1. лекция тексти (Восстановлен). збекистон Республикаси Олий ва рта махсус таълим вазирлиги
 Скачать 4.43 Mb.
|
|
Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Бердақ номидаги Қорақалпоқ давлат университети
Экология ва тупроқшунослик кафедраси  «Ўсимликлар озиқланиши ва уғитлар» фаниданЎқув услубий мажмуаси Билим соҳаси: 100000- Гуманитар соҳа Таьлим соҳаси: 140000 - Tабийий фанлар Таьлим йўналиши: 5141000- Тўпроқшунослик Нукус – 2019. «Ўсимликларнинг озиқланиши ва уғитлар» Ўқув услубий мажмуаси Олий ва ўрта махсус таьдим вазирлиги 2017-йил 107 сонли бўйруғи асосида тайёрланган. Фаннинг ишчи дастури Бердақ номидаги Қорақалпоқ давлат университети 201_ жыл “__”_____”даги “_____” сонли баённомаси билан тасдиқланган. Тузувчилар: Мираметова Э. – ҚҚДУ, Экология ва тупроқшунослик кафедраси ассистенти. Тақризчилар: Хожасов А. – ТашДАУ Нукус филиали доценти, қ.х.ф.н., доцент. Қурбанова А. - ҚҚДУ, Биология кафедраси доценти, б.ф.н. «Биология» факультети декани в.в.б: Аметов Я «Экология ва тупроқшунослик» кафедраси мудири: Аметов Я MUNDARIJE 1. Materiallar 1. 1. Lekciya tekstleri 1. 2. Ámeliy jumısları 2. Ǵárezsiz tálim 3. Glossariy 4. Qosımshalar 4. 1. Pán dusturi 4. 2. Isshi baǵdarlama 4. 3. Tarqatpa materiallar 4. 4. Testler 4. 5. Bahalaw kreteriyası 1-LEKCIYA KIRISIW. “Ósimlikler azıqlanıwı hám tóginler” pániniń maqseti, wazıypaları. Insan azıqlanıwı ósimlik óniminiń muǵdarı hám sapasına baylanıslı. Bunnan tısqarı ósimlik ónimi sanaat ushın sheki onim bolıp xızmet etedi. Ónim muǵdarı júdá kóp faktorlarǵa baylanıslı, usılardıń ishinde eń áhmiyetlilerinen biri awıl -xojalıq eginlerin azıq elementler menen kerekli muǵdarda hám waqıtında támiyinlew bolıp tabıladı. Kópshilik topıraqlar tábiyaatan ósimlik alatuǵın formada azıqa elementlerdi (azot, fosfor, kaliy, magniy, oltigugurt, kal'tsiy, mıs, bar, marganets, rux, molibden, kobalt hám basqa elementler) kem muǵdarda saqlaydı. Ónim menen hár jılı topıraqtan úlken muǵdarda azıqa elementler daladan shıǵıp ketedi. Olardan tek bir bólegigine organikalıq massalar hám azıq elementler formasında topıraqqa qaytıp keledi. Buǵan taǵı juwılıp ketetuǵın, hawaǵa ushıp ketetuǵın, topıraqta reakciyaǵa aralasıp shókpege túsetuǵın azıq elementler muǵdarın da qosıw kerek boladı. Atmosfera azotın ózlestiretuǵın sobıqlı ósimlikler, erkin jasawshı azatobakteryalar, fosfobakter járdeminde topıraqta júzege keletuǵın ósimlik alıwı múmkin bolǵan forma daǵı azıq elementler birikpeleri topıraqtaǵı defitsitni tolıq qaplay almaydı. Tek, qosımsha jaǵdayda tóginler retinde beriletuǵın azıq elementlerǵana topıraqtaǵı jetispeytuǵın azıq elementlerdı ornın qaplawı, topıraqta azıq elementler muǵdarın kóbeytiwi múmkin. Áne sol tógin beriwdi optimal sistemasın jaratıw menen agroximya páni shuǵıllanadı. Bunnan tısqarı tábiyaatda qıshqılı, sor hám taqırlı topıraqlar ushraydı. Qıshqılı topıraqlar quramındaǵı natriy ionlardı qısıp shıǵarıw ushın ximiyalıq usıllardan paydalanıw jaqsı nátiyje beredi. Bul jónelis de agroximya páninde bólek bólimdi quraydı. Sonnan kelip shıǵıp agroximya pániniń predmetin anıqlaw kerek boladı. Agroximya páni ósimlik azıqlanıwı hám topıraq meliorativ jaǵdayın jaqsılaw processlerinde ósimlik, topıraq hám tógin ortasındaǵı óz-ara munasábetti úyrenedi. Bunı akademik D.N.Pryanishnikov tómendegi úshmúyeshlik formasında kórsetken:  Ósimlik, topıraq hám tóginlerdiń óz-ara munasábeti sxeması Ósimlik, topıraq hám tóginlerdi óz-ara tásirin úyrengende ıqlım hám basqa sharayatlar esapqa alınadı jáne bul baylanısıwdı tómendegishe súwretlew múmkin.  Topıraq -ıqlım -tógin-ósimlik sistemasın óz-ara munasábeti Ósimliklerdiń azıqlanıwı hám tóginler pániniń tiykarǵı maqseti, sol pánniń tiykarǵı quralı bolǵan tóginler járdeminde bárinen burın topıraq meliorativ jaǵdayın, ónimliligin jaqsılaw hám sol arqalı ósimlikler ónimin muǵdarın kóbeytirip, sapasın asırıwdan ibarat esaplanadı. Sol maqsetten kelip shıǵıp agroximiyanıń tiykarǵı waziypası tómendegishe anıqlanadı: túrli topıraq sharayatlarında hár túrlı tóginler natiyjeliligin anıqlaw, dıyxanchılıqta azıq elementler aylanıw sheńberin úyreniw, topıraq hám ósimliklerde baratırǵan processlerge unamlı tásir qılıw ilajların islep shıǵıw bolıp tabıladı. Ósimlikler azıqlanıwın úyreniw agroximyani áwele ósimlikler fiziologiyası hám bioximiyası menen ajıralmas baylanıstıradı. Topıraqta tóginlerdi ózgeriwi topıraqtıń ózgesheliklerine, ximiyalıq hám mikrobiologik processlerine baylanıslı bolıp, agroximya pánin topıraqtanıw, topıraq ximiyası, biologiyasi hám mikrobiologiya pánleri menen baylanıstıradı. Agroximya dıyxanshılıq hám topıraq melioratsiyası, ósimliktanıw, ósimliklerdi qorǵaw, mexanizatsiya hám ekonomika pánleri menen baylanısqan halda jumıs júrgizedi. Agroximya páni óz aldına qoyǵan wazıypalardı sheshiwde óziniń arnawlı izertlew usıllarınan paydalanadı. Agroximyalıq izertlewler qoyılǵan maqset hám wazıypalardan kelip shıqqan halda laboratoriya, vegetatsion, lizimetr, atız hám islep shıǵarıw tájiriybeleri usılları menen ámelge asırıladı. Bul usıllar birgelikte qollanıladı hám bir-birin toldıradı. Laboratoriya járdeminde tiykarınan topıraq, ósimlik hám tóginler ximiyalıq analiz etiledi hám kishi laboratoriya tájiriybeleri ótkeriledi. Vegetatsion tájiriybeler-arnawlı úysheler, ıssı bólme, fitotron hám vegetatsion maydanshalarda ámelge asırıladı hám álbette ósimlik ósiriw menen baylanıslı boladı. Vegetatsion tájiriybeler járdeminde ayırım faktorlardıń, sonday-aq, azıq elementlerdi ósimliktiń ósiwi, rawajlanıwı, element almasınıwina hám zúráátliligine tásiri uyreniledi. Lizimetr tájiriybeler arnawlı apparatlarda tábiy jaǵdayǵa jaqınlaw bolǵan ortalıqta alıp barıladı. Bul usıl járdeminde topıraqtaǵı azıq elementler migratsiyası, transformaciyası, topıraq ózgesheliklerin ózgeriwi, hám de izotop usıllar járdeminde ósimliklerdiń element almasınıwı hám ónimdiń sapasın ózgeriwi sıyaqlı máseleler uyreniledi. Atız tájiriybesi usılı islep shıǵarıw sharayatına jaqın boladı hám tuwrıdan-tuwrı dalada hár túrlı shama daǵı maydanshalarda alıp barıladı. Maydandıń úlken-kishiligine qaray makro hám mikro atız tájiriybeleri boladı. Ele úlken maydanlarǵa shıǵarıw erte bolǵan máseleler aldın mikro-atız tájiriybelerinde uyreniledi, odan keyin bolsa úlken atızlarda makrodala tájiriybeleri usılına ótiledi. Sonday máseleler bar, olardı mikro-atız tájiriybelerinde úyreniw jetkilikli esaplanadı. Agroximya páni islep shıǵarıw tájiriybe usılınan da paydalanadı. Bunda tájiriybe ushın alınǵan jer maydanı úlkenligi tárepten islep shıǵarıw maydanlarına jaqın boladı. Sol sebepli de islep shıǵarıw tájiriybesi nátiyjeleri tiykarında islep shıǵılǵan usınıslardı tuwrıdan-tuwrı islep shıǵarıw sharayatında paydalanılsa boladı. Bulardan tısqarı agroximya páni ximiya, fizika, ósimlikler fiziologiyasi, mikrobiologiya, ámeliy matematika hám basqa pánler stilistikalarınan da paydalanadı. 2-LEKSIYA Ósimlikler azıqlanıwı hám tóginlew pániniń rawajlanıw tariyxı. Sonı aytıw kerek, Orta Aziya áyyemgi diyqanshılıq oraylarınan birewi esaplanadı. Eramızǵa shekemgi VI-V mıń jıllıqlarda aldınan diyxanshılıq penen shuǵıllanıw házirgi Irannan qubla Turkmenistanǵa kóship ótti jáne bul jerde “Jaytun” dep atalǵan diyqanshılıq mádeniyatın júzege keltirdi. Áyyemgi dáwirdegi diyqanshılıq jerlerdi bastırıp suwǵarıw tiykarında (tuwrıraǵı, báhárde, dáryalar tasqan waqıtta, suw basqan jaylarǵa egin egiw tiykarında ) ámelge asırılar edi. Eneolit (eramızǵa shekemgi IV-III) dáwirine kelip, Zarafshan oypatlıǵında da diyqanshılıq penen shuǵıllana basladılar (“Sapol” diyqanshılıq mádeniyatı). Uzınlıǵı úsh kilometrge jetetuǵın kishi shaxsalmalr qazılıp, ónimli jerlerge suw shıǵarılıwı diyqanshılıq tariyxındaǵı áhmiyetli qádem bolıp tabıladı. Eramızǵa shekemgi II mıńınshı jıllarda házirgi Buxara aymaqlarında “Zamanbobo” hám “Tazabegip” diyqanshılıq mádeniyatları hám sonnan keyin “Shust” diyqanshılıq mádeniyatı qáliplesti. Bul dáwir kelip bastırıp suwǵarıw ornına kanallardan paydalanıw, anaǵurlım quramalılaw jumıs qurallarına ótiw menen bir qatarda topıraq ónimliligin asırıw maqsetinde jergilikli tóginlerden paydalanıwdıń da dáslepki belgileri kórina basladı. Ásirese, “Sapol” diyqanshılıq mádeniyatı dáwirinde topıraqlardı qos ógiz qosılǵan omashlar járdeminde isleniwi hám padalarda iri shaqlı qaramallar sanınıń artıp barıwı (ayırım maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, jámi malar sanınıń 28-29 payızın shólkemlestirgen) bunıń ayqın dálili bolıp tabıladı. Qaramallar sanınıń artıwı bolsa, tuwrısıda, olardıń taslandıqların mahlliy tógin retinde isletiliwine sebep bolǵan. G.N.Lisitsina tárepinen ámelge asırılǵan arnawlı izertlewod usılları kóp muǵdarda tezeklerdiń isletiliwi neoantropogen topıraqlar quramındaǵı shirindi muǵdarın 0,34-0,52 procentten áyyemgi suwǵarılatuǵın topıraqlarda 0,80-1,02 procentke jetiwine alıp kelgenligin kórsetken. Ulıwma alǵanda, Orta Aziyada suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq mádeniyatı hám sharwashılıq bunnan 7-8 xatteki 10 mıń jıllar aldın payda bolǵanlıǵı zardushtiylarning muqaddes kitabı “Avesto” de hám keltirilgen. Ullı entsiklopediyashı alım Abu Rayxon Muhammad ibn Axmad Beruniy (978-1048) ataqlı “Kitap ul jamoxir fi marifatil javoxir” shıǵarması ana jınıs hám topıraq mineral bóleginiń ózgesheliklerin úyreniw boyınsha saqlanıp qalǵan dáslepki áhmiyetli qóllanba esaplanadı. X-XI ásırlarde aytılǵan bul ilimiy pikirler dúnya kóleminde birinshi bolıp, topıraqlar unıraw processinde payda bolatuǵın ana jinsńnıń maxsuli ekenligi, olardıń mineral bólegi bolsa, tábiyaat hám ósimlikler turmısında úlken orın tutıwı bólek aytıp ótilgen. Shama menen XIV-XV ásırlarde jazılǵan “Ziratnama” (Pán-i kashtu ziroa) shıǵarmasında babalarımızdıń mıń jıllıq diyqanshılıqka tiyisli tájiriybeleri ulıwmalastırılǵan. Kitapdaǵı ayırım maǵlıwmatlardıń gúwalıq beriwishe, olar eginlerden joqarı hám mol ónim jetistiriwde tóginlerdiń zárúrli áhmiyetke iye ekenligin jaqsı bilgenler. Usı shıǵarmada túrli sharwa ónimleriniń tezekleri topıraqlarǵa túrlishe tásir kórsetiwi, qoy hám eshkilerdiń tezekleri at tezekine salıstırǵanda bir yarım teńdey kúshlilew ekenligi tán alıw etilgen. Ásirese, chóchqa taslandıqı tógin retinde onsha áhmiyetke iye emesligi, onı qollaǵanda hár túrli illetler kelip shıǵıwı ayrıqsha belgilengen. Sonıń menen birge házirgi kúnde biz “kompost” dep ataydigan “nurıyi maxlut” ni tayarlaw usılları olarǵa sol áyyemgi zamanlardan-aq málim bolǵan eken. Nurıyi-maxlutni tayarlaw ushın tezek, salma hám salma topıraqları, chirigen qamıs, ǵawısh hám japıraqlar, eski diywal hám tam topıraqları, taslandıqlar, hól, tutınıw ushın jaramaytuǵın mıywe-chiyweler, sherim hám polos qaldıqları hám de suyek taqanlarınan ustalıq penen paydalanǵanlar. Nurıyi-maxlut quramındaǵı azıqa elementlerdi hawa hám jawın -shashinlar tásirinde sezilerli dárejede azayıwı (házirgi sóz dizbegi menen aytılǵanda, denitrifikatsiyalanıwı da ) olardıń itibarınan shette qalmaǵan. Bunnan ilgeri jetistiriw boyınsha “Dastúriy kishvarzon” (“Dıyxanlarǵa tavsiyanama”) hám “Kidyurnoma” (“Baǵdarshılıq haqqında kitap”) sıyaqlı qımbatbaha dóretpeler jazılǵan bolıp, olar sol dáwırlarde tez-tez bolıp turatuǵın urıslar waqtında joǵalıp ketken. Babalarımız sonıń menen birge, eginler hám topıraq (tuwrıraǵi topıraqtıń qásiyetleri) ortasındaǵı munasábetke ázel-ázelden qızıǵıp kelgenler hám úyrengenler. Nátiyjede Quva hám Dashnobodtıń topıraqları anar, Namangan topıraqları alma, Kattaqórǵon topıraqları júzim jetistiriw ushın eń qolay ekenligi anıqlanǵan. Oltiariqtıń qıyarları. Marǵilon anarları hám Shorjuy qawınları áyyemgi-áyyemginen berli málim hám ataqlı bolıp tabıladı. Joqarıda sanap ótilgen qurallar járdeminde jaqın -jaqınǵa shekem de topıraqlar quramındaǵı shirindi hám azıqa elementleriniń muǵdarı kóbeytırılgen. Ózbekstanda agroximya pániniń rawajlanıw basqıshları Xalıq sanın tez súratlar menen kóbeyip barıwı Rossiya imperiyasńnıń Orta Aziyanı basıp alıp, óziniń tiykarǵı paxta bazasına aylandırıwı, eginler zúráátliligin keskin asırıwdı talap etken edi. Bul mashqala tuwrısıda, mineral tóginlerdi qollaw jolı menengine hal etiliwi múmkin edi. Birinshi fosforli tógin 1843 jılda Looz tárepinen Rotamsted stanciyasında, kaliyli 1861 jılda Stasfurtda alınǵan bolıwına hám tóginler ústinde júdá kóp izertlewler ótkerilgenligine qaramastan, Aziyaǵa mineral tóginler birinshi ret XX ásirdiń baslarında, tuwrıraǵi 1906 jılda keltirilgen. Turkistonda eginlerge mineral tóginlerdi qollaw boyınsha dáslepki izertlewler R.R.Shreder, M.M.Bushuev, I.K.Negodnovlar tárepinen ámelge asırılǵan jáne bul tájiriybelerde xar bir gektar maydanǵa 30-60 kilogramm átirapında azotlı hám fosforli tóginler qollanılǵan. Qollanılǵan tóginler muǵdarınıń kemligi hám agrotexnikalıq ilajlar dárejesiniń tómenligi tuwrısıda, tóginler natiyjeliligin kórsetip beriw imkaniyatın bermegen. Eski Qawınchida (házirgi Yangiyol) tógin qollaw stanciyasınıń ashılıwı, ósimlikler azıqlanıwın úyreniw boyınsha alıp barılatuǵın ilimiy-izertlew jumıslarınıń keń qulach jayıwına járdem berdi. Bul stanciyanıń faoliyati A.I.Kurbatov, D.A.Sabinin, E.A.Jorikov, V.P.Machigin, V.N.Mandrigin, I.T.Shernov hám basqa bir qatar belgili izertlewshilerdińdiń atları menen bekkem baylanıslı. Olar tárepinen orınlanǵan ilimiy izertlewler Orta Aziyanıń barlıq topıraq tiplerinde de azotlı tóginlerdi qollaw (ásirese fosforlı tóginler fonında ) unamlı nátiyje beriwin kórsetdi. Ózbekstanda agroximya hám topıraqtanıw pánleriniń rawajlanıwda 1920 jılda Orta Aziya mámleket Universiteti qasında islengen Topıraqtanıw hám Geobotanika institutınıń roli úlken bolıp tabıladı. Institut házirgi dáwirshe túrli atlar menen atalıp, hár túrli ministrlik hám komitetler qaramında boldı ; 1932 jılda Pútkilittifoq paxtashılıq ilimiy izertlew institutınıń Tógin hám agrotopıraqtanıw Oraylıq stanciyasına aylantırıldı. 1943-60 jıllarda O'zSSR Pánler Akademiyası, 1960 -61 jıllarda O'zSSR awıl xojalıq Pánler Akademiyası, 1961-64 jıllarda Orta Aziya Paxtashılıq Mámleket Komiteti, 1964-72 jıllarda Awıl xojalıq ministrligi, 1972 jıldan 1999 jılǵa shekem Ózbekstan Pánler Akademiyası quramındaǵı hám 1999 jıldan baslap Ózbekstan Respublikası jer resursları mámleket komiteti ıqtiyarına ótkerildi. 1929 -30 jıllarǵa kelip tógin boyınsha ilimiy izertlew institutı (NIU) hám paxtashılıq ilimiy izertlew institutı (UzNIXI aldınǵı SazyuNIXI) lardıń ashılıwı paxtachılıqta tógin qollaw máselelerin sheshiwde hám agroximya tarawın rawajlandırıwda áhmiyetli orın tutdı. Sol dáwirde usı eki ilimiy mákan Orta Aziyanıń paxtashılıq regionında tarqalǵan barlıq topıraqlarda ámelge asırılatuǵın tájiriybelerdi jolǵa qoydı. Tájiriybeler paxta jalǵız diyqanshılıqı (monokultura) hám almaslap egiw sharayatında tóginli hám tóginsiz fonlarda ámelge asırıldı. Respublikamız islep-shıǵarıwına kóplegen intalı qánigelerdi tayarlab beriwde, sonıń menen birge agroximya hám topıraqtanıw pánlerin rawajlandırıwda házirgi Tashkent Agrar Universitetiniń bólek tutqan ornı bar. 1918 jılda Turkiston xalıq universiteti qasında awıl xojalıq fakulteti shólkemlestirilgen, 1930 jıldıń aprelinda Orta Aziya mámleket universitetinen ǵárezsiz Orta Aziya Awıl xojalıq institutı bolıp ajralıp shıqtı. Ol 1956 jıldan baslap Orta Aziya paxtashılıq hám jipekshilik institutı, 1934 jılda bolsa Tashkent Awıl xojalıq institutı atınıń aldı. 1990 jıldıń basında ol Tashkent mámleket Agrar Universitetine aylantırıldı. 1930 -1936 jıllarda Paxtashılıq ilimiy izertlew institutı, sonday-aq onıń Oraylıq tógin hám agrotopıraqtanıw stanciyası topıraq -agroximyalıq kartanomaların dúziw hám de tóginlerdiń natiyjeliligin anıqlaw boyınsha keń kólemdegi tekseriwlerin ótkeredi. Sol maqsette tek 1935 jıldıń ózinde bir ǵana Ózbekstanda 620 dan artıq atız tájiriybeleri ótkerildi. Bul tájiriybelerge Ya.M.Shumakov, L.I.Golodkovskiy, D.V.Shernov, I.V.Tsivinskiy hám basqalar basshılıq etdiler. Mine sol islerdi nátiyjesi bolıp esaplanıw Ózbekstanda, tiykarınan paxtashiliqda qollaw ushın, kóp muǵdarda mineral tóginler keltirila baslandı. 1936 jılǵa kelip Orta Aziyanıń paxtashılıq xojalıqlarıdaǵı ortasha hasıldarlıq gektar esabına 16 -17 tsentnerga jetti. 1936 jıldan baslap agroximya baǵdarı daǵı ilimiy izertlewler tóginlerdi, ásirese azotlı tóginlerdi, natiyjeliligin asırıwǵa qaratıldı. L.I.Golodkovskiy maǵlıwmatlarına qaraǵanda azotlı tóginlerden paydalanıw koefficiyenti bul dáwir kelip 27 protsentti quraǵan. Ullı Watan urısınan aldınǵı jıllarda agroximyada teoriyalıq máselelerdi úyreniwge kóbirek itibar berildi. Tóginlerdi qosımsha azıqlantırıw retinde qollawdıń abzallıqları teoriyalıq tárepten tiykarlab berildi, ǵawasha rawajlanıwınıń túrli dáwırlarinde azıqa elementlerin ózlestiriw nızamı anıqlandi, tóginlerdi mexanizatsiya járdeminde qollaw jolǵa qoyıldı, topıraqlardıń agroximyalıq ózgesheliklerin úyreniwge itibar kúsheytildi. 1939 jılda B.P.Machigin Orta Aziyanıń serkarbonat topıraqları quramındaǵı háreketcheń fosfatlar muǵdarın anıqlaw usılın usınıs etdiki, qaysıki, bul usıl házirgi kúnde de óziniń áhmiyetin joǵatpaǵan. Urıs jıllarında Respublikamızǵa Rossiya hám aǵayin Respublikalardan kóplegen ilimiy-tekseriw quralları hám ılım axli evakuatsiya etildi. Olardıń járdeminde (D.N.Pryanishnikov jáne onıń shákirtleri) bir qatar ámeliy agroximya máseleleri sheshildi. Ásirese, Samarqandda iskerlik kórsetken D.N.Pryanishnikov Orta Aziyada almaslap egiw sistemasına qant láblebin kiritiliwi mámleket xalqın qant penen, sonıń menen birge sharwashılıqtı toyımlı azıq penen támiyinlew menen bir qatarda ǵawasha zúráátliligin asırıwda da unamlı nátiyje beriwin tastıyıqlap berdi. XX-ásirdiń 50-jıllarından baslap Ózbekstanda agroximya páni jáne de tez su'ratlarda rawajlana basladı. 1949 jılda Tashkent Mámleket Universiteti quramında ashılǵan agronomiya kafedrası (1985 jılda agroximya kafedrası dep atalǵan ) paxtashılıqtıń bir qatar teoriyalıq hám ámeliy máselelerin sheshiwde salmaqlı islerdi ámelge asırdı. S.N.Ro'jov, N.P.Malinkin, K.B.Saakyants, J.Sattarov, G.A.Kamenir-Bichkov sıyaqlı belgili ilimpazlar jetik agroximyagerlerdi tayarlaw menen bir qatarda bul pánni hám Respublikamız awıl xojalıǵın rawajlanıwına múnásip úles qosdılar. Ózbekstan pánler akademiyasınıń haqıyqıy aǵzası J. Sattarov túr agroximyası baǵdarına tiykar salındı hám tógin natiyjeliligin asırıw sharayatın jarattı. G.A.Kamenir-Bichkov, B.S.Musaev penen birgelikte topıraq gumusı hám azotdan paydalanıw hám kebir jerlerdi tóginlew ilimiy tiykarların islep shıqtı. Tógin fonına qaray ǵawasha sortları tamırınıń artıwın hár túrlı bolıw sebeplerin anıqladılar. Bul dáwirde tiykarǵı itibar paxtachilikda tógin qollaw normaları, múddetleri hám usılların teoriyalıq tárepten tiykarlab beriwge qaratıldı. Gúzgı súdigar astına (múmkinshiligi bolmaǵan payitlarda, báhárgi qayta islew payıtında) jıllıq fosfor muǵdarınıń 60 -70 procenti, kaliyning 50 procenti qollanılıwı kerekligi tiykarlandi. Barlıq egin maydanlarında egiw menen birgelikte gektarına 20 -30 kg fosfor hám 10 -15 kg azot beriw usınıs etıldı. Ǵawashaning azıqlanıwında qosımsha azıqlanıwdıń áhmiyeti, birinshi hám sońǵı qosımsha azıqlanıwdıń múddetleri ilimiy tárepten tiykarlab berildi. Respublikamızda agroximya pániniń rawajlanıwına paxtashılıq ilimiy institutı (burınǵı SoyuzNIXI) jámááti salmaqlı ules qosdı. Instituttıń Aq qabaqtaǵı tájiriybe maydanlarında sońǵı 80-jıl ishinde ámelge asırılǵan tájiriybeler tógin qollamawınan sozılmalı túrde paxta egiletuǵın maydanlardıń har bir gektarınan 15 ts, gektarına 150 kg azot, 100 kg fosfor, 50 kg kaliy qollanılǵan maydanlardan ortasha 35,8 ts ónim alıw múmkinligin kórsetdi. Bunnan kórinip turıptı, olda, ónimdiń yarımınan kóplegeni (derlik 2/3 bólegi) mineral tóginler esabına alınadı. Orta Aziyanıń topıraqları kaliyga talay bay bolǵanlıǵı sebepli jaqın -jaqınǵa shekem de kaliyli tóginlerdi qollaw maqsetke muwapıq emes dep kelindi. Tek ǵana M.A.Belousov, I.I.Madraimov, P.V.Protasovlardıń alıp barǵan izertlewodlari nátiyjesinde kaliyli tóginlerdi paxta ónimi hám tolasńnıń sapasına kórsetetuǵın unamlı tásiri tiykarlap berildi. 80-jıllardıń baslarına kelip, kaliyli tóginlerdi qollaw múddetleri, normalari hám basqa túrdegi tóginler menen koefficientler maydanınan tiyislishe usınıslar islep shıǵıldı. Házirgi dáwir kelip kaliyli tóginler paxtachilikda keń kólemde isletilip atır. 1963 jılda topıraqlardıń azıqa elementleri menen támiyinlengenligin hám de awıl xojalıq eginleriniń qásiyetlerin esapqa alǵan halda túrli topıraq -ıqlım regionlarida tóginlerdi bólistiriw hám qollawdı ilimiy tiykarda tuwrı shólkemlestiriw maqsetinde Respublikamız qánigelestirilgen agroximya xızmeti dúzildi. Tashkent Mámleket Universiteti, agroximya kafedrasında ámelge asırılǵan kóp jıllıq izertlewler nátiyjesinde (J.S.Sattarov, A.A.Nazarov, M.Teshaboev, G.A.Kamenir-Bichkov, L.A.Kopeykina, B.S.Musaev, A.Raximov, A.Shomurotov hám b.) agroximya páninde jańa jónelis-paxtashılıqta túr agroximyasına tiykar salındı. Bunıń nátiyjesinde ǵawashaning sortına baylanıslı halda 1 tonna paxta sheki onimsin qáliplesiwi ushın 40 kilogrammnan 70 kilogrammǵa shekem azot, 10 kilogrammnan 30 kilogrammǵa shekem fosfor hám 50 kilogrammnan 80 kilogramgacha kaliy kerek bolıwı tastıyıqlandı, qaysıki kóp muǵdarda mineral tóginlerdi tejew hám de átarap-ortalıqtı ximiyalıq elementler menen pataslanıwın aldın alıw imkaniyatın beredi. Respublikamızda palız eginleri eginleri hám de kartoshkanı tóginlew máseleleri Respublika palız eginleri, palız eginleri hám kartoshkashılıq ilimiy tekseriw institutında (X.Z.Umarov rahbarlıǵında) masaqlı dán eginlerin tóginlew máseleleri bolsa, Ǵallaoroldaǵı “Don” ilimiy islep-shıǵarıw birlespesinde úyrenildi hám úyrenilip atır. Respublikamızda agroximya pánin rawajlanıwına múnásip ules qosqan izertlewshilerdiń R. R. Shreder, M. M. Bushuev, N. K. Balyabo, I. A. Mandrigin, B. P. Machigin, N. P. Malinkin, I. I. Shumachenko, Ye. A. Jorikov, A. V. Xar'kov, V. I. Tsivinskiy, S. A. Kudrin, Kaziev, S. N. Rijov, M. A. Belousov, P. V. Protasov, T. P. Piroxunov, I. M. Madraimov, I. N. Niyozaliev, J. S.Sattarov, B. I. Isaev, A. E. Ergashev, X. T. Risqieva hám basqalar esaplanadı. Agroximya tógin islep shıǵarıw sanaatı menen bekkem baylanıslı. Agroximya hám tógin islep shıǵarıw bir-biri menen kelgenler jaǵdaylarda taraqqiy etiwi kerek. Biraq búgingi kúnde ximiya sanaatınıń taraqqiy etkenine qaramastan birparabir sheshilmegen máseleler bar bolıp tabıladı. Bárinen burın fosforli tóginler islep shıǵarıwdı kóbeytiw hám awıl xojalıǵı óndiriske tóginlerdi optimal koefficientte jetkiziw esaplanadı. Taǵı bir mashqala -mikroo'ǵitlar óndiriwshi kishi-kishi zavodlar shólkemlestiriw hám makro, mikrotóginlerdi birge óndirisin támiyinleytuǵın texnika hám texnologiyalardı jaratıw esaplanadı. Zárúrli áhmiyetke iye bolǵan wazıypalardan biri olardıń jańa formaların, quramında mikroelementleri bolǵan kompleks tóginler júzege keltiriw hám islep shıǵıw bolıp tabıladı. Islep shıǵılǵan hám qollanılıpatırǵan tóginlerdiń natiyjeliligin asırıw oǵada zárúrli máselelerden bolǵan hám búgin de tap sonday. Agroximyanıń birpara teoriyalıq máseleleri házirge shekem sheshilmesden kelip atır. Bularǵa mısal etip azıq elementleri anıq programma tiykarında ajralıp shıǵıs azotti hám mikrotóginniń joq ekenligin keltiriw múmkin. Tóginlerden ajralıp shıǵıw azıq elementler muǵdarı hám qatnası ósimlikti hár bir sortınıń vegetatsiya fazaları menen baylanıslı bolǵan múddet degi talabı hám ıqlım - topıraq sharayatına sáykes keliwi kerek. Bul mashqalalardi sheshiw ushın ámeldegi hár bir topıraq -ıqlım sharayatında tiykarǵı awıl xojalıq eginlerine azıq elementler qabıl etilgeninde azıqa elementler ortasındaǵı óz-ara tásir hám baylanıslılıqtı kórsetiwshi anıq ilimiy maǵlıwmatlar alıw ushın modelli tájiriybeler ótkeriw kerek boladı. Azıqa elementleriniń ósimlik alıp atırǵan waqıtta óz-ara tásiri haqqında anıq hám tereń maǵlıwmatlarǵa ıyelew olardı joqarı hám sapalı ónim beretuǵın tárepke basqarıw imkaniyatın beredi. Házirgi zamande ósimliklerdi makro hám mikroelementler menen azıqlanıw procesin basqarıw asa aktual máselelerden esaplanadı. Awıl xojalıq eginleriniń jańa joqarı zúráátli sortların payda bolıwı, olardı makro hám mikroelementlerga bolǵan talabın optimal qandırıw ushın ósimlikti azıqa elementlerı menen támiyinlengeniligini tuwrı kórsetetuǵın diagnostika usılların jaratıw da zárúrli máselelerden esaplanadı. Azıqlanıwdı optimal dárejesin jaratpay turıp joqarı ónim alıw haqqında gáp bolıwı múmkin emes. Biraq bul máselede xali kóp yechilmagan wazıypalar turıptı, mısalı, ósimliklerdi azıq elementlerge talabın taǵı bir tekserip kóriw kerek, sebebi hár bir sorttıń azıqlanıwında onı ózine has genotipik qásiyetleri bar. Basqa hámme ómir faktorları ámeldegi bolǵanda azıq elementlerin ósimlik tárepinen alınıwı hám olardı metabolizmda qatnasıwı ol yamasa bul sorttıń genetikalıq qásiyetleri menen baylanıslı. Házirgi zaman ekologiya mashqalası kún rejimine tábiy ob'ektlerdiń elementler quramın úyreniw sıyaqlı júdá quramalı máselelerin qoyıp atır. Bul máseleniń shıǵıwına sebep birinshiden, ekologiyanı buzıwshi tábiy fonlar, aǵıslar bolsa, ekinshiden, antropogen faktorlar (sanaat, transport shıǵındıları, organikalıq hám mineral tóginlerdi qollaw, suwǵarıw ). Hár túrlı jasaw rayonlarında insan -ortalıq sistemasında ximiyalıq elementler aylanıw sheńberin kompleks jaǵdayda aparıw kerek. Sebebi insan hám ósimliklerdi azıqa elementlerine bolǵan talabı, olardı kelip shıǵıw ishki hám sırtqı sharayatları menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Bunday iri mashqalanı sheshiwde taraqqiy etken monıtorıń maǵlıwmatlarınıń úlken bazası kerek boladı. Monıtorıń sistemasına málim bolǵan topıraq, ósimlik, haywanat dúnyası, azıqa ónimleri, suwdan tısqarı tóginler, kompostlar hám suwǵarıw suwın da kirgiziw kerek. Tóginlew ilajın natiyjeliligin jáne de kóteriw ushın tómendegilerdi ámelge asırıw zárúr: 1. Fiziologiya-bioximiya processlerinde azıq elementlerdiń rolin tereńrek úyrenip mineral azıqlanıw teoriyasın jetistiriw. 2. Biogeoximik rayonlardı esapqa alıp topıraq -ıqlım zonaları ushın awıl xojalıq islep shıǵarıwdı tóginlerge bolǵan talabın anıqlaw principlerin islep shıǵıw ; 3. Topıraqlarda makro- hám mikroelementlerdi háreketin formaların hám ósimlik diagnostikası haqqında maǵlıwmatlardı tereń analiz etip tóginler natiyjeliligin aldınan aytıp beretuǵın isenimli usıllardı islep shıǵıw ; 4. Topıraq hám ósimlikte makro-hám mikroelementlerni bolıwı múmkin bolǵan muǵdar hám qatnasın anıqlaw; 5. Topıraqta hám ósimlikte azıq elementler muǵdarı hám formasın anıqlaytuǵın usıllardı jáne de jetistiriw; 6. Berilgen suw, organikalıq, mineral tóginler muǵdarı egiletuǵın awıl xojalıq eginleri qásiyetlerin esapqa alıp hár bir topıraq -ıqlım zonasınıń topıraqları ushın azıq elementler menen támiyinlengenlikti tuwrı anıqlawdıń ilimiy tiykarlanǵan muǵdarın jaratıw; Hár bir topıraq -ıqlım zonası ushın kóp jıllıq tájiriybelerde, almaslap egiwde azıq elementleriniń biologiyalıq áhmiyetin úyreniwge bólek dıqqat menen qaralıwı zárúr. Topıraq ónimliligin hám awıl xojalıq eginleriniń zúráátliligin asırıwda tóginlerdiń úlken áhmiyetke iye ekenligi ilimiy-sırtqılotlarning júdá kóp tájiriybelerinde tastıyıqlanǵan hám jáhán dıyxanchilikligi tájiriybesinde tastıyıqlanǵan. Mineral tóginlerden paydalanıw tek XIX ásirdiń ekinshi yarımında baslanǵan. Keyinirek olardan paydalanıw jıldan-jılǵa artıp bardı. Soǵan kóre tóginlerdi islep shıǵarıw da talay kóbeydi. 2000 jılǵa kelip dúnya boyınsha 307, 2 mln tonna mineral tógin, atap aytqanda 170 mln. tonna kaliyli tógin islep shıǵarılıwı kerek, lekin soǵan qaramay qıy awıl xojalıǵında zárúrli tóginlerden biri bolıp qalıp atır, sebebi onıń quramında ósimlikler ushın zárúr barlıq azıq elementler bar. Sonday eken ol awıl xojalıq eginleriniń zúráátliligin asıwına kúshli tásir etedi. Qánigelerdiń esap kitapına kóre, hasıldarlıqtıń 50 % i tógin hám 50% i basqa faktorlar (agrotexnikalıqa túr, mellioratsiya hám t.b ) baylanıslı. Házirgi kúnde Ózbekstanda mineral tóginlerdi islep shıǵarıw hám awıl xojalıq eginlerine qollaw usınıń menen birge átirap -ortalıqtı pataslanıwınıń aldın alıwǵa úlken áhmiyet berilip atır. I.A.Karimov óziniń " Ózbekstan XXI ásir bosaǵasıda" shıǵarmasında tóginlerdi óndiriwshi kombinatlardı qurılısın analiz etip, qurılǵan kombinatlardan Ózbekstanda ámeldegi bolǵan fosforit kánlerinen tolıq paydalanılmay atır dep aytıp ótti. Jeroy-Sardara fosforitlar konindegi Marokash túrine tiyisli donador fosforitlerdiń anıqlanǵan rezervi shama menen 100 mln tonnanı quraydı. Onıń negizinde Qızılqum fosforit kombinatı jumısqa tústi. Odan 2,7 mln tonna fosforit koncentrati alınadı. Ózbekstanda fosforit tóginler-ammofos hám ammoniylestirilgen superfosfat islep shıǵaratuǵın kútá úlken kárxanalar júzege kelgen. Usınıń menen birge anıqlanǵan rezervleri 300 mln. tonnaǵa jaqın bolǵan fosforit kánlerinde ámelde paydalanılmay atır. Ózbekstanda júdá kóp kaliyli duz kánleri bar, Qashqadárya wálayatındaǵı Tubakat, Surxondaryodaǵi Xo'jaykon kánleri bolıp tabıladı. Bul kánlerdiń duzları 100 jıldan kóbirekqa jetedi. Házirgi kúnde Ózbekstanda 7 tógin islep shıǵarıw ximiya zavodları islep turıptı hám tómendegi tóginler islep shıǵarılıp atır : ammiakli selitra, karbamid, ammofos, ammoniy sulfat, superfosfat hám amoniylestirilgen superfosfat. 2. Agroximya topıraq, ósimlik hám azıq elementlerdıń óz-ara baylanısın tekserip túrli tóginlerdi isletiw jolı menen eginlerden barǵan sayın joqarı hám sapalı ónim alıw haqqındaǵı pán. Agroximyada uyreniletuǵın ush tiykarǵı ob'ekt - ósimlik, topıraq hám tóginler bir-biri menen dialektik baylanısda bolıp bir birine tásir etip turadı. D.N. Pryashnikov bul sistemanı úshmúyeshlikli kóriniste suwretleydi, onıń 3 uchi ósimlik topıraq hám tógindi ańlatadı. " Ósimlik, topıraq hám tógin arasındaǵı munosobatlarni úyreniw dep jazǵan edi: D.N.Pryashnikov - hámme waqıt agroximyagarlar tiykarǵı waziypası bolıp kelgen". Ol tek agroximyagina topıraq ónimliligi hám awıl xojalıq eginlerinig zúráátliligin asırıw ushın tiyisli tóginler joqarıda aytılǵan óz-ara tásir etedi dep 3 omilni názerde tutıp isletiwge tiyisli bilimlerdi tarǵib etiw menen shuǵıllanadı dep aytıp ótken edi. Agroximyaning oǵan jaqın pánlerden (Ósimlikler fiziologiyasi, dıyxanshılıq, topıraqtanıw hám basqalardan ) ayırmashılıǵı da áne sonda. Sonday etip agroximya dıyxanchilikda elementlerdıń aylanıwı, ósimliklerdiń azıqlanıw processinde ósimlik, topıraq hám tógin arasındaǵı óz-ara tásirinlerdi sonıń menen birge, ónimdi asırıw, onıń sapasın anıqlaw maqsetinde awıl xojalıq eginleriniń azıqlanıwın basqarıw usılların úyrenedi. Ósimliklerdi azıqlanıwı hám ósimlik, topıraq hám de tógin arasındaǵı óz-ara tásirin úyreniw agroximyaning teoriyalıq tiykarın quraydı. Teoriyalıq tiykarlardı biliw tóginlerdi isletiwge tiyisli ámeliy máselelerdi dóretiwshilik sheshiwge múmkinshilik beredi, bunday máselelerdi agroximya páni islep shıǵadı. Tóginlerdiń eń nátiyjeli formaları, muǵdarları hám koefficientler, olardı hár túrlı topıraqlarǵa túrli eginlerge salıwdıń optimal múddetlerde hám usılları tóginlewdi topıraqqa qayta islew, almaslap egiw, suwǵarıw hám basqa agroximyalıq ilajlar menen muwapıq túrde birge aparıw áne sonday máseleler turine kiredi. Agroximyada teoriyalıq hám ámeliy máselelerdi úyreniwde tekseriwdiń hár qıylı usılları qollanıladı, mısalı : 1) Ósimlik, topıraq, tóginlerdiń laboratoriya analizlari. 2) Jasalma sharayatta ósimlikler menen vegetatsion hám lizimetrik tájiriybeler aparıw. 3) Hár túrlı topıraq, ıqlım sharayatında tóginler menen atız tájiriybeleri aparıw. 4) Úlken maydanlarda islep shıǵarıw tájiriybeleri ótkeriledi. Atız tájiriybeleri hám islep shıǵarıw tájiriybeleriniń nátiyjeleri tiykarında úyrenilip atırǵan tóginler hám de olardı isletiw usılların ekonomikalıq natiyjeliligi bahalanadı hám soǵan qaray óndiriske ámeliy usınısnamalar beriledi. Agroximyani awıl xojalıǵı ámeliyatına nátiyjeni ámelde qollanıwı, tiykarınan sanaatda islep shiǵarılatuǵın hám jergilikli tóginlerden nátiyjeli paydalanıw jóninde ámelge asırıladı. Agroximya dıyxanchilikni ximiyalashtirishning tiykarǵı teoriyalıq hasası esaplanadı. 3. Agroximya pániniń tiykarlawshisi orıs alımı Pryanishnikov 1906 jılda ǵárezsiz Agroximya menen baylanısda bolǵan pánlerdi sanap ótken edi. Ósimliktanıw, dıyxanshılıq, topıraqtanıw, agrofizika meteorologiya, ósimlikler ximiyası hám basqa bir qatar pánler usılar gápinen bolıp tabıladı. Agroximya páni barlıq ósimliklerdiń tóginlerge bolǵan munasábetin uyreniwshi pán bolıp, onıń wazıypası ósimliklerdiń tóginge bolǵan talabı, tógin etiwmegende ruy beretuǵın kesellikler belgilerin ósimlik ushın zárúr bolǵan azot, fosfor, kaliy hám bir qatar elementlerdiń muǵdarın anıqlawdan ibarat esaplanadi. |