir ósimlikte bir neshe on mln. dana tamır túksheleri qáliplesedi, nátiyjede tamırdıń ulıwma uzınlıǵı hám maydanı júdá úlken raqamlardı quraydı (15-keste). 15-keste |