1. лекция тексти (Восстановлен). збекистон Республикаси Олий ва рта махсус таълим вазирлиги
 Скачать 4.43 Mb.
|
|
Sırtqı ortalıq faktorlarınıń ósimlikler azıqlanıwına tásiri Ósimliklerdiń azıqlanıwı - quramalı fiziologiyalıq process. Onıń normasında keshiwi tekǵana tamır sistemasınıń, bálki pútkil ósimlik denesiniń iskerligi menen baylanıslı. Eginler paydadarlıǵı hám olarǵa azıq elementleriniń jutılıwı birinshi náwbette topıraqtaǵı azıq elementler muǵdarı menen belgilenedi. Azıq elementler topıraqtıń eritpesi, organikalıq hám mineral bólimlerinde ámeldegi bolıp, olardıń eriwsheń hám almasınıp -jutılatuǵın formalarınana ósimliklerdiń azıqlanıwı ushın jaramlı bolıp tabıladı. Baslanǵısh minerallar unıraw nátiyjesinde bóleklengen, organikalıq elementlar bolsa minerallasǵanan keyin, ósimlikler tárepinen ózlestiriledi. Sırtqı ortalıq faktorlarınıń ózgeriwi (pH dıń jılısıwı, azıq elementlerdiń mikrobiologik baylanısıwı nátiyjesinde topıraqtaǵı azıq elementlerdiń bir bólegi ósimlikler tárepinen keyin ózlestiriletuǵın formaǵa ótedi. Sonıń menen birge, tamır ajıratılǵan qarjıları hám ayırım qıyın eriytuǵın birikpelerin ósimlikler azıqlanıwı ushın iyelik etiw sırtqı kórinislerge ótiwine járdem beredi. Eginler tárepinen azıq elementlerdiń jutılıwına ósimliklerdiń biologiyalıq qásiyetleri hám topıraq ózgeshelikleri (ónimlilik, organikalıq elementlar muǵdarı, mexanikalıq hám mineral quramlar, harorat, aeratsiya, pH, eritpe kontsentratsiyası ) kúshli tásir kórsetedi. 8-LEKCIYA Topıraq eritpesiniń kontsentratsiyası. Azıq ortalıǵındaǵı elementler qatnası Topıraq eritpesiniń kontsentratsiyası kishi bolǵan hallarda ósimlikler tómen rawajlanadı, olarda azıq elementler tańsıqlıǵı gúzetiledi. Kontsentratsiyanıń júdá joqarı bolıwı hám ósimlikler azıqlanıwında unamsız aqıbetlerge alıp keledi. Topıraq eritpesiniń maqul túsetuǵın kontsentratsiyası egin túri hám sortına baylanıslı túrde ósimlikler rawajlanıwınıń túrli dáwirlerinde (ontogenezda) keń kólemde ózgeredi. Ósimliklerdiń tamır sisteması júdá suyıq eritpelerden hám (0,01-0,05%) azıq elementlerdi ózlestiriw ózgesheligine iye. Tábiyiy sharayatlarda shorlanǵan topıraqlar eritpesiniń kontsentratsiyası 0,02-0,2 % ti quraydı. Topıraq eritpesi kontsentratsiyası bir qansha joqarı bolǵanda ionlar ósimlikler tárepinen jaqsı ózlestiriledi, suw bolsa tamır tárepinen topıraqtıń tógin kiritilmegen qatlamlarınan jaqsı sorıladı. Bul tóginlerden paydalanıwda álbette esapqa alınıwı kerek. Duzlar kontsentratsiyasınıń joqarı bolıwı eritpe osmotik basımın asıradı hám tuwrısıda, ósimliklerge suw hám azıq elementlar jutılıwın qıyınlastıradı. Awıl xojalıq eginleri rawajlanıwınıń dáslepki dáwirlerinde eritpe kontsentratsiyasınıń joqarı bolıwın talap etedi (16 -keste). Keltirilgen maǵlıwmatlardan eritpe kontsentratsiyası 25,9 mmol/g bolǵanda qıyardan joqarı hasıl alınıwı gúzetiledi. Kontsentratsiyanıń jáne de asırılıwı japıraq shetleriniń qurıwı, tamırlarınıń gúńgirt tús alıwı hám hasıldıń azayıwı menen juwmaqlanadı. Azıq ortalıǵındaǵı elementler qatnası Azıq ortalıǵındaǵı elementler qatnasın esapqa alıw ósimlikler mineral azıqlanıwın basqarıwda ayrıqsha áhmiyetge iye. Eginler rawajlanıwınıń túrli dáwirlerinde túrli koefficient degi azıqa elementlerdi talap etedi. Azıq elementlerdi tamırǵa jutılıwı kóp tárepten gidratlanǵan ionlar diametrine baylanıslı bolıp, diametri kishi elementler kóbirek jutıladı. Ayırım elementler bunnan tısqarı: mısalı, diametri úlken bolsada, K+ ionı rubidiy hám tseziyǵa, Cl- bolsa basqa galogenlerge salıstırǵanda tezirek jutıladı. 16 -keste Eritpe kontsentratsiyası, qıyardıń rawajlanıwı hám hasıl ortasındaǵı munasábet (Z.I.Jurbitskiy)
Ósimlik denesi iskerliginiń normaında bolıwı tikkeley sırtqı ortalıqtaǵı kation hám anionlardıń óz-ara qatnasına baylanıslı. Bunday azıq qospaların tayarlaw hám azıqlanıw processinde júz beretuǵın ionlar antogonizmini túsindiriwde paydalanıw múmkin. Azıq eritpesiniń fiziologiyalıq tárepten teń salmaqlılıqlasǵanlıǵı ósimliklerdi rawajlanıwına kúshli tásir kórsetedi. Azıq elementlerdi ósimlikler ańsat hám nátiyjeli ózlestiretuǵın koefficientlerde tutatuǵın eritpeler fiziologiyalıq tárepten teń salmaqlılıqlastırılǵan eritpeler bolıp tabıladı. Tek bir duz eritpesinde ósimlikler jaqsı rawajlanbaslıǵın tómendegi mısalda kórsetiw múmkin (17-keste). Tájiriybeler tiykarında azot penen jaqsı támiyinlengen ósimlikler K, Ca, Mg, Cu, Fe, Mn hám Zn sıyaqlı elementlerdiń jaqsı ózlestiriwi, fosfordıń artıqsha muǵdarı Cu, Fe hám Mn elementleri jutılıwın sheklewi anıqlanǵan. Kaliy tásirinde ósimlik denesine Ca, Mg hám taǵı bir qatar elementler kemrek jutıladı. 17-keste Duzlar eritpesiniń ósimlikler rawajlanıwına ayrıqsha hám birgeliktegi tásiri (B.A.Yagodin)
Azıqlanıw ortalıǵındaǵı qandayda bir elementtiń basqa elementlerdiń jutılıwına járdem beriwi ionlar sinergizmi sóz dizbekileri menen júritiledi. Eger duzlar aralaspasınıń tásiri ayrıqsha alınǵan komponentler tásirine teń bolsa, ionlar adidtivligi dep ataladı. Antogonizm hádisesi kóbirek Fe hám Ca: Al hám Na: Fe hám Zn: Mn hám Zn; Cu hám Zn; Zn hám Fe; Mn, Cu, Mo ortasında ayqın kórinetuǵın boladı. Ionlar sinergizmi bolsa Cu hám Co, B; Mo hám Cu; Cu hám Mn; Ca hám Co ortasında gúzetiledi. Azot, fosfor hám kaliy jetkilikli bolǵan sharayatlarda ósimliklerdiń mikroelementlerge talapshańlıǵı artadı. Mısalı, topıraqta Fe, Mn hám Zn deficit bolsa, ósimliklerge azottıń jutılıwı azayadı. Cu, Zn, Mo sıyaqlı mikroelementler fosfordıń jutılıwına unamlı, kaliydiń ózlestiriliwine unamsız tásir etedi. Anionlar ortasında, mısalı, SO4-2 hám SeO4-2 ortasında antogonizm kúshsiz kórinetuǵın boladı yamasa ulıwma baqlanbaydı. NO3-, PO4-3 hám SO4-2 ortasında kúshli, galogenlerdiń tamır sistemasına jutılıwı antogonizm tiykarında júz boladı.. Topıraqtaǵı ayırım elementler muǵdarı kútá úlken ( Ca -1310, P, Mg, Fe, Mn - 100-300 ret, ayırımları bolsa júdá kishi, (Na hám K -10 ret) intervalda ózgeredi. Ósimliklerdiń tamır sisteması azıqa elementlerdi tańlap málim muǵdar hám koefficientlerde jutıw qábiletine iye. Eginlerdiń rawajlanıwı hám hasılınıń qáliplesiwinde azıq elementlerdiń reutilizatsiyasi (qayta paydalanılıwı ayrıqsha áhmiyetge iye). Reutilizatsiya - azıq elementlerdiń ósimliktegi qartayǵan japıraqlardan jas japıraqlarǵa, o'siw bólimlerden tuqım hám miywege aǵıp ótiwi bolıp tabıladı. Ca, Fe, Mn, B, Zn sıyaqlı elementler reutilizatsiyalanbaydı, altıngugurt azǵana, azot, fosfor, kaliy hám magniy kóp márte reutilizatsiyaǵa ushraydı. Sırtqı ortalıq faktorları (hararat, ıǵalıq, jaqtılıq hám hawa) ionlar antogonizmi, sinergizmi hám reutilizatsiyasiǵa kúshli tásir kórsetedi. Mısalı, ıssıxanalarda jaqtılıqtıń kem bolıwı, topıraqqa joqarı normada azotlı tóginler kiritiliwi palız eginleri hám palız ónimleri quramında nitratlar muǵdarın keskin artıwına alıp keledi. 9-LEKCIYA Topıraq ızǵarlıǵı. Topıraq aeratsiyasi. Topıraq temperaturası. Topıraq ızǵarlıǵınıń ósimlikler azıqlanıwına kórsetetuǵın unamlı tásirin tómendegishe tiykarlash múmkin: 1. Suw ósimliklerdiń fiziologikalıq halatın jaqsılaydı, fotosintez, beloklar biosintezi hám elementlar almasınıwı processlerin kúsheytedi. 2. Normadaǵı topıraq ızǵarlıǵı tamır sistemasınıń rawajlanıwına unamlı tásir kórsetedi jáne onıń sıńdiriw maydanın asıradı. 3. Suw azıq elementlerdi topıraq eritpesi hám sıńırıw kompleksi (TSK) den tamır sistemasına aǵıp ótiwinde diffuzion ortalıq rólin atqaradı. Topıraq ızǵarlıǵı normada bolǵanda, ósimlikler zárúr azıqa elementlerdi kóbirek ózlestiredi, artıqsha ızǵarlıq tásirinde ayırım zıyanlı ionlar (mısalı, temir 1 oksid) ósimlik denesine ótedi. Íǵalıq jetispegende fermentler sistemasınıń iskerligi buzıladı, gidroliz, organikalıq elementlardıń ajıralıwı kúsheyedi, fotosintez jedelligi pásiyedi hám ósimlikler ósiwi toqtaydı. Sonı aytıw kerek, tamır sisteması arqalı jutılǵan suwdiń tek 0,2 % i ósimlik denesin qáliplesiwi ushın sarplanadı, 9% ten aslamı japıraqları arqalı parlanadı, ósimlikler azıq elementler menen jaqsı támiyinlengen sharayatta qurǵaq zat birligin jaratılıwna sarplanatuǵın suw muǵdarı talay azayadı (18-keste). Hawanıń unamlı ıǵalıǵı joqarı bolǵanda suwdıń puwlanıwı azayadı, sonlıqtan azıq elementlardıń jutılıwı jaqsılanadı. Joqarı normada tógin berilip atırǵan sharayatlarda topıraq ızǵarlıǵına saldamlı itibar beriw kerek. Suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq sharayatında suw hám azıq rejimlerin muwapıqlastırıw mol ónim girewi bolıp tabıladı. 18-keste Qurǵaq zat birligin jaratıw ushın sarplanatuǵın suw muǵdarı (B.A.Yagodin)
Topıraq aeratsiyasi Topıraq aeratsiyasınıń ósimlikler tárepinen jutılatuǵın azıq elementler muǵdarına tásiri Xogland tárepinen anıqlanǵan. Ósimlikler tamır sisteması shegarasındaǵı kislorod hám karbonat angidrid muǵdarı úzliksiz ózgerip turadı. Anaerob sharayatta kletkanıń kislorod penen támiyinleniwi jamanlasadı, karbonat angidrid muǵdarı asadı. Awıl xojalıq eginleri tamır sisteması tek aeratsiya jetkilikli bolǵan sharayatlarda normada iskerlik kórsetedi. Topıraqtaǵı kislorod muǵdarı elementler yamasa elementler sistemasınıń oksidleniw-qaytarılıw potentsialın belgileydi. Karbonat angidrid gazı tamır tárepinen nitratlar, fosfatlar hám ammoniy ionınıń jutılıwına depressiv tásir kórsetedi (19 -keste). Topıraq aeratsiyasi mikroorganizmler sanı hám olar tárepinen azıq elementlerdiń bólekleniwine kúshli tásir kórsetedi. 19- keste Aeratsiyanıń pomidor zúráátliligi hám azıqlanıwına tasiri ( B.A.Yagodin)
Temperatura Temperaturanıń ósimlikler iskerligindegi áhmiyeti jaqsı úyrenilgen. Hár bir awıl xojalıǵı egini tuqımınıń kógerip shıǵıwı ushın maqul túsetuǵın temperatura bar (mısalı, arpa ushın 20 o, sulı, biyday ushın - 25 o, mákke hám júweri ushın -32 oC). /alla eginleri temperatura 23-25 oC bolǵanda azot hám fosfordı jaqsı ózlestiredi. Biyday quramındaǵı belok muǵdarı salıstırǵanda ıssı temperaturalı regionlarda joqarı boladı. Kenegúnjú, soya, lobıya hám ǵawasha sıyaqlı ósimlikler 30 -35 oC temperaturada azıq elementlerdi jaqsı ózlestiredi. Ósimlikler tamır sistemasınıń rawajlanıwı ushın bir qansha tómenlew temperatura kerek. Salıstırǵanda tómen temperaturalarda NH4+ forma daǵı azot, NO3- ga salıstırǵanda kóbirek jutıladı. Temperaturanıń 5-7 oC ga shekem tómenlewi kaliydiń ózlestiriwine tásir etpeydi, biraq tamır tárepinen azot, fosfor, kaliy hám altıngugurttiń jutılıwın keskin azaytadı. Eginler normasında azıqlandırılǵan sharayatlarda temperaturanıń 10 oC dan tómenlewi azıq elementlerdiń ózlestiriwine unamsız tásir kórsetedi. Azıq elementleriniń ózlestiriliwi temperaturaǵa mas túrde artıp baradı, lekin 40 oC dan baslap keskin azayıwın fermentler sistemasınıń loxaslanıwı menen anıqlama beriw múmkin. Jaqtılıq Jaqtılıq hám azıqa elementlardiń jutılıwı ortasında tikkeley baylanıslılıq bar. Ósimlikler bir waqıttıń ózinde mudami ózgerip turatuǵın 2 azıqlanıw ortalıqı (hawa hám topıraq ) de azıqlanadı. Fotosintez processinde ósimlikler jaqtılıq energiyasın jutadı hám sol tiykarda sırtqı ortalıq penen energiya almasınıwı baslanadı. Jaqtılıq tásirinde ósimliklerde mineral azıqlanıw kúsheyedi. Qaranǵıda saqlanatuǵın ósimliklerde tek fotosintez procesi emes, bálki tamır arqalı azıq elementlardiń jutılıwı da pásiyedi. Uzaq múddet jaqtılıqtan baxramand bolmaǵan ósimliklerde mineral azıqlanıw toqtaydı, sebebi fotosintez processinde payda bolatuǵın elementler tamır arqalı jutılatuǵın ionlardıń keyingi metabolik reakciyaları ushın energetikalıq material retinde xızmet etedi. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||