көк кітап. КӨК КІТАП ӘДЕБИЕТ (3). 1. Бізді заманымыза дейінгі жазу сызулар мен аыз жырлар
 Скачать 436.29 Kb.
|
|
Мағжан Жұмабаев (1893-1938) Туған жері: бұрынғы Ақмола губерниясы, Ақмоло уезі, Полуденовский болысы (қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы, М.Жұмабаев ауданы, Сасықкөл жағасы). Еңбектері: «Шолпан» (Қазан, 1912), «Мағжан Жұмабаевтың өлеңдері» (Қазан,1922, Бернияз Күлеевтің алғысөзімен), Мағжан Жұмабайұлының өлеңдері» (Ташкент, 1923, Сұлтанбек Қожановтың алғысөзімен), «Батыр Баян» поэмасы ( «Шолпан» журналы, Ташкент, 1923), «Қорқыт», «Ертегі» поэмалары ( «Ақжол» газеті, Ташкент, 1926), «Тоқсанның тобы» поэмасы («Еңбекші қазақ» газеті, 1927), «Жүсіп хан» ертегі поэмасы (Мәскеу, 1928), «Педагогика» (1923). «Абай – ақылдың ақыны болса, ал Мағжан – ақынның ақыны, сондықтан біз Мағжаннан үйренуіміз керек.» (М. Әуезов) «... Абайдан кейін тіл өнегесінде Мағжаннан асқан ақын қазақта жоқ» (С.Мұқанов) «М.Жұмабаев – Абай мен қазіргі қазақ поэзиясының арасындағы поэтикалық көпір» (Ғ.Ибрагимов) Мағжан «Батыр Баян» поэмасын 1923 жылы Ташкентте М. Әуезовтің үйінде бір түнде жазып шыққан. Сол жылы Ташкентте «Шолпан» журналында басылған. Мағжан Жұмабаевтың өмір сүрген жылдары: (1893-1938) Мағжанның әкесінің аты:(Бекен) Мағжанның баласының аты: (Граждан) Мағжанның жары мен баласы өлгенде шығарған өлеңі: («Мені де, өлім, әлдиле») ***Мағжан Жұмабаевқа тән жауап: (әкесі – Бекен, Солтүстік Қазақстанда туған, 1893 жылы дүниеге келген) ***М. Жұмабаев білім алған орын: (Орынбордағы мұғалімдер семинариясы, Уфадағы «Ғалия» медресесі) (Мәскеудегі әдебиет өнер институты) М. Жұмабаевтың алғаш тілін сындырып, хат танытқан ұстаздары: (Кәрім, Мұхамеждан, Данияр қажы) Қызылжарда М.Жұмабаев оқыған медресені ашқан, Стамбұлда оқып білім алған, интеллигент азаматтың аты-жөні: (Мұқамеджан Бегішев) М. Жұмабаевтың алғаш хат таныған жасы: (4 жаста) М. Жұмабаев Омбының мұғалімдер дайындайтын семинариясын бітірген жылы: (1916) Омбы қаласындағы М.Жұмабаевқа сабақ берген белгілі қазақ ақыны: (М. Дулатов) М. Жұмабаев Уфа қаласындағы Медресе-Ғалияда танысқан көрнекті жазушы: (Б.Майлин) М.Жұмбаев семинарияда оқып жүргенде танысты: (С.Сейфуллинмен) М. Жұмабаевтың еуропалық білім алуына себебін тигізген қайраткерлер: (А. Байтұрсынов, М. Дулатов) Мағжанның ұстазы, белгілі татар жазушысы, «Қазақ қызы» романының авторы: (Ғалымжан Ибрагимов) «... Сол кезде профессорлардың бірі Мағжанды «Қырғыздың Пушкині» деуші еді,»-дегенді айтқан: (Сайфи Құдаш) М.Жұмбаевтың мойнына құрық, басына сырық болған ұйымның аты: («Алқа») М.Жұмбаевтың Мәскеуде жоғары әдебиет – көркемөнер институтында оқыған жылдары:(1923-1927) (В. Брюсов басқарған институт) 1929 жылы Мағжан Жұмабаев сотталды: (10 жылға) М. Жұмабевтың біраз уақыт бостандық алуына көмектескен қайраткерлер: (М.Горький, Е.Пешкова) Мағжан ақынның өлең жазбай, көпшілікке белгісіз болып қалған жырлары: (1929-1938) 1929 жылы М. Жұмабаев қуғындауға ұшырап түрмеге түседі. Осы уақыттарда ..... араласуымен босап шығады. (Орыс жазушысы М. Горький мен оның әйелі Е. Пешкованың) М.Жұмабаев қызмет еткен Ақмола губерниялық газетінің аты: («Бостандық туы») «Педагогика», «Сауатты бол» ( араб, латын әріптерімен бірнеше рет басылған кітаптарының авторы: (М. Жұмабаев) М. Жұмабаевтың алғашқы жиғанының аты: («Шолпан») Мағжан Жұмабаевтың 1912 жылы қандай жинағыбасылып шыққан?(Шолпан) М.Жұмабаевтың «Шолпан» атты тұңғыш өлеңдер жинағы шыққа жыл: (1912, Қазан) Мағжанның «Шолпан» жинағының басылып шығуына жәрдем еткен адам: (Ғ.Ибаргимов) Мағжан Жұмбаевтың өлеңдер жинағы шыққанда неше жаста болған: (18-19жаста) 1923 жылы ташкентте басылып шыққан «Мағжан Жұмабайұлының өлеңдері» атты жинақтың алғы сөзін жазған мелекет қайраткері: (Сұлтанбек Қожанов) Бернияз Күлеевтің алғы сөзімен басылып шыққан «Мағжан Жұмбаевтың өлеңдері» атты жинақ қай қалада, қай жылы жарық көрген? (Қазан, 1922ж) Өмір, өлім- мәңгі аңдысқан екі жау, Екі жауды бауыр қылар жыр бар-ау. Сол жыр таппай, садақ тартпай, сабыр ғып, Қан майданда күңіренсең еді, сор бала-ау!»- деген М. Жұмабаев жыры арналған: (Бернияз Күлеевке) «Өлең менің Шолпаным, Айым, Күнім» деп жырлаған ақын: (М. Жұмабаев) Қазақ әдебиетінің жарық жұлдызы, сезімнің жыршысы, сыршыл ақын: (М. Жұмабаев) М. Жұмабаевтың өлеңінде кездесетін тарихи мекен:(Түркістан) М. Жұмабаевтың «Түркістан» деген өлеңінде «Көп түрік енші алысып тарасқанда» қара шаңыраққа ие болып қалды деп көрсеткен: (Қазақты) М. Жұмабаевтың жазуы бойынша, Түркістанды ертеде: (Тұран дескен) Тұранның таулары бар аспанға асқан, Мәңгіге басын аппақ шатыр басқан... Кімнің өлеңінен үзінді? (М.Жұмабаев «Түркістан») «Түркістан – екі дүние есігі ғой, Түркістан –ер түріктің бесігі ғой. Қарамен жазылған сөздер көркемдегіш, бейнелеуіш сөздердің қандай түріне жатады: Метафора «Қиял құлы мен бір ақын» деген тіркестің авторы: (М. Жұмабаев) М. Жұмабаевтың «Айда атыңды, Сәрсенбай», «Жазғы қала», «Шойын жол» өлеңдеріне 20-жылдары қойылған негізсіз айып: (Қаланы қазақ ауылына қарсы қойған деген айып тағылған) М. Жұмабаевтың шығыс пен батыс мәселесіне арналған өлеңдері: (Пайғамбар, Орал, Бостандық) Мағжанның «Қазағым» өлең лириканың қай түрі? (Әлеуметтік лирика) «Қазағым, таянды ғой қылта мойның, Жер, мал кетіп, бос қалды біздің қойын. Қарашы өзіңе –өзің көз жүгіртіп, Жараспас бұдан кейін күлкі-ойын. Мағжанның осы шумақпен басталатын өлеңі: («Қазағым») Есімдіктер арқылы жасалған М. Жұмабаевтың өлеңі: (Мен кім?) ***М. Жұмабаевтың шерлі, мұңлы толғаулары: (Жан сөзі, Мені де, өлім, әлдиле, Сарғайдым) М.Жұмабаевтың қайғы-қасіретке толы өмірі, келешек ұрпақпен ашық тілдескен, іштей ақтарыла төгілген бір сәті көрінетін өлеңі: (Жан сөзі) Жасағаннан бір-ақ нәрсе тілеймін Өтпесе түн, атпаса екен таңы да!.. М. Жұмабаевтың бұл тілекті айтқан өлеңі: (Сүй, жан сәулем сүй) «Қазақ тілі», «Мен кім?» өлеңдерінің авторы: М. Жұмабаев Мына өлең жолдарының авторы: Ерлік,елдік, бірлік, қайрат, бақ, ардың, Жауыз тағдыр жойды бәрін не бардың (М. Жұмабаев «Қазақ тілі») Күш кеміді, айбынды ту құлады Кеше батыр – бүгін қорқақ бұғады..... (Қазақ тілі) Ойламай отқа түскен неткен жанбыз, Сөз ұқпас мылқау, меңіреу, жүрген жалғыз.» (Осы күнгі күй) Кең дала көресің ғой ана жатқан, Жібектей жасыл шөптер бетін жапқан... (Айға) Сарыарқа деген жерім бар, Неге екенін білмеймін- Сол Арқамды сүйемін деген өлең жолы: М. Жұмабаев Тасбиқ санап бүгіліп, Жерге қарап үңіліп, Көрсе ауыр күрсінер, Менің бір қарт анам бар, - (Сүйемін) Мағжанның Омбы түрмесінде жазған өлеңі: («Сағындым») Не көрсемде Алаш үшін көргенім, Маған атақ ұлтым үшін өлгенім. Мен өлсем де Алаш өлмес, көркейер, Істей берсін қолдарынан келгенін.... үзінді (М.Жұмабаев «Сағындым») «Тез барам»деген өлеңінің авторы: (М. Жұмабаев) «Гүлсімге», «Махабат не?», «Жас келін», «Жамила», «Бәрінен де сен сұлу» өлеңдерінің авторы: М. Жұмабаев «Мен жастарға сенемін», «З-ға», «Р-ға», «Махаббат не?» өлеңдерінің авторы: М. Жұмабаев «Гүлсім ханымға», «Біраз Фетше», «З-ға» өлеңдерінің авторы: М. Жұмбаеав М. Жұмабаев өлеңі: Шолпы Мағжан әнімен халық арасында кең тараған өлеңі: (Сен сұлу) Шашың – толқын, жүрегімнің жарына Соғылды да, батты улы зарына.... (Махаббат лирикасы) М. Жұмабаевтың табиғат лирикасына жататын өлеңі: (Қысқы жолда, Жазғы түнде, Жазғытұрым) М. Жұмбаевтың лирикасына жататын өлеңі: (Қысқы жолда) М. Жұмабаевтың алтын шашты пері бейнесі кездесетін өлеңі: (Жазғы жол) М. Жұмабаевтың күнді күлдіріп, желді жүргізіп, суды жүгіртіп, жерді үйқыдан тұрғызып, бүлдіршіндей киіндіріп, ұйқысын ашатын өлеңі: (Жазғытұрым) Сылдыр- сылдыр, сылдырлап, Біріңнің сырын бірі ұрлап, Толықнды толқын қуады, Жарына бал береді..... (М. Жұмабаевтан) Жылағаны –күлгені Күлгені оның үлгені Жылай, күле өледі (М. Жұмабаев «Толқын») М. Жұмбаевтың «Толқын» өлеңі: (Табиғат лирикасы) М. Жұмабаетың суреткерлік құдіретін көрсеткен өлеңі: (Толқын) Толқын мен толқын сырласып, Сырларын ептеп ұрласып......(кейіптеу) М. Жұмабаев поэзиясының бір қыры деп есептеледі: (пейзажды лирикаландырып, табиғатты ерітіп, тірілітіп, өзгеше көзқараспен суреттеуі) М. Жұмабаевтың еріксіздік азабы түрме тауқыментіне арналған шығармалар шоғыры: (Сағындым, Жел, Тілегім,Жауға түскен жанға, Тұтқын (Лермонтовтан), Күн шығады да батады (Горькийден), Айға т.б) М. Жұмабаевтың «Жауға түскен жанға» атты шығармасы кімге арналған: (М. Дулатовқа) Эпикалық жанрға поэманың ықшам формаларын қалыптастырған ақын: (М. Жұмабаев) М. Жұмабаевтың аңыз тарихи белігіл оқиғаларға құрылған поэмалары: (Қойлыбайдың қобызы, Түркістан, Қорқыт, Оқжетпестің қиясында, Батыр Баян) М. Жұмабаевтың шығыстық сюжет, мысал, тұспалға құрылған поэмалары: (Жүсіпхан», Өтірік ертегі) М. Жұмабаевтың поэмалары: (Батыр Баян, Қойлыбайдың Қобызы, Тоқсанның тобы) М. Жұмабаевтың помалары: (Батыр Баян,Қойлыбайдың қобызы, Жүсіпхан) Абылай хан бейнесіне қарама-қарсы образдары суреттелген екі шығарма: (Батыр Баян, С.Сейфуллин Көкшетау) Қазақ топырағында туған тұңғыш психологиялық поэма: Батыр Баян М. Жұмабаев «Батыр Баян» поэмасын 1923 жылы 30жасында Ташкенттегі М. Әуезовтің пәтер үйінде жазып шығады.Оның жазуға кеткен уақыты 1 түнде жазып шығады. М. Жұмабаевтың оқиғасы 18 ғасырда өтетін поэмасы: (Батыр Баян) «Қызыл тіл, қолым емес кісендеулі» деген өлең жолдарының автор: М. Жұмабаев «Жүрегім, мен зарлымын жаралыға» деп басталатын поэма: Батыр Баян М.Жұмабаевтың «Батыр Баян» поэмасындағы оқиға қай ханның тұсында болған: (Абылай ханның) «Батыр Баян» поэмасында Абылай ханның тұсындағы би: (Қанай би) Батыр Баянды тұтқын қыз бен Ноянның артынан қудыраған күш: (інісінің ел намысын, Алаш намысын таптап кеткендігі) Жас Ноян қыздыкөріп от боп кетті, Көздері қызыл, жалын шоқ боп кетті. (Қалмақ қызына) Бөбек қыз М.Жұмабаевтың қай шығармасының кейіпкері: (Батыр Баян) Батыр Баян поэмасында Ноян өмірі аяқталды: (Баянның қолынан қаза табады) Екі жас аттарынан ұшып түсті, Түскенде бірін-бірі құшып түсті....(Батыр Баян) М. Жұмабаевтың «Батыр Баян» поэмасында қай ұлттардың арасындағы жаугершілік арасы суреттелген: (қалмақ пен қазақ арасындағы) «Батыр Баян» поэмасында қос қоңтайшының аты: (Ұса, Серен) Баянның жолдасы: (Жанатай) Мен де ойды ағытамын қаламыма Арқанның көз жіберсем адабыма....(Батыр Баян) Арқада жер жетпейді Бурабайға Бөленген бұйра сыпсың қарағайға.... (Батыр Баян) Обаған, Жолдыөзек жерлерінің аты кездесетін шығарма: (Батыр Баян) Батыр Баян поэмасындағы әсем суреттелетінг жер атауы: (Көкшетау) Қойлыбайдың қобызы поэмасының авторы: М. Жұмабаев Қобызды жарысқа түсіріп, тұлпардан оздыратын ақын: М. Жұмабаев М. Жұмабаевтың Қойлыбайдың қобызы поэмасында жарыстан озған жүйрік: Қобыз М. Жұмабаевтың «Қорқыт», «Ертегі» поэмалары басылған газет: (Ақжол. Ташкент) М. Жұмабаев поэмасы: Қорқыт М. Жұмабаев өлеңінде аңыз кейіпкері: Қорқыт М. Жұмабаевтың «Тоқсанның тобы» поэмасы:( Мағжанның ең соңғы туындысы, 1927 жылы «Еңбекші қазақ» газетінде жарияланды) М. Жұмабаев оқиғасы мысықтар мен тышқандар арасындағы жанжал, соғысты көрсетуге арналған шығармасы: («Ертегі») М. Жұмабаев әдеби ертегісі: (Жүсіпхан) Аз ғана күн таққа отырып, кедейлерді жақсы өмірге қарық қылған патша жігіт туралы әдеби ертегі: (Жүсіпхан) Бал бұлақты тауы бар Бұйра-бұйра бауы бар.. (Жүсіпхан) М. Жұмабаевтың әдеби мұралары: (Өлең, поэма, проза) М. Жұмабаевтың мақалалары: (Ақан сері, Ақанның өмірі, Ақан сері сөздері, Базар жырау, Әбубәкір ақсақал Дибаев) М. Жұмабаевтың аудармалары: (М. Горький Сұңқар жыры, Мамин-Сибиряк, Ақбоз ат, В.Иванов Қазақ әңгімелері) М. Жұмабаевтың «Жазғы жолда» өлеңінен алынған үзіндідегі метафора: Шілде оттай ыстық күн, Дала өлік жоқ бір күн.(Дала-өлік) Қыранымын сары сайран даланың, Қос қанатым – алтын оралым. Бейнелеуіш құрал (Метафора) М. Жұмабаевтың кейіптеу тәсілін қолданған өлеңі: (Қысқы жол) Ызғарлы жел долданып, Екі иенінен демалып.... (Кейіптеу, эпитет) Мен ақынмын – жалынмын Сылдыраймын, сүйемін... (7 буынды, 2 бунақты, төрт тармақты, шалыс ұйқас) Мына жолдардың авторы «Қиын да азапты жолының барлық кезеңінде М. Жұмабаев үнемі жұмыс үстінде болады... Кейінгі жоғарғы әдебиет-көркем өнер институтында оқыды, сол кезде профессорлардың бірі Мағжанды «Қырғыздың Пушкині» деуші еді: (Сайфи Құдаш) Ж. Аймауытовтың зерттеу еңбегі: (Мағжанның ақындығы туралы) Мағжанның қай өлеңін оқысаңыз да әлде өкіндіреді, әлде мұңайтады, әлде жылатады, әлде оятқызады, әлде ексертеді деп М. Жұмабаев туралы айтқан: (Ж. Аймауытов) Қайткенмен де Мағжан алдымен сыршыл ақын,Мағжан сөзінде тілге жұмсақ, жүрекке жылы тиетін үлбіреген нәзік әуез қазақтың бұрыңғы аұындарында болған емес» пікірдің авторы: (Ж.Аймауытов) Мына жолдардың авторы: «Табиғатты Мағжаннан көп, онан артық суреттеген қазақ ақыны кемде-кем шығар»: (Ж. Аймауытов) М. Жұмабаевтың ақындығын сүйетіндігін мойындаған қаламгер: (М. Әуезов) «Мағжанды сүйемін, еуропалығын сүйемін, жарқыраған әшекейін сүйемін»: (М. Әуезов) «Бүгінгі күн жазушылары ішінен келешекке бой бұрып, артқы күнге анық қалуға жарайтын сөз – Мағжан сөзі»,- деген пікірдің иесі: (М. Әуезов) «Ұстаз» атты мақал жазып, М. Жұмабаев әлемнен сыр шерткен ғалым: (Б. Кенжебаев) Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893-1920) «С.Торайғыров терең ойлы,мұшқыр сөзді ,сұлу талғамды ақын еді.» «Қазақ халқының ой дүниесінде аз жасап ,көп іс тындырған С.Торайғыров –халықтың біртуар аяулы перзентерінің бірі.» (Б.Кенжебаев) «Сұлтанмахмұт –от болып жанып кеткен ,құйрықты жұлдыздай ағып түскен тұлпар талант еді. Ол халық жүрегінен құрметті орын алады.» (С.Қирабаев) Туған жері: бұрынғы Омбы уезі ,Шағырай болысы, Қарауыл Шабар ауылы (қазіргі Ақмола облысы). Поэмалары: «Кедей»(1919), «Адасқан өмір» (1918) , «Айтыс» (аяқталмаған, 1919-1920ж.ж), «Таныстыру» (1918), («Қайғы» поэмасының 28 жолы ғана жеткен ) Романдары: «Қамар сұлу»(1914), «Кім жазықты?» (Өлеңмен жазылған ,1915). Прозалық шығармалары: «Зарландым» (1912), «Ауырмай есімнен жаңылғаным» (1913), «Жазықсыз тамған қан», «Сақып пен Жантұрсын »әңгімелері; Мақалалары: «Социализм» , «Жаңа кітап» , «Қазақ ішінде оқу,оқыту жолы қалай?» , «Өлең һәм айтушылар», «Қазақ тіліндегі өлең кітаптары» т.б. С.Торайғыров дүниеге келген жыл: (1893жыл) С. Торайғыров туған жері : (қазіргі Көкшетау (Ақмола) облысы ,Қызылту ауданы ) С.Торайғыровтың әкесінің шын аты: (Әбубакір) Шоқпыт (Әбубәкір ) – кімнің әкесі? (С.Торайғыровтың ) С.Торайғыров : (Публицист,Прозайк,Ақын) С.Торайғыровтың 1912 жылы Тройцк қаласына бару мақсаты: (оқуды армандайды) С.Торайғыров білім алған медресе : (Ахун Рахманкұли медресесі, Тройцк қаласы,1912) Сұлтанмахмұттың балалық шағы өткен жер: (Павлодар ,соның ішінде Баянауыл өлкесі) С.Торайғыровты малай орнынына жұмсап ,өлең жазуына тиым салған молданың аты: (Әбдірахман) С.Торайғыров Нұрғали Бекбауов деген мұғалімнен үйренгені: (қазақ, татар тілінде шыққан әдеби кітап , газет-журналдарды оқып пән негіздерін үйренеді.) Сұлтанмахмұттың ақындық талабын құптап батасын берген ұстаз: (Мұқан) Абай дәстүрін жалғастырушы ақын : (С.Торайғыров) Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің жұмыстарына қатысып , «Алаш ұранын » жариялаған ақын : (С.торайғыров) Алаш партиясының ұранын жазған ақын : (С.Торайғыров) С.Торайғыров қызмет еткен журнал: («Айқап») Сұлтанмахмұттың 1917 жылы «Сарыарқа» газетінде қандай мақаласы жарияланған ? («Әлиханның Семейге келуі») С.Торайғыров үлгі тұтқан татар ақыны : (Ғабдолла Тоқай ) «Шоң серіктігі» мәдени-ағарту ұйымын құрмақшы болған ақын: (С.Торайғыров ) «Тым болмаса екі жыл тұрмадым, іштегіні түгел жарыққа шығара алмай барамын.»-деп,өмір сүргісі келген қаламгер: (С.Торайғыров) «Жұмысына екі ғана обед етем,құр шай мен нан. Сонда да қайғырмаймын .Бір тиыным қалғанша оқимын.» Сөйтіп жүріп ауыруға ұшыраған ақын: (С.Торайғыров) «Қатонғарағайдан кеткенім-ызаға шыдамадым , күн көру үшін кеттім. Қолымдағы қаражатым бір –ақ ай тұруға жететін еді ,»-деп жазған : (С.Торайғыров) |