көк кітап. КӨК КІТАП ӘДЕБИЕТ (3). 1. Бізді заманымыза дейінгі жазу сызулар мен аыз жырлар
 Скачать 436.29 Kb.
|
|
Сот реформасы туралы жазбалар Сот реформасы туралы жазған: Ш.Уәлиханов « Сот реформасы туралы жазбалар.», «Жоңғария очерктері»еңбектерінің авторы: Ш.Уәлиханов Шоқан жазып алған ертегі: Өлі мен тірінің достығы. Шоқан өзі жинаған қазақтың ауыз әдебиеті-нұсқаларын, «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырын берген профессор : Березин. Ш.Уәлихановтың зерттеу еңбегінде қай ақынның есімі келтірілген : Нұрымбай. Ш.Уәлихановтың еңбектерінде аты аталатын жыршы- ақындар: Орынбай,Шөже,Жинақ. «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырын Шоқан жазып алған ақындар: Арыстанбай,Жанақ Ш.Уәлихановтың Жанақ ақынның айтуымен ең алғаш қағазға түсірген жыры: «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» Ш.Уәлихановтың ең алғашқы жазып алған ауыз әдебиеті нұсқасы: «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» Шоқанның Ағытай Арыстанбайдың аузынан жазып алған шығармасы: «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» Ш.Уәлихановтың халық аңызына байланысты пікірі: «Оңтүстік Сібір руларының тарихы туралы ескертпелер»,Халық аңыздары өмірмен ,шындықпен байланысты. Мына жолдар алынған Шоқан Уәлихановтың еңбегі: «Едіге жыры 14-ғасыр соңындағы оқиғаларға қатысты,бірақ 15 ғасыр басында құрастырылған»: Қазақтың халық поэзиясының түрлері Шоқан Уәлихановтың еңбегі.«Жыр дегеніміз –рапсодия.Ал жырламақ деген етістік,тақпақтап айту дегенді білдіреді:Қазақтың халық поэзиясының түрлері. Ш. Уәлиханов «Көшпенділер философы» деп бағалаған: Асан қайғыны. Шоқан қаншаға бөлген: беске Қазвқ өлеңінің құрылысын зерттеп,алғаш рет(« жыр,жоқтау,қара өлең,қайым өлең»деп бөліп құрастырған: Ш. Уәлиханов. «Түркі тілдерінің ішіндегі ең тамашасы-қазақ өлеңдерінің нақышы деуге болады.Онда араб тіліндегідей жасанды,бояма сөздер жоқ,бұл таза тіл»,деп ой түйген ғалым: : Ш. Уәлиханов. «Қазақтың батырлар жырының көбі Алтын Орда дәуірлерінде болғантарихи адамдар туралы .Соған қарағанда олар 14,15,16 ғасырларда жасалған сияқты» Кімнің сөзі: Ш. Уәлиханов. Шоқан жазып алған жыр: Манас Шоқанның әдебиетші ғалым екндігін танытатын туындысы : Манас Ш.Уәлихановтың Манас жырын зерттеуі жайлы айтуға болады: «Манасты»бірінші боп баспаға ұсынып,жұртшылығына таныстырды. Шоқанның пікірі: «Манас»-даланың «Илиадасы»тәрізді. Шоқаннығ Қырғыздардың ескі мифтерінен ,аңыздарынан,ертегілерінен жиналып,бір адам төңірегіне топталған энциклопедия»-деген пікірі қай шығармаға байланысты: Манас Ш. Уәлиханов Әулиеатаға қай жылы кімнің шақыруымен келген: 1864ж.Черняев Ш.Уәлихановтың генерал Черняевтан бөлініп кету себебі: Жергілікті халыққа жасаған зорлығына төзбегендіктен «Современник»журналы 1864 жыл №6 саны Ш. Уәлиханов жайында «бұратана халықтың арасында бұрын-соңды ондай адам болған емес»-деуінің себебі: Күш-жігерін мойындағаны Шоқан туралы «Ш. Уәлиханов Шығыстану әлеміне құйрықты жұлдыздай жарқ етіп шыға келгенде »- деп басталатын ойдың иесі : Н.Веселовский Шоқанды «Қазақтар туралы жазатын орыс әдебиетшісі»деп айтқан: Орыс оқымыстылары Ш. Уәлиханов өміріне арнап пьеса,роман жазған қаламгер:С.Мұқанов Ш. Уәлиханов туралы тұңғыш көркем шығарма жазған жазушы: С.Мұқанов Ш. Уәлиханов мүраларын айрықша зерттеген адам: С. Мұқанов Қазақ ғалымдарының ішінде Шоқан туралы тқңғыш көлемді зерттеу жасаған : С.Мұқанов «Ш.Уәлиханов » пьесасы сахнаға қойылған жыл: 1954ж Сапарғали Бегалиннің Шоқан Уәлихановқа арнаған туындысы : «Бала Шоқан» Ыбырай Алтынсарин /1841-1889/ Ыбырай Алтынсарин тұңғыш аудармашы, жазушы, ақын, ағартушы-ұстаз, тұңғыш оқулық авторы, тұңғыш мектеп ашушы, балалар әдебиетінің негізін салушы. Туған жері: Қазіргі Қостанай облысы, Алтынсарин ауданы Еңбектері: Көптеген өлеңдері мен әңгімелері , аудармалары; Қазақ хрестоматиясы /1879, Орынбор/, Мұсылмандық тұтқасы/қазан 1883/ Қазақ хрестоматиясы 1889,1896,1899ж. Махтуба деген атпен біраз қысқартылып, араб әрпімен басылды. Ыбырайдың өмір сүрген жылдары /1841-1889/ Ыбырайға тән сипат: / Қазақтың тұңғыш педагогы, ақын, жазушы/ Ы. Алтынсарин деректер бойынша : /Тұңғыш аудармашы, Ағартушы-демократ, Балалар әдебиетінің атасы/ Әкесі Алтынсары өлген соң Ыбырай тәрбиесінде болады: / Атасы Балғожа бидің/ Атасы Балғожа бидің Ыбырайға арнап жазған өлеңі / Үміт еткен көзімнің нұры, балам/ Шырағым, мұнда жүрсең не етер едің? Қолыңа құрық алып кетер едің. Тентіреп екі ауылдың арасында Жүргенмен не мақсатқа жетер едің?- деп жазған хаттың иесі кім және кімге арналып жазылған? / Балғожа бидің Ыбырайға арнап жазған хаты/ Үміт еткен көзімнің нұры, балам Жаныңажәрдем берсін Хақ тағалам. Атаң мұнда анаңмен есен-аман , Сүйіп сәлем жолдайды бүгін саған, - деп , Ыбырайға хат жолдаған адам: / Атасы Балғожа би/ Ыбырайды атасы Балғожа бидің оқуға берген мектебі: / Орынбордағы орыс-қазақ мектебі/ Ыбырай Алтынсарин оқыған Орынбордағы орыс-қазақ мектебінің ашылған жылы: / 1850ж/ Ы. Алтынсарин атасының көмегі арқылы танысқан ғалым, шығыс зерттеушісі: / В.В. Григорьев/ Ы. Алтынсарин орыс жазушыларының шығармаларын, еңбектерін оқып және ұлы адамдардың өмірі жайлы кітаптармен танысқан: /В.В. Григорьевтің көмегімен/ Мектепті бітіргеннен кейін Ы. Алтынсарин өз елінде қандай қызмет атқарған? / Тілмаштық/ Ы. Алтынсарин Орынбордағы шекаралық комиссияда тілмаш болып ауысқан жыл /1859/ Мектеп ашу мақсатымен Ы.Алтынсарин 1860 жылы ауысты /Торғайға/ Халық ағарту ісіне дұрыс бағыт беруді сұрап, Торғай облысының соғыс губернаторынабаяндама жолдаған ағартушы: / Ы. Алтынсарин/ Ы. Алтынсариннің өзі сұранып, рұқсат алып мұғалім болуға барған мектебі қай қалада болған? / Торғайда/ Ыбырайдың ұйымдастырған тұғыш мектебі ашылған қаласы мен ашылған жылы :/ 1864 жылы Торғайда/ Ы. Алтынсарин арман еткен, 1864 жылы ашылған Торғай мектебіне оқуға келді: /14 бала/ ... Мен балаларды оқытуға қойға шапқан аш қасқырдай өте қызу кірістім, - деп жазған қазақ педагогі: Ы. Алтынсарин , Н. И. Ильминскийге 1864 ж жазған хатында Ы. Алтынсарин Қазақтар мені құшағын жая қарсы алды. Мектепке балаларын беруге ынталы адамдар толып жатыр,- деп орыс досына хат жазған? / Н.И Ильминскийге/ Қазақтардың білімге қол жеткізетін ең басты құралы – мектеп . Бірақ даладағы мектептер шашылыңқы,сондықтан әлі пайдалы бола алмай отыр,әйтсе де олардың үміт күтері – мектеп,- деп Ы.Алтынсарин ... хат жазды:/Н.Илъминскийге/ Халық мектептері үшін ең керектісі – оқытушы,-деп жазған ағартушы:/Ыбырай/ Мектеп – қазақтарға білім берудің басты құралы,- деген сөздердің авторы:/Ы.Алтынсарин/ Тамаша жақсы педагогика құралдары да.ең жақсы үкімет бұйрықтары да,әбден мұқият түрде жүргізілген инспектор бақылауы да оқытушыға тең келе алмайды,деген пікірді айтқан:/Ы.Алтынсарин/ 1879 жылы Ы.Алтынсарин Торғай уезінде ашылған мектептер: /Торғай,Ырғыз,Троицк,Ақтөбе/ Ыбырай ашқан тұңғыш оқытушылар мектебі орналасқан қала: /Орск қаласында,1881жыл/ Ыбырайдың қыздар мектебін ұйымдастырған жері: /1887жылы,Ырғызда/ Ы.Алтынсариннің 1876жылы Петербург,Қазан қалаларына бару мақсаты: /Орыс ағартушыларының оқулықтарын зерттеуге/ Қазақтан шыққан тұңғыш кемеңгер дегн атқа ие болған ғұлама: /Ы.Алтынсарин/ Ы.Алтынсарин әңгімелерінің тақырып жағынан топқа бөлінуі: /1.Еңбек пен өнерге баулитын шығармалар/ Ы.Алтынсарин әңгімелерінің негізгі тақырыбы: /Еңбекті сүю және қадірлеу/ Ыбырайдың еңбекті сүюге шақырған шығармасы: /Әке мен Бала/ Аз жұмысты қиынсынсаң,көп жұмысқа тап боларсың деген түйін айтылған шығарма / Әке мен Бала/ Ы.Алтынсариннің тәрбие,адамгершілік тақырыбындағы әңгімелері: /Әке мен бала,Бақша ағаштары/ Бай баласы мен жарлы баласы әңгімесінің авторы: /Ы.Алтынсарин/ Ы.Алтынсариннің өмір үшін күресудің жолын білмейтін, шыдамсыз, еңбекке икемі жоқ жанның болатынын көрсеткен әңгімесі: /Бай баласы мен жарлы баласы/ Біраз жүрген соң-ақ күн кеш болады және біраздан соң,ымырт жабылып,жол көрінбеді.Түн болған соң,балалар екеуі де қорқайын деді,-деген үзінді Ы.Алтынсариннің қай шығармасынан алынған? /Бай баласы мен жарлы баласы/ Ы.Алтынсариннің Бай баласы мен жарлы баласы әңгімесінің кейіпкерлері /Асан мен Үсен/ Пышақтың сыртымен қатты ұрып еді,от шығып, мақта тұтанды. Бұл эпизод алынған Ы.Алтынсариннің әңгімесі: /Бай баласы мен жарлы баласы/ Ыбырай Алтынсариннің прозалық шығармасы: /Бақша ағаштары/ Бағып-қағуда көп мағына бар деп,ұрпақ тәрбиесіне көңіл бөлу қажеттігін көрсеткен Ы.Алтынсариннің әңгімесі: /Бақша ағаштары/ Ы.Алтынсариннің Салақтық деген әңгімесіндегі Кәрім неліктен ауырып қалды? /тазалыққа мән бермегендіктен/ Ы.Алтынсариннің Қыпшақ Сейітқұл әңгімесінің негізгі түйіні:/Елді отырықшылыққа,егіншелікке үгіттеу/ Ы.Алтынсариннің Қыпшақ Сейітқұл әңгімесіндегі оқиға орны: /Торғайдағы Қабырға өзені/ Ы.Алтынсариннің ұрлық,барымтаның түбі қорлық екенін дәлелдеген туындысы: /Қыпшақ Сейітқұл/ Асыл шөп, Қыпшақ Сейітқұл, Бақша ағаштары, Бір уыс мақта әңгімелерінің авторы: /Ы.Алтынсарин/ Ы.Алтынсариннің Асыл шөп әңгімесінің кейіпкерлері /Зылиха мен Бәтима/ Зылиха мен Бәтима деген екі қыз бала төбесіне бір-бір жәшік жеміс көтеріп,қалаға қарай келе жатыпты-мыс.Зылиха аһлап-уһлеп,Бәтима күліп,әзілдесіп келе жатады...Үзінді Ы.Алтынсаринннің қай шығармасынан? /Асыл шөп/ Ыбырайдың еңбекті сүюге.оқуға,өнерге шақырған шығармасы: /Талаптың пайдасы/ Петр патша туралы айтылатын Ы.Алтынсариннің әңгімесі: /Талаптың пайдасы/ Ы.Алтынсарин әңгімесі бойынша талаптың пайдасын көрген адам:/суретші бала/ Еңбекпен табылған дәмнің тәттілігі өзгеше болады,-дейтін Ыбырай әңгімелерінің кейіпкері: /Атымтай Жомарт/ Ы.Алтынсариннің халық аңызына жаңаша мазмұн берген әңгімесі: /Атымтай Жомарт / Ыбырайдың үш адамның диалогына құрылған әңгімесі:/Таза бұлақ/ Ы.Алтынсариннің Таза бұлақ әңгімесінде:Бұлай болса,адамға да әбірет сол: Біреуге жақсылық етсең,ол жақсылығыңды ешкімге міндет етпе дегені болса керек,-деген сөздер бар.Осындағы әбірет сөзінің мәні/ Ғибрат,үлгі-өнеге/ Ыбыйрайдың әңгімелері : /Әке мен бала, Асыл шөп, Мейірімді бала, Қыпшақ Сейітқұл,бақша ағаштары,Силинчи ханым/ Ы.Алтынсариннің әңгімелері: /Қыпшақ Сейітқұл,Аурудан аяған күштіек,Таза бұлақ./ Ы.Алтынсариннің еңбек тақырыбындағы әңгімелері: /Атымтай жомарт,Қыпшақ Сейітқұл,Әке мен бала//*** Ыбырайдың еңбекті сүюге шақырған шығармалары: (4)Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш"; *"Бай баласы мен жарлы баласы"; *"Дүние қалай етсең табылады?») Алтынсариннің қай кейіпкері жібек матаны ойлап тапқан? ("Силинчи ханым") *** Ы. Алтынсариннің жібек мата мен аспалы көпірді ойлап тапқан зерек жандар туралы шығармалары: (*"Силинчи деген ханым"; *"Зеректік" • Мейірімді, рақымшыл болу сөз болған Ы. Алтынсариннің әңгімесі: ("Аурудан аяған күштірек") Алтынсариннің ата-анаға мейірімділік және төзімділік туралы шығармасы: ("Аурудан аяған күштірек") "Шырағым қызым, әрдайым осындай рақымды бол, саған мұның үшін құдай рахым етер." Бұл үзінді алынған Ы.Алтынсариннің әңгімесі: ("Шеше мен бала") • Ыбырайдың "Зеректік" деген әңгімесінде ұста көпір салудың үлгісін қандай жәндіктен үйренеді? (Өрмекшіден) • Ыбырайдың "Батамен ер көгерер" деген түйін жасаған әңгімесі: ("Байұлы") • Ы. Алтынсарин қай әңгімесінде "бар байлық адал еңбекпен зор денсаулықта, дені сау адам бақытты" деген тұжырым жасайды? ("Мұңсыз адам") • Ыбырайдың өлеңдері: ("Өзен", "Өнер-білім бар жұрттар", "Кел, балалар, оқылық!") • "Таулардан өзен ағар сарқыраған" деп басталатын өзен көркін суреттеген өлең: (Ы.Алтынсариндікі, "Өзен" өлеңінен) Алтынсариннің жыл мезгіліне арнаған өлеңі: ("Жаз") Таң атса, күн шығады мұнарланып, Жаңбырлы булт шығар тұманданып. Адамзат нұр ауасын судан жұтар, Шөл тартқан айуандарша құмарланып, - деген үзінді Ы. Алтынсариннің қай өлеңінің? («Жаз») "Сәуірде көтерілер рахмет туы, Көрінер көк жүзінде қаз бен қуы. Көктен жаңбыр, таулардан сулар жүріп, Жайылар жер жүзіне қардың суы…" - деген өлең жолдары алынған Ыбырайдың өлеңі: ("Жаз") • Ы. Алтынсариннің әлеуметтік теңсіздік тақырыбына жазған өлеңі: ("Әй, жігіттер") • Ы. Алтынсарин "Береке кеткен елдерде" деген өлеңінде берекенің кетуі деп есептеген әрекет: (Атаға ұл, анаға қыз қарсы келу) Ыбырай Алтынсариннің ел билеуші әкімдердің мінез-құлқын, іс-әрекетін сынаған өлеңі: ("Залым төреге") Оразаның түбіне максим жетер, Азған елдің түбіне тақсыр жетер. Әділдіктен хан тайса, наным кетер, Жылай-жылай жарлының малы кетер, - деген үзінді Ыбырайдың қай өлеңінен? ("Залым төреге"") • Ы. Алтынсариннің өлеңдерінің ұйқас түрі жағынан ұқсас келетіні: (Ауыз әдебиетіндегі өлең-жырларға) • "Қазақ хрестоматиясының" авторы: (Ыбырай Алтынсарин) Ы. Алтынсариннің "Қазақ хрестоматиясы" басылып шықты: (1879 ж. Орынборда) *** Ы. Алтынсариннің "Қазақ хрестоматиясы" қандай тараулардан құралды? (*Балалар өмірінен әңгімелер; *Адамдар өмірінен әңгімелер; *Өлең-жырлардан үзінділер мен мақал-мәтелдер) • Ы. Алтынсариннің "Қазақ хрестоматиясына" кірген біраз материалдарды алған кітабы: (К. Д. Ушинскийдің "Детский мир", "Родное слово" кітабы) • Ы. Алтынсариннің "Қазақ хрестоматиясына" енген материалдардың біразы алынған: (Лев Толстойдың балаларға арналған кітаптарынан) • Ы. Алтынсарин "Қазақ хрестоматиясына" енген шығармаларды алған: (Аударма және өз шығармалары) • Ы. Алтынсариннің "Қазақ хрестоматиясына" енгізген эпосы: («Қобыланды батыр») • Б l.Алтынсариннің "Қазақ хрестоматиясына" кіргізгеніері: (Өлеңдер мен әнгіме-новеллалар) • Ыбырайдың еңбегіне сай келетін жауап: (Қазақ әдебиетіндегі тұңғыш аудармашы) • Ыбырай "Тулкі мен ешкі", "Сауысқан мен қарға" шығармаларын кімнен аударған? (К.Ушинскийден) • bl. Алтынсарин "Жаман жолдас" әңгімесін аударды: (Л.Н.Толстойдан) • Ы!. Алтынсарин аудармасы: ("Үш ұры" Л.Н.Толстойдан) *** ы. Алтынсариннің аудармалары: (*«Жаман жолдас»; *«Силинчи ханым»; *«Бір уыс мақта») * *** Ы. Алтынсариннің Паульсоннан аудармалары: («Алтын шеттеуік», «Бір уыс мақта», «Тәкаппарлық», «Әдеп») 6. *** Ы. Алтынсариннің Л.Толстойдан аудармалары: («Силинчи ханым», «Мұңсыз адам», «Данышпан қазы», «Үш ұры», «Жақсылыққа жамандық", «Жаман жолдас») *** Б L.Алтынсариннің К.Ушинскийден аудармалары: («Түлкі мен ешкі», "Сауысқан мен қарға") bl. Алтынсариннің И. Крыловтан аудармасы: ("Қарға мен түлкі") bl. Алтынсариннің "Қазақ хрестоматиясына" енген өлеңдерінің негізгі тақырыбы: (Оқу, білім) bl. Алтынсарин "Қазақ хрестоматиясын" кай алфавиттің негізінде Жасады? (Орыс) Қазақ тілін орыҫ графикасына көшіруді тұңғыш ұсынған ағартушы- педагог: (Ыбырай Алтынсарин) Ы. Алтынсариннің "Қазақ хрестоматиясы" арналды: (Жас балалар) Ы. Алтынсариннің "Қазақ хрестоматиясының" алғашқы беті ашылар өлең: ("Кел, балалар, оқылық!") • Үзіндідегі фигура түрі: Кел, балалар, оқылық, Оқығанды көңілге Ықыласпен тоқылық… (Арнау) ". Сауысқанның тамағы Шоқуменен табылған. "Мал, дәулеттің байлығы, Өнер-білім - бәрі де Бір меұтасан, жоқ болар Оқуменен табылған, " Оқымыстың байлығы, Күннен күнге көп болар, " - деген өлең жолдары Ыбырайдың қай өлеңінен? ("Кел, балалар, оқылық!") • "Қазақ хрестоматиясына" енген өлеңдердің бірі: ("Өнер-білім бар җұрттар") • Ыбырайдың жастарға бата ретінде жазған шығармасы: ("Өнер-білім бар жұрттар") ЫLАлтынсариннің қазақ қауымына озық мәдениетті елдердің үлгі-өнегесі көрсету идеясын ұстанған туындысы: ("Өнер-білім бар жұрттар") " Өнер-білім бар жұрттар Тастан сарай салғызды. Айшылық алыс жерлерден, Көзіңді ашып-жұмғанша, Жылдам хабар алғызды, " - деген өлең жолдарының авторы: (Ы. Алтынсарин) • Ы. Алтынсариннің "Қазақ хрестоматиясына" енген ауыз әдебиеті үлгісіндегі аңыз әңгіме: ("Лұқпан Хакім"); (және "Жиренше шешен","Тоз |