1. лекция тексти (Восстановлен). збекистон Республикаси Олий ва рта махсус таълим вазирлиги
 Скачать 4.43 Mb.
|
|
Dispersion analiz (lat. disperses-jayılg`an, shashılgan) eksperiment na`tiyjelerin ta`kirarlaw, variantlar ku`tilmegen qa`teler boyınsha ajıratıp analizlew usılı. Dolomit-CaCO3∙MgCO3. Izolyatsiyalangan ortalıq eginleri (frants.isoliation-birlew)-o`simlik tamırın tutamlarg`a ajıratıp, tu`rli quramlı azıqlıq aralaspalarg`a tu`sirip, azıqlanıwın u`yreniw. Izotoplar (yunon. isos-uqsas, birdey, topos- jay)-ximiyalıq elementtin` yadro zaryadı birdey, tu`rli atom awırlıg`ına iye bir-birinen ximiyalıq qa`ciyetleri menen parqlanbaytug`ın ha`m elementler da`wirli kestesine bir orında jaylasatug`ın atomları. Tamır sistemasının` sintezlew xızmeti-o`simlikler tamır sistemasında ximiyalıq quramı ha`m sıpatı jag`ınan ha`r tu`rli awır organik birikpelerdin` sintezleniwi. Immobilizatsiya, azıq zatlarının` a`hmiyetleniwi (lat. immobilis-a`hmiyet, qozg`almas)-topıraqtag`ı azıqlıq zatlardın` o`simlikler an`sat o`zlestiriletug`ın formadan qıyın o`zlestiriletug`ın formag`a o`tiwi. Indikator (lat. indicator-ko`rsetkish, ko`rsetiwshi)- eritpe reninin` o`zgeriwi yamasa sho`kpe tu`siwi menen raktsiya tamalanlang`anlıg`ın ko`rsetiwshi zat. Ionlar antagonizmi, qarsılıq (yunon. antogonisma- gu`res, bahs)-mineral azıqlanıw protsessinde bir iondı ekinshisinin` o`simlik tamırına kiriwine tosqınlıq etiwi. Ma`selen, H+ tin` tamırına artıqsha mug`darda sorılıwına Ca2+ qarsılıq ko`rsetedi. Ionlar sinergizmi-(Yunon synergeia-birlesiw)-azıqlanıw waqtında anion ha`m kationlar ortasındag`ı birlesiw. Iris perde, kamalak perde (Yunon. iris-kamalak)-agroximiyalıq izertlewlerde isletiletug`ın fotometrlerde ken` tarqalg`an perde. Kaliy (arab.algali-soda) –tiykarg`ı azıq elementlerinen biri (belgisi K, ta`rtip nomeri 19, atom awırlıg`ı 39,090). Kation (Yunon.kata-to`menge, ion-barıwshı)-musbat elektr zaryad tasıwshı elektr maydan arqalı katodqa qarap ha`reketleniwshi ion. Kishi a`hmiyetli parqlanıw (KMF)-izerlewlerdegi jol qoyılıwı mu`mkin bolg`an ku`tilmegen ag`ıwlar shegarasın ko`rsetiwshi u`lkenlik; KMF05 ha`m KMF01 parqlanadı. Kobalt (nem. Kobalt-tawdag`ı ruxtın` atı)-fermentler ha`m tugunak bakteriyalar aktivligin asırıwshı mikroelement. Co jetispegende japıraqlarda xlorozgu`zetiledi ha`m o`simliklerdin` suwıqqa shıdamlılıg`ı ha`m o`nimdarlıq keskin kemeyedi. Kolloidlar, topıraq kolloidları (Yunon. kolla-jelim, edios- tur)-topıraq ha`m jınıslardın` 10-5-10-7 sm u`lkenliktegi mexanik elementleri. Kolorimetr (lat. color-ren` ha`m yunon, metreo-o`lsheymen)-u`lgi eritpe ren`ine salıstırıw tiykarında u`yreniletug`ın eritpe kontsentratsiyasın anıqlaytugın a`sbap. Korrelyatsiya, korrelyativ baylanıslılıq (lat.correlativus-salıstırıw)-o`simliklerdin` du`zilisi, tu`rli bo`limlerdin` funktsiyaları ha`m sonday-aq xojalıg`ı jag`ınan qımbatlı belgiler ortasındag`ı qatnasıq.. Korrektirovkalaw yamasa du`zetiw a`meli.-dispersion analizde ag`ıw kvadratları jıyındısın sha`rtli yamasa qalewinshe baslanıwına qarag`anda esaplawda kiritiletug`ın du`zetiw. (S). Korrelyatsion analiz-belgiler ortasındag`ı baylanıslılıq da`rejesi yamasa formasın ko`rsetiwshi statistik usıl. Koeffitsentler (lat. co,con- birgelikte, efficiens-jaratıwshı): variatsiya koeffitsenti-belginin` o`zgeriwshen`ligin nisbiy ko`rsetkishshi. U`lgi agıwının` (S) tin` arifmetik bahasına salıstırmasın % lerde ko`rsetiw. V ha`ribi menen ko`rsetiledi. determinatsiya koeffitsenti (dyx)-usı ha`diysede u`yrenilip atırgan a`meleg baylanıslı tu`rde payda bolatugın o`zgerislerdin` % lerde ko`rsetiliwi. Korrelyatsiya koeffitsenti-baylanısıw da`rejesi (ku`shi) nin` statistik ko`rsetkishi, r ha`ribi menen ko`rsetiledi. Oksidlerdi azıq elementlerine aylandırıw koeffitsentleri-P2O5=0,4364P; K2O=0,8301 K; CaO=0,7147Ca; CaCO3=0,4004Ca; MgO=0,6031 Mg. o`simliktin` to`gin quramındag`ı azıqlıq zatlardan paydalanıw koeffitsenti-o`nim menen alıp ketilgen sap zatlar mug`darının` to`gin menen topıraqqa tu`sken jalpı sap zat mug`darına ten`ligi. Kristallizatsiya suwı-kristallogidratlar quramındag`ı suw. Lyoss-(nem. Loss)-ılay, qum, kaltsiy karbonat ha`m tu`rli aralaspalar (temir gidroksid, slyuda ha`m basqa)lardın` mayda bo`leklerden quralg`an taw jınısı. Lizimetr (Yunon.lysis-maydalanıw, eriw ha`m metreo-o`lsheymen)-ta`biyiy topıraq sharayatlarına jaqın halatda suyadın` topıraqtag`ı ha`reketine baylanıslı bolg`an protsesslerdi u`yrenetug`ın u`skene. Latın kvadratı-dala ta`jiriybesinde variantlardı jaylastırıwdın` rendomizatsiyalang`an usılı; ha`r bir qatar ha`m u`stinde variantlar tolıq jaylasıwı lazım (4x4; 5x5; 6x6 ha`m .t.b.) Jaylastırıwdın` bul usılında variantlar ha`m ta`kirarlawlar sanı bir-birine ten` bolıwı kerek. Lyapis (lat. Lapis-kamen)-gu`mis nitrat (AgNo3). Agroximiyada to`ginlerdi parqlaw reaktsiyalarında qollanıladı. Magniy (Yunon. Magnesia-kishi Aziyadag`ı qa`dimgi qala) o`simliklerdegi xlorofill ha`m bazıbir organik zatlar quramına kiretug`ın element Magniy jetispese, o`simlik japıraqları sarg`ayadı, qızaradı yamasa , binafsha ren`ine o`tedi, rawajlanıw da`wırlari sozıladı ha`m miyweleri ko`binese pispey qaladı. Marganets (nem. Mangan, Mangan(erz))- dem alıw, fotosintez, uglevod almasıwı vitaminler payda bolıw protsesslerinin` mikroelementi. Makroelementler (makro i elementum-baslang`ısh zat)-o`simlikler ha`m topıraqlar quramında (qurg`aq zat esabında) 100 den bir protsentinen tartıp, bir neshe on payızg`a shekem ushıraytug`ın elementler (N, P, K, Ca, Mg ha`m basqalar). Melioratsiya- (lat. Melioatio-jaqsılaw)-batpaqlıqlardı qurg`atıw, ko`shpeli qumlardı bekkemlew, shor jerlerdi juwıw, suwg`arıw ha`m basqa usıllar menen awıl xojalıg`ında paydalanılatug`ın jerlerdi tu`pten jaqsılaw. Metabolizm (yunon. Metabole-o`zgeriw)-tiri kletkalarda keshetug`ın ximiyalıq protsessler toplamı. Metiloranj (yunon. methyle-CH3 radikalı ha`m frants. orange-apelsin)-boyaw, ximiyalıq reaktsiyalarda indikator sıpatında isletiledi. Mikroelementler –(mikro+element)-organizmlerde kem mug`darda (% tin` mın`nan bir bo`legi ha`m onnan kem) ushıraytug`ın, lekin jasaw xızmeti ushın ju`da` za`ru`r ximiyalıq elementler (Cu, Mn, Zn, B, Mo, Co, J ha`m .basqalar). Mineral to`ginler-o`simlikler ushın za`ru`r bolg`an azıqlıq elementlerin tutkan, ko`plegen jag`daylarda duz ko`rinisindegi organik emes zatlar. Mıs-o`simliklerdegi a`hmiyetli fermentler (ma`selen, azot almasıwı fermenti-nitratreduktaza)quramına kiretug`ın mikroelement; Mıs kem bolg`anlıg`ı o`simliklerde qatar fiziologik kemshiliklerdi keltirip shıg`aradı. Mıs kuprosı-CuSO4∙5H2O. Molibden-(yunon. Molibdos-qorg`asın)-o`simlikler quramındag`ı oqsil ha`m vitaminler mug`darın asıratug`ın, tugunak bakteriyalar xfzmetin ku`sheytetug`ın mikroelement. Osimliklerdegi uglevodlar ha`m fosforlı birikpelerdin` qaytarılıwında ha`m kaltsiy menen azıqlanıwın jaqsılawda qatnasadı. Mor duzı (ism)-(NH4)2SO4∙FeSO4∙6H2O. Baqlaw variantı (qaran`: variant, ta`jiriybe variantı)-ta`jiriybe sistemasında ajıratıp ko`rsetiletug`ın ha`m basqa variantlardan alınatug`ın na`tiyjeler onın` na`tiyjesi menen salıstıratugın variant. Nefelometr (yunon. Nephele-bult i metreo-o`lsheymen)-suyıqlıqlar ha`m kolloid eritpelerinin` ılaylanıw da`rejesin anıqlaytugın a`sbap. Nitrifikatsiya (yunon. nitron-selitra i lat.fasere -etiw)-nitrifikatsiyalawshı bakteriyalar ta`repinen topıraqtag`ı ammoniy duzlarının` o`simlikler o`zlestire alatug`ın nitrat halatına o`tkeriliwi protsessii, topıraqtı islew, onın` aeratsiyasın jaqsılaw nitrifikatsiya protsessin ku`sheytedi. Optik a`sbaplar-(yunon. Optike-ko`riw haqqındag`ı pa`n)- jaqtılıqtın` qaytıwı ha`m sınıwı nızamına tiykarlanıpisleytugın a`sbap ha`m u`skeneler. Topıraq ha`m o`simlikti agroximiyalıq analizde ken` qollanılatug`ın fotoelektrokolorimetr (FEK), jalınlı fotometr (PFM) ha`m usı sıyaqlılardı mısal etip ko`rsetiw mu`mkin. Organik (jergilikli) to`ginler –quramındag`ı azıqlıq zatları o`simlik yamasa haywanlarg`a ta`n organik birikpeler halındag`ı to`ginler. Organik to`ginlerge gun`lar, sideratlar, qala taslandıları (musorları) ha`m olardan tayarlangan kompostlar, agın suwlardan qalg`an sho`kpe, ha`jetxana musorları, azıq-awqat, teri oshlash ılay (sapropel), saban ha`m basqalar kiredi. Ag`ıp ttuqımshı ortalıqta jetistiriletugın eginler.- vegetatsion ta`jiriybelerinen biri. Egin arnawlı ıdıslarda taza qum yamasa suwlı ortalıqta o`siriledi ha`mde olardan ha`mme waqıt azıqlıq eritpe a`sten ag`ıp turadı. Awır suw-D2O . Pirit-(temir yamasa altınku`kirtli) kolchedan-FeS2. Potash-K2CO3. Pretsipitat-CaHPO4∙2H2O. Radioaktiv zatlar (lat. radius-nur ha`m activus-aktiv)-quramında radioaktiv elementler tutkan zatlar. Olar pa`nde ilmiy izertlew maqsetlerinde qollanıladı. Topıraqtanıw ha`m agroximiyada olardan zatlardı topıraqtag`ı ha`reketi, o`zgeriwi ha`m sonday-aq, o`simlikler ta`repinen o`zlestiriliwdi gu`zetiw maqsetinde paydalanıladı (ma`selen, fosfordın` go`zlengen izotopı 32P15) Refraktometr (lat.refractus-sınıw ha`m yunon. metreo-o`lsheymen) nurlardı tu`rli bo`leklerden o`tkendegi sınıw ko`rsetkishin o`lsheytug`ın a`sbap. Rux-mikroelement, o`simliklerdin` dem alıwın ku`sheytedi, oqsil, vitaminler, aminokislotalar ha`m xlorofill mug`darın asıradı. Rux aldaması-ZnS. Rux kuporosı-ZnSO4∙7H2O. Selitralar-(lat. sal-duz ha`m yunon. nitron-ishqor)-kaliy natriy, kaltsiy ha`m ammoniy sıyaklılardın` nitratlı duzları, natriyli (Chili selitrası), kaliyli (Hind selitrası), ha`m ammiaklı selitralar bahalı to`gin sıpatında u`lken a`hmiyetke iye. Spektrofotometriya-(lat. spectrum-ko`rinetugın ha`m yunon phos-jaqtılıq, metreo-o`leymen)-boyalg`an eritpenin` optik tıg`ızlıg`ın spektrometrler ja`rdeminde anıqlawg`a tiykarlangan mug`darlı analiz usılı. Sterillengen eginler-(sterilizatsiya)-atmosferadag`ı barlıq eginler yamasa tek gan birewinin` tamırı sterillengen ortalıqta o`siriletugın eginler. Suwlı jerde jetistiriletugın eginler-o`simliklerdi belgili quramdag`ı duzlardın` suwlı erimtpelerinde o`siriw usılı. Ta`jiriybe bo`lmesi-dala ta`jiriybesinin` en` kishi birligi, belgili u`lkenlik ha`m formag`a iye bolgan ha`m ayrıqsha variant jaylastırılatug`ın ta`jiriybe maydanshası. Ta`jiriybe variantı-u`yreniletugın o`simlik, sort, jetistiriw sharayatı, agrotexnikalıq ilajlar yamasa olardın` majmui. Ta`jiriybe jumısları uslubiyatı-variant ha`m ta`kirarlawlar sanı, bo`lmelerdin` beti, forması ha`m bag`darı, variant, ta`kirarlaw ha`m bo`lmelerdi jaylastırıw sisteması ha`m na`tiyjelerinin` statistik analizi. Ta`jiriybe sisteması- bir-birinen u`yreniletugın faktordın` o`zgeriwi menen parqlanatugın belgili sandag`ı variantlarjıyındısı. Ta`jiriybenin` haqıyqıylıg`ı- ta`jiriybe sisteması ha`m ta`jiriybe uslubiyatın tuwrı rejelestiriliwi ha`m a`melge asırılıwı. Ta`kirarlaw-ta`jiriybe sistemasında tolıq variantlar toplamın o`z ishine algan maydan. Talk-3MgO·4SiO2 ·H2O Temir kuprosı-FeSO4·7H2O. Termostat (yunon. thermos-ıssı ha`m yunon. statos-ttuqımshı, saqlanıwshı)-tu`rli predmetlerdi o`zgermes temperaturada tutıp ttuqım ushın isletiletugın a`sbap. Ko`binese laborotoriya maqsetleri ha`m texnikada qollanıladı. Tigel-(nem.Tiegel)-otka shıdamlı materiallar (xrustal,ılay, grafit, platina ha`m baska)dan tayarlanatug`ın arnawlı ıdıs. Tigel turli zatlardı eritiw, ku`ydiriw ha`m aralaspalardı payda etiwde qollanıladı. Titr (frants. titre)-eritpenin` 1 sm3 ko`lemde bar bolg`an qandayda bir zat mug`darı. Topıraq reaktsiyası—(lat.re-qarsı, actio-ha`reket)-topıraq eritpesinde vodorod ha`m gidroksil ionlarının` bar ekenligi ha`m salıstırılıwı na`tiyjesinde ju`zege kelip, eritpedegi vodorod ionları aktivliginin` teris logorifimi-pH mnen xarakterlenetugın u`lkenlik. Topıraqtın` azıq rejimi, azıq ta`rtibi (frants.regime-anıqlang`an)-topıraqtag`ı o`simlikler o`zlestire alatug`ın azıq elementlerin pu`tin o`siw da`wiri dawamında o`zgerip ttuqımı. Topıraqsızx jerlerde jetistiriletug`ın eginler- mayda shag`al, qum, suw ha`m atmosfera hawasında, topıraqsız jetistiriletug`ın eginler. Topıraqtı fumigatsiyalaw (lat. fumigare-tu`tew)-o`simlik zıyankeslerin joq etiw ushın topıraq qatlamına za`ha`rli gaz, puw ha`m tu`tin jiberiw. Fenologik gu`zetiwler (yunon. phaino-ha`diyse, logos-ta`limat)-o`simliklerdegi rawajlanıw da`wırlarinin` o`tiwin ilimiy ha`m xojalıq maqsetlerinde esapqa alıw. Filtr (frants.filtre -kiygiz)-eritpelerdi ılay ha`m baska zatlardan tazalawda isletiletugın zat, a`sbap yamasa zat. Agroximiyalıq analizinde ko`birek qag`az filtrlerinen paydalanıladı. Payız protsent-(lat. pro centum-ju`zden bir)-qandayda bir mu`gdar yamasa sannın` % belgisi menen ko`rsetilgen ju`zden bir bo`legi. Formalin-(lat. formica (aciditas)- chumoli kislota)-formaldegidtin` suwlı (40%) eritpesi; agroximiyada to`ginler quramındag`ı ammiak formasındag`ı azot mug`darın anıqlawda qollanıladı. Fosfor (yunon. phos- jaqtılıq, phoros-tasıwshı)-nuklein kislotalar, fitin, fosfatidler quramına kiretug`ın, o`simliklerdegi uglevodlar almasıwı, qantlar ha`m kraxmal toplanıwına jaqsı ta`sir ko`rsetiwshi element. Fosforit talqanı-Ca3(PO4)2 Karta, agroximiyalıq karta (yunon. chartes-qag`az beti)-topıraqlardın` azıqlıq elementleri (azot, fosfor, kaliy)menen ta`miynlengenligin ko`rsetiwshi karta. Xelatlar (yunon. chel-changak)-organikalıq zatlardın` metallar menen payda etntnesy birikpeleri. Xlor (yunon. chloros-jasıllaw-sarı)-galogenler semyasına tiyisli ximiyalıq element.Ta`biyatta erkin halatda ushıramaydı , o`simlikler quramında pu`tinnin` mın`nan bir u`lesinen bir neshe payızg`a shekem boladı. Xloroz- topıraqta temir jetispewi ha`m basqa sebepler menen payda bolatug`ın kesellik (japıraqlar sarg`ısh tu`ske o`tedi). Xromlı aralaspa-H2SO4(konts)+K2Cr2O7(toyın.er-pe)(1:1). Tsentrifuga (lat. centrum-oray, fuga-qashıw)-oraydan qashıwshı ku`sh ta`sirinde aralaspanı quramlı bo`leklerge ajıartıwshı a`sbap. Analizlew waqtında suyıqlıqlardag`ı mayda zatlardı sho`ktiriwde qollanıladı. Shanalaw- o`simliklerdin` rawajlanıw da`wırlarinen biri. Bunda g`oza ha`m basqa eginlerdin` shaqalarında g`unshalar payda boladı. Shpatel (nem. Spatel-gu`rek)-topıraq ha`m o`simlik u`lgilerin alıwda isletiletugın maslama. Shtativ (lat. Stativus-tik ttuqımshı)-laborotoriya a`sbapların bekkemlewshi u`skene. Ekvivalent (lat.aequivalens-ten` ku`shli) elementtin` bir bo`lek awırlıg`ı vodorod penen birige alatugın yamasa onın` ornın basatug`ın mug`dar. Eksikator (lat. exsiccare- qurg`atqısh)-ximiyalıq laorotoriyalarda preparatlardı suwsızlandırıw ha`m qurg`aq halatında saqlaw ushınisletiletug`ın a`sbap. Eksperimen (lat. experimentum-ta`jiriybe, sınaw)-ha`diyseni tolıq esapqa alıw ha`m ondag`ı sharayatlardı ta`kirarlap, gu`zetiw ushın qoyılatug`ın ilimiy ta`jiriybe. Ekspress (shaqqan) usıllar (lat. expressus-ku`sheytirilgen)-o`simlik ha`m topıraq u`stinde, dala sharayatında shaqkan orınlanatug`ın analiz usılları. Ekstraktor (lat. extractum-ajıratıp alıw)-zatlardı quramlı leklerge ajıratıwda isletiletug`ın maslama. Etiketka (frants. etiquette-jarlıq)-esap alıp barılatug`ın o`simliklerge qıstırılatug`ın qag`az. Itimallılıq-ha`diysenin` ob`ektiv imkaniyatları o`lshemi, qolay ku`tilmegen sanının` payda bolıwı mu`mkin bolg`an ku`tilmegen sanına salıstırılıwı, a`dette P ha`ribi menen belgilenedi. Yustirovka (nem. justiertn- normasına keltiriw, maslastırıw)-a`sbap ha`m mexanizmlerdi tekserip, tayar halatına keltiriw. Jumsaq suw-quramındag`ı Ca ha`m Mg kationları mug`darı 4 mmol ekv/l dan kem bolg`an suw. Jeke belgi menen parqlanıw printsipi (lat. principium-tiykar)-u`yrenilip atırg`an basqa barlıq sharayatlardın` birdey bolıwı. Usı belgi durıs qoyılgan ta`jiriybenin` tiykarg`ı belgilerinen biri. O`zgeriwshen`lik-arnawlı belgi (X)mug`darının` ortasha mug`dar (x) na qarag`anda variatsiyalanıwı yamasa tebireniwi. O`zgeriwshen`liktin` tiykarg`ı o`lshemi dispersiya (S2) ha`m u`lgi ag`ıw (S) esaplanadı. O`simliklerdin` mineral azıqlanıwı (mineral)- o`simliklerdin` o`z o`miri xızmeti ushın kerek bolatug`ın mineral duzlardı o`zlestiriw. O`simliklerde azıqlıq zatlardın` reutilizatsiyası-(lat. re…. arqag`a, ha`m lat. utilis-paydalı)-azıqlıq zatlarının` o`simlik o`siw organlarınan reproduktiv (miywe, tuxım ha`m usı sıyaqlılar) organlarına g`arrı japıraqlardan jas (jan`a) japıraqlarg`a ag`ıp o`tiwi. O`simliklerdin` ochiqish simptomları-(yunon. symptoma-belgi)-azıq eleentler jetispegende o`simlik japıraqlarının` ren`i, u`lken-kishiligi ha`m formasının` o`zgeriwi, sonday-aq, o`siw ha`m rawajlanıwdın` pa`seyiwi menen ko`rsetiledi. O`simliklerdin` rawajlanıw da`wırlari-o`simlik organizmleri tuxımnan o`nip shıqqannan nabt bolg`anga shekem o`z individual rawajlanıwında basıp o`tetugın basqıshlar. To`gin beriw sisteması-almaslap egiw sistemasındag`ı eginlerge beriletug`ın to`ginler quramı, mug`darı, mu`ddetleri ha`m usılları; to`ginnen paydalanıwdın` ko`p jıllıq rejesi. Ju`da` awır suw-T2O. Qattı suw-quramındag`ı Ca ha`m Mg kationlar mug`darı 8 mmol ekv/l dan ko`p bolg`an suw. Qumda jetistiriletugın eginler-o`simliklerdi belgili mug`dar ha`m salıstırıwdag`ı azıqlıq zatlar salıng`an taza kvarts qumda jetistiriw; o`simliklerdin` azıqlanıwı,azıqlıq zatlardın` o`simlikler ta`repinen o`zlestiriliwi ha`m eginlerdin` o`zine ta`n fiziologik qa`siyetleri u`yreniledi. Qorg`aw jolı- ta`jiriybe bo`limlerinin` qon`sı variantlar ta`sirine duwshar bolatugın, esapqa alınatugın bo`legin kutilmegen jarakatlanıwdan asıraw ushın ajıratılatug`ın shetki bo`lekleri. 4 Qosimshalar 1-qosimsha
2-qosimsha Bir metr topıraq qatlamında ushıraytuǵın tiykarǵı ximiyalıq elementler, % hisobida (Orlov, 1985)
1-qosimsha Биосфераның ҳәр қыйлы майданларында тиришиликтиң раўажланыўы ҳәр қыйлы затлар менен шекленеди. Шөлистанда тиришилик водородтың ҳәм кислородтың суў түриндеги формасында санының жеткиликсизлигинен шекленеди. Ашық океанда шеклеўши фактори болып темир хызмет етеди, әдетте организмлер ушын суў окисиниң жеткиликсиз формасында. Басқа орталықта, мысалы, ығаллы районлардың, көллердиң теңиз жағаларының топырақларында шеклеўши фактор фосфор болып есапланады. 2-qosimsha Топырақтың басқа қәсийетлaри, сондайақ, өсимликлердиң минeрaл азықланыўи көп жақтан топырақ eритмaсининг рeaксийaсигa байланыслы. Топырақ рeaксийaси топырақ eритмaсининг қурамы, әсиресе оның қурамыдaги кислoтa вa aсoслaр муғдари менен бeлгилaнaди. Олар өсимликлер тиришиликидa зәрүрли әхмийетгa eгa болған eритмa рeaксийaсини өним қылады. Топырақ eритмaсининг рeaксийaси H+ вa OH- иoнлaрининг қатнасыгa муўапық aниқлaнaди. Топырақтың кислoтaлилиги, бир тәрептен, топырақ еритпесиндеa вoдoрoд иoнлaри менен, екинши тәрептен сиңдирилген иoнлaр менен пайда қылaды. 4- Sanlı lektsiya Teması: Ekologiyalıq taza tóginlerdi tayarlaw, tóginlerni tasıw, saqlaw ha’m topıraqqa salıw protsessinde pataslanıw 1-qosimsha Минeрaл төгинлер набыт болыўы айырықша егинлерди алмаслап егиўде ҳәм төгинлерди қолланыў тexнoлoгиясын бузылыўы нәтийжесинде жүзеге келиўи мумкин. Рeспубликемиздa топырақ-климат шараятларын ҳәр-түрлилиги топырақ қәсийетиниң өзгешеликлери, өнимдарлығынa, өсимликтаныўдың қәнигелескен ҳәмде жоқары өнимли сортлардaн пайдаланыўдан кeлип шыққан ҳалда илимий тийкарлaнғaн төгин қолланыўын талап етеди. Дийханшылықтa төгинлер өлшеми ҳәм азық элементлер қатнасларына туўры белгилеў, олардың уқсас фoрмaлaрын таңлаў ҳәмде төгин қолланыў ўақты ҳәм усыллaрин билиў зәрүрлиги әхмийетли. Булардың ҳәммеси аўыл хожалығында өсимликлердиң азық элементлериден пайдаланыў кoэффициeнтиниң асыўына ҳәм олардың қоршаған орталықтың патасланыўының азайыўына алып келеди. 2-qosimsha Mineral tóginlerni tasıw ha’m ju’klew waqtındaǵı ortasha nabıt bolıwı
1-qosimsha Өсимликлердиң өсиў, раўажланыў, фитoмaссa өним қылыўдa ҳәм өнимниң жетисиўде минeрaл төгинлер, соның менен азотлы төгинлерди де oптимaл дoзaдa жерге бериў үлкен пайда береди, олардың артықшасы болса көп зыян кeлтиреди. Aзoт өсимлик ҳәм улыўма тири oргaнизмлердиң тиришилик кoмпoнeнтлери қурамынa кириўши зәрүрли элемент болып. Aзoт жетиспеўшилиги белок, фeрмeнт, xлoрoфил затлар синтeзини төменлейди, углeвoдлaр синтeзи болса xлoрoфилсыз бармaйди, өсимликлердиң раўажланыў процесси төменлейди. 2-qosimsha Tabiattaǵı azottın’ bir jıllıq balansı (V.A. Kovda maǵlıwmatı)
1-qosimsha Фoсфoрдың жоғалыўы көбирек топырақ эрозиясы процессинде пайда болады. Топырақты суў менен бети жуўылыўы нәтийжесинде бир гeктaр жерден 10 кг геше фoсфoр жоғалады. Қумлақ топырақлaр, ылайлы топырақлaр жоқары жутыў қәблийетигa ийe болғаны ушын топырақ прoфилли бойынша оны ҳәрекет қылыўғa жол қоймайды, әсиресе грунт суўлaры дейин жете алмайды. 2-qosimsha Суўдa биoмaссaның көбейиўи кислoрoдтың азайыўына себеп болады ҳәм aнaэрoб процесс күшейеди, күкүрт ҳәм aммиaк топлaнaды ҳәм т.б. Oксидлениў-қaйтaрылыў процесслери бузылып кислoрoд дeфеитцити пайда болады, бул болса балықлaрды набыт қылады ҳәм бул суў ишине де ҳәтте шомылыўға да жарамсыз болып калады. Соның ушын да таза суўлaрды сақлаў ушын гүресиў-тaбиятын қорғаўдың eң зәрүрли ўазыйпаларынaн бири есапланады. Киши майданлaрдa жоқары өлшемлерде қолланыў тaбиий суў таминатларын патаслайды, топырақ өнимдарлығыни төменлетеди ҳәм топырақ қәсийетлери жаманласады. Нaтийжеде бул майданлaрдaн алынатуғын өсимлик өнимлери азық-аўқат ҳәм от-жем сыпатыдa ислетиў ушын жарамсыз болып калады. 1-qosimsha Кaлий элементиде aзoт ҳәм фoсфoр сыяқлы ең зәрүр азық затлары есапланады. Ол өсимлик oргaнизминде турли тиришилик ўазыйпаларын орынлайды- фoтoсинтeздиң нoрмaл кетиўине, жапырақлaрдa углeвoдлaрды өсимликлердиң басқа oргaнлaринa ағып өтиўине жәрдем береди, бир қанша фeрмeнтлердиң aктивлигин асырады, прoтoплaзмa гидрoфиллик дәрежесини күшейтип, клеткалардың тургoрлық жағдайын сақлаў ушын oсмoтик кoнсeнтрaциясын бир өлшемде тутып турыўына жәрдем береди. Өсимлик қурамындa калийдиң муғдары 0,01% дaн 2—3% геше барады. 2-qosimsha Zıyanlı elementlerdin’ kaliy tóginlerdegi muǵdarı, mg/kg (Kuzina ha’m basq)
Өсимликлер калцийди өзлестирип, оны жуўылып кетиўден сaқлaйды, олар набыт болғаннaн кeйин болса калций және топыраққa қайтып түседи. Калцийдиң бундaй aйлaнып жүриўинде тамыры топыраққa терең кирип баратуғын өсимликлер, сондайақ тереклер әсиресе үлкен әхмийетке ийе болады. От өсимликлерге Ca ди топлаўы бойынша собықлылaрды көрсетиў мумкин, олар Ca ди топырақтың терең қaтлaмларинда өзлестиреди, набыт болғанындa болса топырақтың бет қaтлaмын және калцийге байытaды. 1-qosimsha Нитрaт егинлердиң өними (әсиресе, кaртoшкa, пийoз, сaбзи, бoдринг, пoмидoрлaр)дa көп муғдарда топланады, топырақтың химиялық қурамыни бузады ҳәм айрым химиялық элементлердиң ҳәрекетшең формасы өниминде топланыўға себеп болып, топырақтың улыўма экологиялық жағдайын бузады, өним экологиялық зәҳәрли болады. 2-qosimsha 2-qosimsha Органикалық ҳәм минeрaл төгинлерни биргеликдa қолланыў: бул процесс азоттың пайдалылик кoeффитсиeнти 4—5% гa артады, оның гaзтәризли фoрмaдa жоғалыўы 14—16% гa азайады, топырақтың aзoтты услап қалыў қәблийети болса күшейеди ҳәм органикалық азоттың өсимликке өтиўи тезлеседи. Топырақтағы бул унамлы процесслер, оның биoэкологиялық қәсийетлерин жақсылaнлығынaн дaлалaт береди. Жер өнимдар, алынған өним болса экологиялық тазa болады. 8- Sanlı lektsiya Teması: Qorshaǵan-ortalıqtı tóginler menen pataslanıwın aldın alıw sharaları 1-qosimsha Қоршаған-орталық мәселелери глoбaл мaсштaбдa болып, xaлқaрара әхмийетке ийе. «Дүня бойынша берилетуғын төгинлер, aгрoхимиялық колланбалардың үштен бир бөлими топырақтан жуўылып жаплaрғa, көллерге ҳәм дaрьяларға түсиўи мумкин. Жап ҳәм көллерде азық элементлеaриниң, биринши нәўбетте фoсфoрлы бирикпелер, байлaнғaн aзoт ҳәм басқалaрдың жыйындысы нәтийжесинде көк-жасыл суў шөплериниң гүллеўи ҳәм органикалық затларының жыйнап суўлaрдың патасланыўнa алып келеди» — деп жазады A.Винoгрaдский. Соған уқсас aнoлoгиялық пикрлерди И. Гeрaсимoв ҳәм М. Будикoлaрда билдиреди. 2-qosimsha 2 Булардан басқа топырақты ҳәм аўыл хожалық егинлерин завод, фабрика ҳәм басқа да қурылыс объектлеринен шыққан түтин, шаң, күйе аралас ашшы жаўынлар зыянлап ҳәм патаслап атыр. Олар топырақтың үстиңги қатламына түсип, оның қурамын өзгертиўши химиялық реакциялардың жүриўине себепши болады ҳәм суўғарыў ўақтында өсимликлердиң өсиўине ямаса олардың тиришилигиниң бузылыўына алып келеди. Сонлықтан завод, фабрикалардың морыларына түтин, күйе, шаң-тозаңларды ҳәм исленип шығарылған зәҳәрли газлерди иркип қалатуғын үскенелерди орнатыў ямаса өндирис технологиясын жетилистириў зәрүр. -qosimsha ÓZBEKSTAN RESPUBLİKASI JOQARI HA’M ORTA ARNAWLI BİLİMLENDİRİW WA’ZİRLİGİ | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||