көк кітап. КӨК КІТАП ӘДЕБИЕТ (3). 1. Бізді заманымыза дейінгі жазу сызулар мен аыз жырлар
 Скачать 436.29 Kb.
|
|
Абайдың А.С Пушкиннен аудармасы «Евгений Онегин» Абайдың А.С Пушкиннен «Евгений Онегин» аударған өлеңдер саны :8 А.С Пушкиннен«Евгений Онегин» романын Абай қашан аударды? 1889ж Абайдың А.С Пушкин шығармаларын ұзақ оқып зерттеп оны аударумен көбірек шұғылданған жылы :1889ж «Татьянаның қырдағы әнінге»айналған Абай аудармасы: «Евгений Онегин» Абай аудармалары індерінің ұқсастығы : орыс роман старына жақын Абай кімнің шығармасын аудару арқылы шалыс ұйқасты өлең түрін тапқан? А.С Пушкиннің Абай жазған поэма саны:3 Абайдың поэмалары «Ескендір,Масғұт,Әзім әңгімесі » Ескендір Зұлқарнайынның тәрбиешісі болған ұлы ғалам :Аристотель Ұлы ғалым гуманист Аристотель бейнесі кездесетін Абайдың поэмамсы: Ескендір, 42 шымақ1900-1902 ж арасында жазылған Абайдың гуманистікой пікірін танытатын шығармасы: « Ескендір» Абайдың « Ескендір» поэмасындағы символдар «Алтын қақпа», «Көз сүйегі» Абайдың өсиет-үлгілік қорытындысы баяндалатын « Ескендір» поэмасының бөлігі : Ең соңында Абай сомдаған Ескендір бейнесінің ерекшелігі: жауыздық,тойымсыздыққасиетін сынады Ескендір патшаның өз жұрты аз көрініп,көршілерге көз алартуына төмендегі мінездемелердің сәйкесі Тойымсыз,дүние қоныз Бұл-адам көз сүйегі – деді ханға, Тоя ма адам көзі мың мен санға? Жеміт көз жер жүзіне тоймасада, Өлсе тояр, көзіне құм құйғанда.Үзінді алынған поэма : « Ескендір» «Кәрі Каспий қара көк көзін ашты, Жылы жүзбен Терекке амандасты» (Абай-Лерментов)-деген жолдары қолданған тәсіл:(Кейіптеу) «Күн жоқта кісімсінер жұлдыз бен ай, Ол қайтсін қара түнде жарқылдамай» деген жолдарда Абай қолданған тәсіл; (Кейіптеу) «Салаң етіп жолықса қайтқан ізі, Сағадан сымпың қағып із шалғанда»-деген жолдардағы көркемдегіш тәсіл (Аллитерация) Абайдың 16 тармағы түгелдей «Ж» әрпінен басталатын өлеңі: («Жайнаған туың жығылмай») Абай ойлап тапқан фразеологизмдер: ( Нұрлы ақыл,ылаң ой, саңырау қайғы, ызалы жүрек) Абайдың «шоұпарда», «бүркіттей» деген екі теңеуден басқа түгел эпитеттер арқылы өрнектелген өлеңі : («Аттың сыны») Ызалы жұрек, долы қол,Улы сия, ащы тіл» Абайдың осы өлең жолдарындағы көркемдегіш құрал (Эпитет) «Желсіз түнде жарық ай, Сәулесі суда дірілдеп, Ауылдың маңы терең сай, Тасыған өзен гүрілдеп»-деген Абай өлеңіндегі эпитеттер ( Жарық ай,терең сай) «Қар-аппақ, бүркіт - қара, түлкі-қызыл, Ұқсайды қаса сұлу шомылғанға»-құбылтудың қолданылған түрі ( Шендестіру) Қанда көз қайқаң етіп шықса аспанға (Абай) Осындағы асты сызылған троптың түрі (Метонимия) « Төмен ұшсам түлкі өрлеп құтылар деп. Қанда көз қайқаң етіп шықса аспанға» (Абай)деген тармақтарындағы метонимия (Қанды көз) 12.Алмастыру (метонимия) «Үйі мәз боп қой сойды,Сүйіншілеп шапқанға» 13. Ұйқастың түрін белгілеңіз: Өлең сөздің патшасы сөз сарасы, Қиыннан қиыстырар ер данасы Тілге жеңіл жүрекке жылы тиіп, Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы (Қара өлең ұйқасы) 14.Абайдың қазақ өлеңіне енгізген жаңалығы (Шалыс ұйқас) 15.Абайдың Пушкинді аудару арқылы тапқан жаңалығы (Шалыс ұйқас) 16.Өлең жолдары қандай ұйқасқа құралған: Әсемпаз болма әрнеге, Өнерпаз болсаң арқалан,Сенде бір кірпіш дүниеге, Кетігін тап та бар қвлан (Шалыс ұйқас) 17. Балалық өтті білдің бе? Жігіттікке келдің бе? (Риторикалық сұраулы сөйлем) 18.-Әз тұтуға, Сыйласуға ... Өлең жолындағы әз тұтуға- қадірлеуге деген ұғымды береді 19. Абайдың "Әбдірахман өлгенде" деген өлеңінде: "Тағдырға тәбділ бола ма, Сабырлық қылсақ керек-ті," - деген жолдағы "тәбділ" деген сөз: (Өзгеру,ауысу) • Абайдың: "Ескі бише отырман бос мақалдап, Ескі ақынша мал үшін тұрман зарлап!" - деген өлең жолдарындағы "-ман" қосымшасы: (Стильдік мақсаттағы жөнімен ауытқу) • Мақалға айналған Абай сөзі: ("Азат басың болсын құл, қолдан келмес іске ұмтыл") • Абай шығарған нақыл сөз: ("Пайда ойлама, ар ойла, Талап қыл артық білуге") Қара көз, имек қас, Қараса, жан тоймас. Аузың бал, қызыл гүл, Ақ тісің кір шалмас. А. Құнанбайұлының өлеңіндегі бунақ пен буын саны: (3 бунақ, 6 буын) (Дұрысы - 2 бунақ) • Абай қазақ әдебиетіне қандай бағыт алып келді? (Сыншыл реализм) • "Қазақ жазушыларынан, әрине, Абайды сүйемін. Менің бала күнімнен ішкен асым, алған нәрімніің барлығы да - Абайдан, " - деп айтқан: (М. Әуезов) • Абайды "Қазақ әдебиетінің классик атасы" деп бағалаған жазушы: (М. Әуезов) • Абайды "Қазақтың классикалық әдебиетінің атасы, қазақ поэзиясының күн шуақты асқар биігі" деп атаған: (М. Әуезов) • Абай Құнанбайұлы туралы көлемді туынды: ("Абай жолы") • Ахмет Байтұрсынұлы Абайды бағалаған: ("Қазақтың бас ақыны") • Абайды "Қазақтың бас ақыны" деп атаған: (А.Байтырсынұлы) "Мынау тұрған Абайдың суреті ме? Өлең - сөздің ұқсаған құдіретіне Ақыл - қайрат, білімді тең ұстаған, Өр Абайдың төтеген кім бетіне …" Шумақтың авторы: (Ж.Жабаев) "…Жүз айтқанмен өзгенің бәрі надан, Жалыналық, Абайға жүр, баралық!…" – деге (Шәкәрім Құдайбердіұлы) • Абай дәстүрін жалғастырушы ақын: (С. Торайғыров) • Абайдан кейінгі ақындардан таза алты буынды өлеңді бірінші рет қолданған ақын: (С. Сейфуллин) • "Ақын" деген өлеңінде Абайды "Сөздің нақышын қиыннан қиыстырған" ұлы ақын деп бағалаған ақын: (С. Сейфуллин) • Абайша жазбаған ақындарды «құр ойбайшылар» деген ақын:(С.Торыайғыров) Шәкәрім Құдайбердіұлы *Шәкәрім – ұлы гуманист, кемеңгер, ойшыл, қазақ әдебииетінің классигі. (З. Ахметов) *Туған жері: Шығ. Қаз. Обл, Абай ауд. Шыңғыстау өңірі *Еңбектері: «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» (Орынбор 1911), «Мұсылмандық шарты» (Орынбор 1911), «Қазақ айнасы» (Семей 1912), *Поемалары: «Қалқаман-Мамыр» (1988), «Еңлік –Кебек» (1891), «Нартайлақ-Айсұлу» , «Ләйлә-Мәжнүн» (Физулиден, 1907), «Мұтылғанның өмірі» *Прозасы: «Әділ- Мәрия» романы (1923) «Мәнді сөздер» , «Үш анық», «Бәйшешек бақшасы», «Шын бақтың айнасы» *Әндері: «Жастық», «Шын сырым», «Бұл ән – бұрынғы әннен өзгерек» (1919ж) т.б *Аудармалары: А.С. Пушкиннен «Дубровский» романы, «Боран» повесі ; Л.Толостойдан «Асархадон патша» , «Үш сауал», «Крез патша» ; «Бичер- Стоу Гарриет» «Том ағайдың лашығы»; Физулиден «Ләйлі- Мәжнүн» Хафиздің бірнеше өлеңдері *Өлеңдері: «Бостандық туы жарқырап» (1917), «Жастарға» «Сен ғылымға», «Адамдық борышың», «Анадан алғаш туғанымда», «Насимхат», «Жасымнан жетік білдім түрік тілін», «Ақындарға», «Ескі ақындық», «Ажалсыз әскер», «Өкінішті өмір» «Мақтау мен сөгіс», «Дүние мен өмір», « Ашу мен ынсап», «Мал жимақ», «Жастық туралы», «Кәрілік туралы» т.б *Мысалдары: «Бояушы суыр», «Қаншыр мен бөдене», «Ақылшы торғай» « Қасқыр, түлкі, бөдене», «Епті тышқан», т.б *Ш.Құдайбердіұлының өмір сүрген жылдары (1858-1931) *Ш.Құдайбердіұлының туған жері: (Семей облысы,Абай ауданы) *Абайдың немере інісі: Шәкәрім *Шәкәрімнің Абайға жақындығы: (Немере інісі, ағасының баласы) *Ш.Құдайбердіұлы ақталған жыл: (1988) *Әкесі қайтыс болғаннан кейін Шәкәрім кімнің тәрбиесінде болған: (Құнанбайдың) *Абай «Балаларды әке орнына бағуым қарызым болар»,- деген сөздерді кімге айтқан: (Құдайбердіге) *Шәкәрімнің азамат және ақын ретінде қалыптасуына ерекше әсер еткен кім: (Абай) *Меккеге барып қайтарда Стамбул кітапханасынан білім алған ақын: (Шәкәрім) *Шәкәрім ел, жер тану мақсатында қайда барып олжалы оралған: (Меккеге) *Шәкәрім ел, жер тану сапарымен Араб, Түрік, Еуропа елдерінде және Меккеде болған ақын: (Ш.Құдайбердіұлы 1905-1906 ) *Шәкәрімнің 1911 жылы Орынбордан басылып шыққан кітабы: («Мұсылмандық шарты») *Шәкәрімнің 1912ж Семейде басылған өлеңдер жинағы: («Қазақ айнасы») *«Абай» журналында 1918ж шығармалары жарияланып тұрған қаламгер: (Шәкәрім) *«Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» кітабының авторы: (Шәкәрім) * Ш.Құдайбердіұлының ағартушылық бағыттағы өлеңдері: («Насихат», «Сынатарсың өзіңді», «Үш-ақ түрлі өмір бар» және «Жастарға» «Ғылымсыз адам- хайуан», «Жасымнан жетік білдім түрік тілін» деген өлеңдері бар. * Ш.Құдайбердіұлының қалың бұқараны ғылымға жетелеген өлеңдері: («Насихат», «Сынатарсың өзіңді», «Үш-ақ түрлі өмір бар» және «Жастарға» «Ғылымсыз адам- хайуан», «Жасымнан жетік білдім түрік тілін» *Шәкәрімнің Абайдан үлгі алуға шақыратын өлеңі: («Жастарға») *Шәкәрімнің ағартушылық нысанасын жария еткен әйгілі өлеңі: («Жастарға») *Төмендегі үзіндінің авторын анықтаңыз Білімді сол кісіден ізденелік, «Әдейі іздеп біз келдік сізге» делік. «Өмір зая болмастық өнер үйрет, Ақылыңды аяма бізге» делік... ( Ш.Құдайбердіұлы «Жастарға») *«..Жүз айтқанмен өзгенің бәрі надан, Жалыналық, Абайға жүр, баралық!...» деген : ( Ш.Құдайбердіұлы «Жастарға») *«Кел жастар , біз бір түрлі жол табалық , Арам айла, зорлықсыз, мал табалық. Өшпес өмір таусылмас мал берерлік, Бір білімді данышпан жан табалық,»- деген үзінді алынған («Жастарға») *Ш.Құдайбердіұлының ағартушылық бағыттағы өлеңдері: («Насихат») *«Сен ғылымға» өлеңінің авторы: (Ш.Құдайбердіұлы) *«Кісі бағын деме бағым, Өз денеңді нұрлы қыл. Ай сықылды болма жарық, Қарыз асып күн нұрын...» деген өлең жолдары алынған Шәкәрімнің шығармасы: («Сен ғылымға» немесе «Насихат») *«Насихат» өлеңінде қазақ өмірінің рухани –психологиялық портретін жасайды. *«Ақындарға өлеңінің авторы: (Ш.Құдайбердіұлы) *«Ашу мен ынсап өлеңінің авторы: (Ш.Құдайбердіұлы) *«Мал жимақ», «Адамдық борышың» өлеңдерінің авторы: (Ш.Құдайбердіұлы) *Үзінді авторы: Адамдық борышың- Халқыңа еңбек қыл Ақ жолдан айнымай, Ар сақта, оны біл. (Ш.Құдайбердіұлы) *Шәкәрімнің өлеңі: («Дүние мен өмір» «Адамдық борышың») *Шәкәрімнің пайымдауынша адам баласының ең бір мәртебелі парызы: Еңбек ету, халқына пайдалы жұмыс істеу. («Адамдық борышың» өлеңінде») *Шәкәрімнің жастық шақ, махаббат иірімдерін жырлаған өлеңдері: («Ақыл құсы адаспай аспандаса»; «Жастық туралы»; «Анық асық – әулие») *«Шын сырым», «Бұл ән- бұрынғы әннен өзгерек» өлеңдерінің авторы: (Ш.Құдайбердіұлы) *Шәкәрімнің музыка зерттеушісі А.В. Затаевич нотаға түсіріп алған әні: («Бұл ән- бұрынғы әннен өзгерек») *Абайдың өлең құрылысындағы жаңашылдық бағытты жалғастырып, оған жаңа форма берген шәкәрім өлеңі: («Бұл ән- бұрынғы әннен өзгерек») *«Ән –өлшеуіш, Өлең-күміс, Қоспаңыз мыс Аралас...»- деген үзіндінің авторы және қай өлең: (Ш.Құдайбердіұлы «Бұл ән- бұрынғы әннен өзгерек») *Мына өлеңнің авторы: «Бұл ән- бұрынғы әннен өзгерек, Бұған - Ұйқасты өлең сөз керек Өзіне орайлы» (Ш.Құдайбердіұлы) *Шәкәрімнің адамдық болмысы, асқақ арманы айқын сезілетін әндері: («Бұл ән- бұрынғы әннен өзгерек»; «Жастық »; «Шын сырым») *«Жасымнан жетік білдім түрік тілін, Сол тілге аударылған барлық білім...»-деп айтқан абайдың шәкірті: (Ш.Құдайбердіұлы) *«Адаспайсың ақылды, арлыға ерсең, Жолай көрме жылмайы сопы көрсең. Тапқыр адал, ақ ниет адамдардың, Алданбайсың артынан ере берсең,»- деген өлең жолдары алынған Шәкәрімнің өлеңі: («Жасымнан жетік білдім түрік тілін») *«Менің дертім, жігіттер, емес оңай, Болып еді дейсің ғой қашан олай. Басқа түссе байқарсыз бәріңіз де, Ойланбаған өмірдің бәрі солай,»- деген өлең жолдары алынған Шәкәрімнің өлеңі: («Өкінішті өмір») *«Дос мақтайды сені жақсы көрмек үшін, Дұшпан мақтар елірте бермек үшін... деген өлең жолдары алынған Шәкәрімнің өлеңі: («Мақтау мен сөгіс») *«Адамнан адам озар немен артып, Бұл сөзді ақылға сал кірге тартып...»- деген тармақтардың авторы: (Ш.Құдайбердіұлы) *«Адамның маған бәрі бір, Не мұсылман, не кәпір, Тамам адам- бір бауыр, Бөлінбесе өлген соң.-деген: (Ш.Құдайбердіұлы) «Еңбекке шыда ебін тап та, *Сабырдың түбі- сары алтын...» деген өлең жолдары алынған Шәкәрімнің шығармасы: («Анадан алғаш туғанымда») *Шәкәрімнің пайымдауынша , адам баласының ең бір мәртебелі парызы: (Еңбек ету, халқына пайдалы жұмыс істеу.) *Шәкәрімнің шығыс әдебиетінің үлгісінде жазған мысалы («Епті тышқан») *Шәкәрімнің поэмасы, шығармасы: (« Қалқаман- Мамыр») Шәкәрімнің поэмасы, шығармасы: «Қалқаман-Мамыр» Шәкәрімнің қай поэмасындағы оқиға «Ақтабан шұбырынды»жылдарында орын алады? («Қалқаман-Мамыр») Шәкәрімнің «Қалқаман-Мамыр» дастанындағы негізгі тартыс(жеті атадан қыз алыспау деген салт) Шәкәрімнің «Қалқаман-Мамыр» дастанындағы Мамырдың әкесі: Мәмбетей руынан шыққан бай Көкенай, Әнет баба қай шығармасының кейіпкері: «Қалқаман-Мамыр» Шәкәрімнің «Қалқаман-Мамыр» дастанында трагедиялық жағдайлар кімнің қолымен жасалған? Көкенайдың Мамырды атып өлтірген: Көкенай (аталас туысы) Шәкәрімнің «Қалқаман-Мамыр» дастанындағы Мамыр (Сұлу, ақылды, еркекшора) Шәкәрімнің «Қалқаман-Мамыр» дастанында Қалқаман мен Мамырдың қосылуына кедергі болған жағдай ( екеуі немерелес туыс болғандықтан) Қалқаманның еліне ренжіп кету себебі: (Елі аямай оққа байлап бергені үшін) Қалқаман өз еліне ренжіген соң кетеді (Ұлы жүз Еділбайдағы нағашыларына) Қалқаманның өмір мен өлім тайталасқан сәтте астына мінген аты (Ардакүрең) «Қалқаман-Мамыр» дастанында аты аталған баба: Әнет баба Шәкәрімнің «Қалқаман-Мамыр» дастанында Ақтабан шұбырынды кезінде Әнет баба қандай күйге ұшырайды? (Бес баласы өліп, өзі көшке ере алмай қалады) Қалқаманды іздемеу себебі; (Жоңғарлар шапқыншылығына ұшырап, өздері тоз-тоз боп кетеді) Шәкәрімнің қай шығармасынан? ...Ел қылып Тобықтыны тұра алмаймын, Ешкіммен ойнап-күліп жүре алмаймын. Өлерде аямайды, қайда аяйды Сендерге енді мойын бұра алмаймын (Қалқаман Мамыр) Қазақта бастан деген бір ырым бар, Мал сойып, жастар ойнап, бір жиылар «Қалқаман-Мамыр» дастанындағы «бастан» деген сөз (Әке-шешесі үйде жоқта, жастар мал сойып, құрбыларын жинап бас қосады) Шәкәрімнің дастандары: «Қалқаман Мамыр» ,»Еңлік-Кебек», « Айсұлу –Нартайлақ» «Еңлік-Кебек» тақырыбына Шәкәрімнен басқа қалам тартқан ақын: Мағауия Абайұлы Ш.Құдайбердіұлының «Еңлік-Кебек» шығармасы әдеби жанрдың қай түріне жатады? ( Лиро-эпикалық дастан) Жігіттер! Бұл өлеңді жазған мәнім Емес қой жастықпенен салған әнім. Қас қайсы, қаза қайсы, таза қайсы? Аларсың көп ғибрат байқағаның...» Қай шығармадан үзінді (Еңлік –Кебек) Ескі күн елім көрген енді ойласам, Көрінер кейде қорлық, кейде мазақ... қай шығармадан үзінді (Еңлік-Кебек) Нысан абыз кездесетінмШәкәрім поэмасы (Еңлік –Кебек) Батыр Кебекке алғаш рет бал ашқан адам (Нысан абыз) Батыр Кебек кімнің інісі (Жуантаяқ Тоқтамастың ) Көзі өткір, қараторы жігіт екен, Орта бойлы, тапалдау кең иықты деген портрет (Кебек) Көрінгенге көз сүзген көрсеқызар Әдепсіз қыз дейсің ғой әлдеқалай деген кейіпкер (Еңлік) Еңлік –Кебек поэмасы аяқталады (Бірге қаза табады) «Ләйлі-Мәжнүн» жазған адам (Шәкәрім) Шәкәрім «Ләйлі-Мәжнүнді» шығыстың қай ақынынан аударған (Физули) Физулидің «Ләйлі-Мәжнүн» дастанын 1907 ж қазақша жырлаған ақын (Шәкәрім) Шәкәрім «Ләйлі-Мәжнүнді» қай жылы аударды? (1907) Шәкәрімнің «Мәнді сөздері» қандай туынды (афористік топтама) «Әділ-Мария» шығармасын атаған (Қайғылы роман) Шәкәрімнің шағын прозалық шығармалар тобы ( «Бәйшешек бақшасы») Шәкәрімнің еңбегі «Үш анық» Шәкәрімнің еңбектері (Үш анық», «Қазақ айнасы», Ғылым туралы) Шәкәрімнің аудармалары (Ләйлі-Мәжнүн», «Боран», «Дубровский») Шәкәрім «Дубровский» романын кімнен аударды(Пушкин) Шәкәрім орыстың қандай жазушыларынан аударды (Пушкин, Толстой) Шәкәрімнің Толстойдан аударған шығармасы («Асархадон патша) Шәкәрім өз өлеңінде орыс ақын-жазушыларынан ұстазым деп көрсеткен (Толстой) «Мұтылғанның өмірі» атты өмірбаяндық жазбаны кім жазған? (Шәкәрім) Шәкәрім өмірінің соңында жазылған шығармасы (Мұтылғанның өмірі») Бесінде оқу білсіндеп, Ата-анам берді сабаққа. Жеті жаста жетім боп, Түскендей болдым абаққа Кімнің шығармасы («Мұтылғанның өмірі» Шәкәрім) Шәкәрімнің лақап аты (Мұтылған) «Ойым –у, өмірім –су» тіркестерінде Шәкәрім қолданған көркем тәсіл (метафора) Шәкәрім қолданған метафоралы балама (Менің биім – өзіңнің ақ жүрегің) Шәкәрім өлеңіндегі Абай қолданған шығыстың ұйқас түрі: Ескіден қалған сөз теріп, Өз ойымнан өң беріп, Үйретуді жөн көріп, Түзетпек едім адамды (Ғаруз ұйқасы) Шәкәрімді жауыздар қалай қорлаған (Сүйегін құдыққа тастаған) Шәкәрімнің сүйегін құдықтан тауып алып, жерлейтін баласының аты (Ахат |