1. лекция тексти (Восстановлен). збекистон Республикаси Олий ва рта махсус таълим вазирлиги
 Скачать 4.43 Mb.
|
|
10-LEKCIYA Topıraq ortalıqınıń reakciyası. Duzlardıń fiziologikalıq reakciyası Topıraq ortalıqınıń reakciyası (topraqlardıń qıshqılılıǵı yamasa sıltiligi) topıraq eritpesindegi H+ hám OH- ionlarınıń qatnasına baylanıslı. Ortalıqtıń reakciyası ádetde vodorod ionları kontsentratsiyası 10 sanınıń keri logarifmi kórinisinde ańlatpalanadı hám “pH” menen belgilenedi. Topıraq ortalıǵınıń kontsentratsiyası barlıq ósimlikler ushın zárúrli fiziologikalıq ahmiyetge iye. Qıshqılı topraqlarǵa hák kiritilse, H+ ionları ornın Ca++ iyeleydi hám hám pH turaqlıǵa qaray jıljıydı. Topıraq ortalıǵınıń reakciyası ósimliklerge tikkeley hám tikkeley bolmaǵan tásir kórsetiwi múmkin. Tikkeley bolmaǵan tásir tuwrıdan-tuwrı ósimlikke emes, bálki ósimlik iskerligi ushın zárúr sharayatlarǵa qaratılǵan boladı. Mısalı, qıshqılı ortalıqta ósimlikler ózlestiriwge iyelik etiw Fe, Co, Mn, Cu muǵdarı artıp N, P, Mo, B muǵdarı kemeyedi. Topıraq ortalıǵınıń reakciyası ósimlikler tárepinen azıq elementleriniń jutılıwına kúshli tásir kórsetedi (20 -keste). Sonı aytıw kerek, qıshqılı eritpeler quramındaǵı N+ ionları anionlarnıń ózlestiriliwine járdem berse, sıltili eritpelerde - kationlar kóbirek ózlestiriledi. Bul hal ásirese siltili topıraqlarda fosforlı tóginlerdi qollawda ayqın kórinedi. Topıraq ortalıǵınıń reakciyasınıń tásiri basqa sırtqı ortalıq faktorları tásirinde ol yamasa bul tárepke qaray jıljıydı. 20 -keste Eritpe pH dıń ósimliklerge jutılatuǵın ionlarǵa tásiri. (B.A.Yagodin)
Topıraq mikroorganizmleridiń iskerligi de pH menen tikkeley baylanıslı. Sińiriw sıyımlılıǵı hám buferlik qábileti joqarı bolǵan topraqlarda ortalıqtıń qolaysız reakciyası ósimliklerge kemrek zálel jetkeredi. Duzlardıń fiziologikalıq reakciyası Tógin retinde isletiletuǵın barlıq duzlar ximiyalıq ózgeshelikleri boyınsha gidrolitik qıshqılı, siltili hám turaqlı bolıwı múmkin. Ósimlikler rawajlanıwı dawamında ionlardı tańlap ózlestiredi hám topıraqqa kirgizetuǵın ximiyalıq turaqlı duzlar da fiziologikalıq tárepten basqa jaǵdayǵa ótiwi múmkin. Tóginlerdiń fiziologiyalıq qıshqılıǵı - ósimlikler tárepinen duz quramındaǵı kationlardı kóplegen jutılıwı hám nátiyjede ortalıq reakciyasın qıshqılılasıwıda kórinetuǵın boladı. Tóginlerdiń fiziologiyalıq siltiligi tiykarında kerisinshe, ósimlikler tárepinen duz quramında kóbirek anionlardıń jutılńwń jatadı. Azotlı tóginler quramınan birinshi náwbette azot ózlestiriledi. Sol sebepten barlıq ammoniyli duzlar fiziologiyalıq tárepten qıshqılı, selitralar bolsa siltili esaplanadı. Mısalı, natriyli selitra dissotsilanǵanda Na+ hám NO3- ionlarǵa ajraladı. NO3- ósimlikler tárepinen demde ózlestiriledi hám Na+ topıraqtı siltiligin asıradı. Sonıń menen birge, ortalıqta gidrolitik siltili duz- NaHCO3 júzege keledi. NH4Cl hám (NH4)2 SO4 sıyaqlı duzlardıń dissotsilanıwınan payda bolatuǵın ammoniy kationı ósimlikler tárepinen ózlestiriledi. Kislota qaldıqları eritpeni jedel nardanlastıradı. Ammiakli selitra (NH4 NO3) dıń dissotsiatsiyası NH4 + hám NO3- ionları payda bolıwı menen baradı. NH4 + demde TSK quramına ótedi hám NO3 topıraqqa qıshqılılıq baxsh etedi. Biraq bul duzdıń fiziologialıq qıshqılılıǵı onsha kúshli emes. Kaliyli duzlardıń fiziologialıq qıshqılılıǵı jáne de kúshsiz. Kaliyga qatallıǵı kem bolǵan arpa hám sulı sıyaqlı eginlerge kaliyli tóginler turaqlı, qant láblebi, ayǵabaǵar hám mákkejúweri sıyaqlı kaliysevar ósimliklerge fiziologikalıq qıshqılı tásir kórsetedi. (Kartoshka, temeki, zıǵır da kóp muǵdarda kaliydi ózlestiredi). Azıq eritpesiniń óz reakciyasın saqlay alıw ózgesheligi tikkeley onıń quramı menen baylanıslı. Mısalı, eritpede Ca (HCO3) 2 kóp muǵdarda ushrassa artıqsha kislota kaltsiy bikarbonat penen tásirlesip, kaltsiy duzı, suw hám karbonat angidridti payda etedi: Са (НСО3)2 + H2SO4 + CaSO4 + 2H2O + 2 CO2 Bunday eritpe arnawlı bir buferlik qásiyetlerin kórinetuǵın etedi. Buferlik qábiletine sonıń menen birge topıraqtıń sıńırıw sıyımlılıǵı hám sińirilgen kationlar quramı kúshli tásir kórsetedi. 11-LEKCIYA Topıraq mikroorganizmleri. Ósimliklerdiń rawajlanıw dáwirleri hám azıqlanıw sharayatları ortasındaǵı munasábet Taw jınıslarınıń unırawı, torf, neft', taskómir, selitra hám hák taslardıń payda bolıwı tikkeley mikroorganizmler iskerligi menen baylanıslı. Topıraq payda bolıw procesin hám mikroorganizmlersiz sáwlelendiriw qıyın. Topıraqtıń súrim qatlamındaǵı bakteriyalar massası 3 - 8 t/ga dı quraydı. Azıqlanıw usılına kóre geterotrof hám avtotrof mikroorganizmler parıq etedi. Avtotrof bakteriyalar karbonat angidrid degi uglerodtı ajıratıw ushın fotosintezdan yamasa ayırım mineral elementlardiń oksidleniwinen payda bolatuǵın energiya (xemosintez) den paydalanadı. Jasıl hám qızǵısh bakteriyalar, nitrifikatsiyalawshılar, sonıń menen birge altıngúgúrt hám temir bakteriyaları fotosintezlew qábiletine iye. Tayın organikalıq elementler uglerotınan paydalanatuǵın geterotrof bakteriyalar kópshilik topıraq bakteriyaları, aktinomitsetler, barlıq zamarıq hám ápiwayı mikroorganizmler kiritiledi. Vodorod sulfid, altıngugurt hám tiobirikpelerdi sulfat kislotaǵa shekem oksidleniwine sulfofiksatsiya dep ataladı jáne bul process altıngugurt hám de tiobakteriyalar qatnasıwında júz boladı. Sulfat kislota óz gezeginde topıraqtaǵı qıyın eriytuǵın mineral duzlardı (mısalı, fosfatlardı) ańsat eriytuǵın formaǵa ótkeredi, tiykarlar menen tásirlesip, ósimlikler tárepinen ańsat ózlestiriletuǵın sulfatlardı payda etedi. Temir bakteriyalar temir bir oksidi temir oksidke aylandırıwda, sonıń menen birge, marganets duzlarınıń oksidleniwinde qatnasadı. Ammonifikatsiya, nitrifikatsiya hám denitrifikatsiya processleri mikroorganizmlersiz júz bolmaydı. Áyne processlerde qatnasıw etiwshi mikroorganizmler tuwrısında sabaqlıqtıń azotlı tóginlerge tiyisli bapta tolıq toqtalamız. Mikroorganizmler hár túrli ximiyalıq birikpeler menen azıqlanadı. Topıraq mikroorganizmleri birinshi náwbette azotqa kúshli mútájlik sezedi. Avtotroflar tiykarınan ammoniy hám nitrat kislota duzların ózlestiredi. Ayırımları atmosfera azotın hám ózlestiriw qábiletine iye. Quramalı organikalıq element - gumus quramındaǵı azıqa elementlerdi ózlestiretuǵın mikroorganizmler da bar. Topıraq hám mikroorganizmler kletkadaǵı barlıq ximiyalıq hám bioximiyalıq processler ızǵarlıq topıraq tolıq ızǵar sıyımlılıǵınıń 50-60% ine teń bolǵan sharayatta, anaerob mikroorganizmler bolsa 80-90, hátte 100% ızǵarlıqta (salıpayada) da jasaydı. Topıraqta túrli gruppa hám túrlerge tiyisli bolǵan, tsellyuloza hám pektin elementlerin bólekleytuǵın mikroorganizmler, hám de urobakteriyalar (mochevinanı bólekleydi) ushraydı. Ósimliklerdiń tamır sisteması ózinen túrli duzlar, qant elementler, organikalıq hám aminokislotalar, vitamin hám óstiriwshi elementlerdı ajratadı. Bul elementler mikroorganizmlerdiń rawajlanıwı hám quramına kúshli tásir etedi. Mikroorganizmler, tamır ajıratılǵan qarjıları menen bir qatarda nobud bolǵan tamır qaldıqların da tutınıw etedi. Joqarı ósimliklerdiń tamır átirapında topıraq mikroorganizmlariniń jasawı ushın qolay mákan - rizosfera júzege keledi. Rizosferadagi 1 ge topıraq quramında 10,7 mln nana mikroorganizm bar. Ayırım hallarda tamır átirapındaǵı mikroflorası ósimliklerdiń azıqlanıwına unamsız tásir kórsetedi. Olar azıqlanıw hám óz denelerin qáliplestiriw ushın topıraqtan kóp muǵdarda azot hám kúl elementlerin ózlestirip ózlerin ósimliklerge “raxip” retinde kórinetuǵın etedi. Kóbinese mikroorganizmlerdiń azıqa elementlerdi immobilizatsiya etiwi waqıtınsha xarakterde bolıp, ósimlikler azıqlanıwına kúshli tásir kórsetpeydi. Biraq topıraqqa uglerodqa bay elementler (sabanlar yamasa sersaman tezek) kiritilgende, mikroorganizmler júdá tez kóbeyedi, kóp muǵdarda azot, fosfor hám basqa makro- hám mikroelementlerdi ózlestirip azıq elementler deficitligin júzege keltiredi. Nátiyjede topıraqqa sabanlar yamasa tósemeli tezek kiritilgen tamır óniminiń sezilerli azayıwı gúzetiledi. Azıqa elementlerdiń biologiyalıq mukimlanishi uzaq dawam etpeydi, mikroorganizmler nabıd bolǵanan soń, demde minerallasadı hám ósimlikler tárepinen ózlestiriledi. Barlıq mikroorganizmlerdi ósimlikler ushın paydalı dep bolmaydı. Olardıń ayırımları ósimlikler ushın zıyanlı elementlardı ajıratıwı hám keselliklerdi qozǵatıwı múmkin. Ósimliklerdiń rawajlanıw dáwirleri hám azıqlanıw sharayatları ortasındaǵı munasábet Ósimliklerdiń azıqlanıwǵa talabı ósiw dáwirdiń túrli dáwirlerinde túrlishe boladı. Ádetde, azıqlanıwınıń kritik (sheklengen, lekin júdá zárúr) hám jedel keshetuǵın dáwirleri parıq etedi. Rawajlanıwdıń dáslepki dáwirlerinde ósimlikler azıq elementlaedi kem muǵdarda talap etedi. Biraq olardıń topıraqta kem yamasa kóp bolıwı nixollarǵa kúshli tásir kórsetedi. Bul dáwirdegi fosfor tańsıqlıǵı ósimliklerdiń pútkil vegetatsiya dáwirindegi rawajlanıwǵa unamsız tásir kórsetedi. Keyingi dáwirlerde fosfor menen aqılǵa-say azıqlandırıw hám rejedegi paydanı alıwǵa járdem bermeydi. Rawajlanıwdıń dáslepki dáwirlerinde topıraqta fosforndıń normasında bolıwı ósimliklerdiń jaqsı tamır atıwına járdem beredi. Masaqlı dán eginler dáslepki úsh-tórtew japıraq shıǵarıw dáwirinenaq reproduktivlik organlar -masaq hám ruvakka tiykar salınadı. Bul dáwirde azot jetispesligi keyinirek túptegi masaqlar sanınıń kem bolıwı hám paydanıń azayıwına alıp keledi. Ósimliklerdiń jer ústki bólimleri-paqal hám japıraqları jedel rawajlanatuǵın dáwirlerinde azıq elementlerge talabı hám kúsheyedi. Azot penen jetkilikli azıqlandırıw vegetativ orgınlarınıń jedel ósiwi hám assimilyatsiya apparatınıń qáliplesiwine járdem beredi. Gúllew hám mıywe túyiw dáwirine kelip kópshilik ósimliklerdiń azotǵa bolǵan talabı azayadı. Lekin fosfor hám kaliyǵa mútájligi artadı. Bul tikkeley áyne elementlerdi reproduktivlik bólimleriniń qáliplesiwi, ónimniń tavar bóleginde rezervlik element retinde toplanıwı hám ásirese, organikalıq elementlerdıń sintezlaniwi hám háreketleniwinde qatnasıwı menen baylanıslı. Ósiw orgınlar rawajlanıwdan toqtaǵan waqıtta ósimlikler tárepinen azıqa elementlerdi ózlestiriwi de az-azdan pásiyedi hám toqtaydı. Bul dáwirde organikalıq elementlerdiń toplanıwı hám basqa turmıslıq processler ósimlikte ilgeri tóplanǵan azıq elementlerden tákirar paydalanıw (reutilizatsiya) esabına támiyinlenedi. Awıl xojalıq eginlerin vegetatsiya dáwirinde azıq elementlerdi jutıw muǵdarı hám tezligi tárepinen bir-birinen parıq etedi. Barlıq masaqlı dán eginleri, zıǵır, kanop, erte piser kartoshka jedel azıqlanatuǵın dáwirdiń qısqalıǵı menen ajralıp turadı. Mısalı, gúzgı sulı gúz mawsiminıń ózinde aq barlıq azıq elementlerdiń 25-30% ini utadı, bul dáwirde ósimliklerdiń qurǵaq massası aqırǵı massasınıń 10% ine jetedi tek. Báhárgi biydayǵa salıstırǵanda qısqa múddette nayshalawdan masaqlanıwǵa shekem-azıq elementler jalpı muǵdarınıń 2-3 bólegin tutadı. Kartoshkanıń orta hám kesh piser. sortları azıq elementlerdi tiykarınan iyul ayında ózlestiredi. Sol múddette azottıń 40, fosfordıń 50 hám kaliydiń 60% ini ózlestiriledi. Kartoshkanıń erte piser sortlarında azıq elementlerdi jedel ózlaestiriw jáne de qısqa múddetlerde júz boladı. Zıǵırda azıq elementlerdi eń kóp tutınıw ǵumshalawdan gúllew dáwirige shekem, ǵawashada bolsa shanalawdan ónim elementleri qáliplesip bolaman degenge shekem dawam etedi. Ayırım eginler - mákke, ayǵabaǵar, qant láblebi hám basqalar azıq elementlerdi bir normada hám uzaq múddet ózlestiriwi menen ajralıp turadı. Barlıq azıq elementler ósimlikler tárepinen birdey tezlikte jutılmaydı. Mısalı, mákkede kaliy tez, azot ortasha hám fosfor júdá aste jutıladı. Kaliydiń jutılıwı ruvak shıǵarıw dáwirinde tamamlansa, fosfordıń jutılıwı derlik vegetatsiya dáwirdiń aqırına shekem dawam etedi. Kanop tárepinen azot hám kaliydiń ózlestiriliwi maysalar kógerip shıqqannan keyin mas túrde 3 hám 5 hápte ótgenen juwmaqlanadı. Fosfordıń jedel jutılıwı vegetatsiya dáwirdiń aqırına shekem dawam etedi. Qant láblebiniń hám azıq elementlerdi ózlestiriwi bir tegis emes. Nihollar payda bolǵanınan keyingi birinshi on kúnlikte fosfor hám kaliy azotǵa salıstırǵanda 1,5 ese, japıraqlar jedel qáliplesetuǵın dáwirde 2,5-3 teńdey kóbirek ózlestiriledi. Tamır miywe payda bolıw hám ol jaǵdayda qumsheker toplanıw dáwirinde mol azıqlandırılsa, top japıraq ósip ketedi, tamırmiywe úlkenlesip, qumsheker muǵdarı azayadı. Azıqa elementler jutılıw jedelligi hám ózlestiriletuǵın muǵdardıń túrlishe bolıwınan tóginlew sistemasın islep shıǵıwda paydalanıw múmkin. Vegetatsiyanıń baslanıwı hám azıq elementler maksimal jutılatuǵın dáwirlerde ósimliklerdiń azıqlanıwı ushın qolay sharayat jaratıw kerek. Ósimliklerdiń azıqlanıw sharayatların ósiw dáwirlerine mas túrde tógin kirgiziw jolı menen basqarıw hám sol jol menen ónim muǵdarı jáne onıń sapasına málim dárejede tásir kórsetiw múmkin. 12-LEKCIYA Topraqlardıń ósimliklerdiń azıqlanıwı hám tóginlew menen baylanıslı qásiyetleri. Topıraqtıń quramı. Topıraqtıń quramı, onıń mineral hám suyıq bólimleri azıq elementleri deregi retinde. Topıraq organikalıq elementlerı hám quramı topıraq ońimdarlıǵınıń tiykarǵı kórsetkishleri bolıp tabıladı. Topıraqtıń sıńırıw qábileti, buferligi hám topıraq ortalıǵınıń reakciyası ósimlikler azıqlanıwınıń zárúrli faktorları. Tóginlerdi sistematik túrde qollawdıń topıraq ózgeshelikleri hám ónimliligine tásiri. Intensiv dıyxanshılıqta azıq elementlerdiń aylanıwı hám balansı. Topraqlardı úyreniw, quramı, qásiyetleri hámde olarda júz beretuǵın fizikalıq, fizika-ximiyalıq, ximiyalıq hám biologiyalıq processlerdi biliw diyqanshılıqta tóginlerden nátiyjeli hám aqılǵa say paydalanıwda zárúrli áhmiyetke iye. Topıraqtaǵı azıq elementlerdiń jalpı muǵdarı, olardı ósimlikler qıyın ózlestiretuǵın formadan ańsat ózlestiretuǵın formaǵa ótiwi hám júz beretuǵın teris process ósimliklerdiń azıqlanıw sharayatın belgileydi. Topıraq quramında ósimlikler ańsat ózlestiretuǵın azıq elementler muǵdarı kóp bolsa, tóginlerge bolǵan iqtiyaj sezilerli dárejede azayadı, keri jaǵdayda kóbirek tógin qollaw talap etiledi. Túrli topıraq tiplerinde azıq elementlerdiń jalpı hám ósimlikler ańsat ózlestiretuǵın muǵdarı hár túrlı bolǵanı sebepli olardaǵı azıq elementlerge bolǵan talap hám tóginler natiyjeliligi de túrlishe bolıp tabıladı. Azıqlanıw processinde ósimlik, topıraq hám tógin ortasında tıǵız baylanıslılıq ayqın kórinetuǵın boladı. Topıraqqa kiritilgen tóginler túrli ózgerislerge ushraydı, quramındaǵı azıq elementlardıń eriwsheńligi, ózlestiriliw dárejesi hám jıldamlıǵı ózgeredi. Usı ózgerisler tikkeley tóginlerdiń fizikalıq, ximiyalıq hám biologiyalıq qásiyetleri menen baylanıslı. Tóginler de óz gezeginde topraqlarǵa sezilerli tásir kórsetedi: azıq elementlerge bayıtadı, topıraq eritpesiniń reakciyasın, mikrobiologiyalıq processlerdiń ózgesheligi hám jedelligin, sonıń menen birge, ónimlilikke tásir etiwshi ayırım faktorlardı ózgertiredi. Sol sebepli tóginlerdi úyreniwden aldın topraqlardıń ósimliklerdi azıqlanıwı hám tóginlerge tásir etiwshi ayırım ózgesheliklerine toqtalıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Topıraqtıń quramı Topraqlarda óz-ara bekkem baylanısqan qattı, suyıq hám gazsiyaqlı fazalar parıq etedi. Topıraq hawası. Topıraq mikroorganizmleri tárepinen kislorotıń ózlestiriliwi, organikalıq elementlardiń ıdırawı hám tamır sistemasınıń dem alıwı nátiyjesinde karbonat angidrid (CO2) payda boladı. Usınıń nátiyjesinde atmosfera hawasında karbonat angidrid muǵdarı 0,03% bolǵanı túrde topıraq hawasında bir procent átirapında, geyde 2-3% ga jetedi. Topıraqtaǵı karbonat angidrid muǵdarı atmosfera hám topıraqtaǵı hawa almasınıwı (aeratsiya) jedelligine sáykes ózgeredi. Payda bolatuǵın karbonat angidritiń bir bólegi atmosferaǵa tarqaladı, bir bólegi bolsa topıraqtaǵı ızǵarlıq tásirinde erip, karbonat kislotaǵa aylanadı. Atmosferaǵa ushıp shıǵatuǵın karbonat angidrid ósimlikler tárepinen ózlestirilip, ónim muǵdarın asırıwǵa xızmet qılsa, karbonat kislota topıraq eritpesiniń túrshikligin asıradı. СО2 Н2О Н2СО3 Н НСО3 − Atmosfera daǵı CO2 muǵdarı asqanda, topıraq eritpesindegi karbonat angidrid muǵdarı da kóbeyedi. Kerisinshe, áyne gázdiń hawadaǵı muǵdarın azayıwı topıraq eritpesi quramındaǵı CO2 niń bir bólegin atmosferaǵa ushıp shıǵıwına sebep boladı. Topıraqta karbonat angidrid muǵdarınıń kóbeyiwi de unamlı da unamsız aqıbetlerge alıp keliwi múmkin. Jaqsı tárepi sonda, payda bolatuǵın karbonat kislota topıraqtaǵı mineral birikpeler (fosfatlar, kaltsiy karbonat hám basqalar) dıń eriwsheńligin asıradı hám olardı ósimlikler ańsat ózlestiretuǵın formaǵa ótkeredi. Ekinshi tárepden, topıraqta ızǵarlıq kóp, aeratsiya tómen bolsa, karbonat angidrid muǵdarınıń artıwı hám kislorodtıń jetispesligi áqibetinde ósimlik hám mikroorganizmlerdiń normasında rawajlanıwı buzıladı. Kislorod tańsıqlıǵında tamırdiń ósiwi hám dem alıwı pásiyedi, ósimlik tárepinen azıq elementlerdiń ózlestiriliwi páseytedi. Bunda, yaǵnıy aeratsiya passivleskende, topıraqta anaerob-qaytarılıw procesi kúsheyedi. Topıraq eritpesinde НСО3-, ОН-, С1-, NO3-, H2PO4− sıyaqlı anionlar, H+, Na+, K+, NH+4, Ca2+, Mg2+, Al3+, Fe3+ Sıyaqlı kationlar hám suwda eriwsheń organikalıq elementler bar. Bulardan tısqarı ol jaǵdayda kislorod, karbonat angidrid, ammiak sıyaqlı gazler da erigen boladı. Topıraq eritpesi kontsentratsiyasın artıwı tiykarınan minerallardıń unırawı hám ajıralıwına, mikroorganizmler tásirinde organikalıq elementlardiń minerallasıwı, jergilikli hám mineral tóginlerdi qollaw tiykarında júz beredi. Ósimliklerdiń azıqlanıwı ushın topıraq eritpesinde K+, NH+4, Ca2+, NO3-, SO42-, H2PO4- sıyaqlı ionlardıń bolıwı hám turaqlı túrde toldırılıp turılıwı zárúrli bolıp tabıladı. Topıraq eritasidagi duzlar muǵdarı procentiń júzden bir úlesinen (shımlı podzol topraqlarda ) bir neshe procentkeshekem (qara topraqlarda) ózgeredi. Ádetde topıraq eritpesindegi duzlar muǵdarı 0,05% átirapında bolıp, kontsentratsiyanıń 2% ten asıp ketiwi ósimliklerge unamsız tásir kórsetedi. Topıraq eritpesiniń kontsentratsiyası tógin qóllaw, topıraq ızǵarlıǵınıń azayıwı, organikalıq elementlerdiń minerallasıwı nátiyjesinde asatuǵın bolsa, ósimliklerdiń azıqlanıwı, ańsat eriytuǵın elementlerdiń topıraqtı tómen qatlamlarına juwılıwı yamasa erimeytuǵın formaǵa ótiwi nátiyjesinde azayadı. Topıraq eritpesiniń quramı hám kontsentratsiyası topıraqtıń qattı fazası, eritpesi hám kolloidlari ortasındaǵı almasınıw reakciyaları menen ajıralmas bólegi bolıp tabıladı. Topıraqtıń qattı fazası.Topıraqtıń qattı fazası ósimlikler ushın tiykarǵı rezerv elementlerdi tutadı. Topıraq qattı fazasınıń 90 -99% ini mineral elementler, tek ǵana birneshe payızın organikalıq elementler quraydı. Organikalıq elementlerdiń muǵdarı júdá kem bolsada, topıraq ónimliligin belgilewde zárúrli orın tutadı. A.P.Vinogradov maǵlumatına kóre (21-keste), topıraq qattı fazasınıń derlik yarımın kislorod, úshten bir bólegin kremniy, 10% ten kóbiregi alyuminiy hám temir quraydı. Tek 7% ga jaqın basqa elementler ulessine tuwrı keledi. Usı elementlerdiń barlıǵı topıraqtıń mineral bóleginde, túrli mineral birikpeler quramında ushraydı. Uglerod, vodorod, kislorod, fosfor, altıngugurt topıraqtıń da mineral hám de organikalıq bólegi quramında dus kelgeni túrde, azot tek organikalıq elementler quramına kiredi. | ||||||||||||||||||||