көк кітап. КӨК КІТАП ӘДЕБИЕТ (3). 1. Бізді заманымыза дейінгі жазу сызулар мен аыз жырлар
 Скачать 436.29 Kb.
|
|
Эссе – тұрақталған, қалыптасқан тұжырымдарға жаңа қырынан қарап,өзінше толғап,әрі дағдыдан,әдеттен,көне соқпақтардан бөлек,тың әдеби сынның,публицистикасының,көркем әдебиеттің жанры.Эссе жанрының негізін салушы – 16ғ екінші жартысында өмір сүрген француз философы М.Монтень. Ә)орта көлемді эпикалық жанрлар:повесть поэма Повесть (хикаят) – баяндау түрінде қарасөзбен жазылған көркем шығарманың түрі.Көлемі жағынан әңгімеден ұзақтау,романға жақындыу болады.Бірақ романдағыдай кат-кабат шиеленіскен оқиғалар тізбегі бола бемейді.Оқиғалар жинақы , сюжеттік желі негізінен бір арнада өрістейді, кейіпкерлер саны да аса көп болмайды. Поэма – орта көлемді эпикалық түрге жататын, өмірде болған,не болуға тиіс күрделі құбалыстар мен келелі оқиғаларды,желілі эпикалық не лирикалық сипаттағы өлеңмен суреттейтін жанр. Б)кең көлемді эпикалық жанрлар: роман эпопея Роман – Романның түрлері:тариха роман,роман-эпопея,авантюралық роман,ғажайып оқиғалы роман, детектифті роман, психологиялық роман, тұрмыстық роман, педагогикалық роман,сатиралық роман,мемуарлық роман. Эпопея – бүкіл бір дәуірді кеңінен қамтып бейнелейтін кең тынысты,сан-салалы эпикалық шығарма.(М.Әуезовтың «Абай жолы» шығармасы) Дилогия – бір-бірімен жалғастырылып,бір идеялық ой-тұжырымдар негізінде жазылған, басты кейіпкерлері ортақ,композициялық тұрғыдан дербес екі шығармадан құралған көркем туынды, ал трилогия- үш кітаптан туратын шығарма. 2.Лирика – ақынның сезіімн, көңіл күйін ,қуанышы мен сүйінішін, арман-аңсарын, өмірге деегн көзқарасын.ішкі толғанысын,дүниетанымын сыр қып шертетін өлең. Түрлері: саяси лирика,махаббат лирикасы,философиялық лирика, табиғат лирикасы,азаматтық лирика. Арнау,ода,романс,пастораль, сонет,элегия,эпиталама, эпитафия,эпиграмма,идиллия да т.б. лирикалық шығармалар тобын құрайды. Баллада(би әні) – орта ғасырларда роман елдерінің поэзиясында туып,қалыптасқан лириканың ерекше бір түрі,лироэпостық сипаттағы шағын сюжетті өлең.Мұнда ақын өзінің көңіл-күйін ,иқиғаға айналдыра суреттеп көрсетеді.Мазмұны көбінесе тарихи шындық,оқшау фантастикалық хал,ерлік әрекет болып келеді.Қазақ әдебиетінде баллада жазу дәстүрін С.Ерубаев бастаған. Қазақ баллада жанрының көшбасшысы: (Қайнекей жармағанбетов) Шағын сюжетті өлеңге тән атау: (Баллада) 3.Драма – сахнаға арналған,оқиғаны оған қатысушы кейіпкерлердің іс-әрекетін, көңіл-күйін көрсету арқылы баяндайтын әдеби шығарма. Оқиғасы сөздері және қимыл әрекеттері арқылы танылады.Қазақ драмасын ғалым, академик Р.Нұрғали үш салаға жіктеді:а)қаһармандық; ә)саяси-әлеуметтік; б)тариха-ғұмырнамалық. Комедия- өмір құбылыстарының, адамның мінез-құлқының,іс-әрекетініңкүлкілі жақтарын көрсету мақсатымен сахнаға лайықталып жазылған драмалық шығарма. Трагедия- өмірдегі шиеленіскен күрес- тартысты,бір-біріне қарама-қайшы күштердің ешбір ымыраға келмейтін,белдескен күресін,қақтығыс таласын суреттейтін драмалық шығарма.Көбінесе кейіпкердік қазаға ұшырауымен аяқталады. Пьеса – драматургиялық шығармалардың жазылу түрі. ПЬЕСА прозадағы,поэзиядағы сияқты авторлық суреттеулер, мінездеулер, баяндаулар болмайды,барлық оқиғасы,ойы, кейіпкерлер бейнесі- бәрі кейіпкерлердің өз сөздері арқылы жасалынады.Қысқа түсіндірме түрінде келетін авторлық сөзі ремарқа деп аталады. Проза- қара сөзбен жазылған шығармалар. Поэзия- көркем әдебиетті ңертеден қалыптасқан үлкен бір саласы,өлең,жыр түрінде жазылған әдеби шыгармалар. Жыр-1)поэзиялық шығармалардың жалпы атауы;2) қазақтың халық поэзиясындағы 7-8 буынды өлең өлшемі , поэзиялық шығарма жанры. Жырау – өз жанынан шығарып жыр айтатын және эпикалық дастандар мен толғауларды орындайтын халық поэзиясының өкілі. Жыршы – жыр айтушы, таратушы. Жыршы бұрыннан белгілі жырлы, халық дастандары мен поэмаларды домбыраның не қобыздың сүйемелдеуінен, мақаммен ,әнмен айтады,сондай-ақ эпикалық шығармаларды ды орындайды.Кейбір жыршылар өз жанынан да өлең-жыр шығарады. Терме – лирикалық өлеңдердің үлгі-өнеге, ақыл-кеңес, өнеге-насихат ретінде келіп,белгілі бір ырғақпен орындалатын түрі. Толғау – көне дәуірлерде туып, қалыптасқан поэзиялық шығарманың бір түрі,философиялық ой қорытудың ұлттық үлгісі, табан астындасуырып салып айтуға құралған лиро-эпостық жыр.Толғау- күрделі, көлемді лирикалық туынды,сюжетсіз поэма. Дастан – ауыз әдебиетіне жататын жанр.Дастан Орта Азия,Таяу Шығыс халықтары мен қазақ халқыныңарасында кең тараған .Қазақ дастандарын тақырыптарына қарай тарихи жырлар,батырлар жыры, лиро-эпостық жырлар, қиссалар деп бөдуге болады. Фантастика – шығарманың құрылымы : басталуы дамуы шиеленісуі шарықтау шегі шешімі Сюжеттік дамудың кезең-кезеңдерін тәртіпке салып,реттеп,қиыннан қиыстырып тұратын тәсіл қалай аталады: (Композиция) Көркем шығарма композициясының элементі: (Шарықтау шегі) Композиция элементі: (Пролог, шарықтау шегі) Көркемшығарманың құрылымына тән қатар: (Оқиғаның басталуы, байланысы, шарықтау шегі,шешімі) Оқиғаның болатын орны, мерзімі: (Экспозиция) Сюжет – үлкен шығарма ішіндегі білінбей жымдасып кеткен оқиғалар желісі.Көркем шығармадағы оқиғалардың рет-ретімен баяндалып, бір-бірімен байланысып, біртұтас желі құруы. Оқиға не оқиғалар жиынтығы , әдеби шығармадағыоқиға желісі: (сюжет) Шығарма арқауындағы негізгі оқиғаның әуелгі туындау себебі тән: ( сюжеттің байланысына) Адамдар арасындағы қимыл-әрекеттің мейлінше күшейіп,өрбіп жеткен жері болатын сюжеттік дамудың ең жоғарғы сатысы: (Оқиғаның шарықтау шегі) Адам мен оның өмір сүру жағдайларын шын күйінде көрсету: (Реализм) Әдебиеттегі мазмұн: (Шығармадағы өрнектелген өмір шындығы) Шығарманың мазмұны сипатталады: (Тақырыппен идеямен) Шығараманың тақырыбы деген ұғымға сай келетін жауап: (Жазушының көркем шыгармасына негіз,арқау еткен өмір құбылыстарының түйіні) Әдебиет пен журналистиканың қоғамдағы көкейкесті,өткір мәселелердіқозғайтын саласы: (көсемсөз) «Классикалық әдебиет» деген ұғымның анықтамасы: (Үлгілі, кемелденген,жоғары сапалы деген ұғым) Лирикалық қаһарман немесе ақындық тұлға – әр оқырман жүрегіне жол тауып, онымен дәл өзіндей сырласатын өлең кейіпкері. Баяндау – көркем шығарманың оқиғасын желілі түрде әдеби тілмен көркемдегіш құралдар арқылы іңгімелеп жеткізу. Мен – қазақ,қазақпын деп мақтанамын, Ұранға «Алаш» деген атты аламын. Сүйгенім- қазақ өмірі, өзім қазақ, Мен неге қазақтықтан сақтанамын?!Берілген үзінді қай кейіпкерге тән? (Лирикалық кейіпкерге) Әдеби шығарманың оқиғасын желілі түрде әңгімелеу: (Баяндау) Суреттеу – шығарма оқиғасын баяндау барысында оқиға болған жермен, кейіпкерлермен, оған қатысты нәрселермен таныстыру барысында қолданылатын әдеби әдістің бір түрі.Түрлері: пейзаж, портрет, мінездеме. Пейзаж- әдеби шығармадағы табиғаттың әсем көрінісі, көркем бейнесі. «Пейзаж» терминінің мағынасы: (Табиғатты суреттеу) Мінездеме – көркем шығармадағы кейіпкерге тән мінездерін, ой-пікірін, адамдармен қарым –қатынасын,сөйлеу әдебін,ішкі болмысы мен дүниеге көзқарасын, іс-әрекетін жинақтаа айту. Мінездеу – кейіпкердің мінез бітімі,көркем образдың өзегі,негізгі арқауы. Тура мінездеу – бұл автор мінездемесі. Адамды бір сөзбен де мінездеуге болады.Мысалы,сарң болса- Қарабай, аңқау болса-Мырқымбай,Өтірікші болса-Судырахмет дейміз. Жанма мінездеу – кейіпкерге қатысты құбылыстар мен заттарды суреттеу арқылы қаһарман бейнесін ашып көрсету. Мінездеменің ерекшелігі: (Шығармаға қатысушының мінезін,дүниеге көзқарасын сипаттау) Мінездеу : (Кейіпкердің мінезін,дүниеге көзқарасын суреттеу) Портрет- адамның сырт бітімін, кескін-кейпін, дұріс-тұрысын суреттеу. Диалог- оқиғаға қатысушы екі немесе бірнеше адмдардың өзара сөйлесуі. «Ысқақ- қазір жиырма бестерге келген,үйлі-баранды,ересек жігіт.Бұл да әкесі өзімен өзі сырласуы, толғанысы.Ішкі монолог- кейіпкердің ішкі ойы,өзіне өзі қарата айтылған арнауы;көңіл-күй сырын білдіретін эмоциялық әсерді байқататын көркемдегіш құралдың бір түрі. Монолог дегеніміз: (Бір адамның ұзақ сөзі) Прототип – әдеби шығарма кейіпкерінің бейнесін жасауға итірек, негіз болатын өмірле бар адам, яғни, түпкі тұлға.Мысалы, Ж.Аймауытовтың «Әнші» әңгімесіндегі Әмірқанның прототипі- әнші Әміре Қашаубаев. Типтік образ- көркем шығармада адамның өмірі, олардың өзара қарым-қатынастары,наным-сенімдері, ой-сезімдері, мінез-құлықтары жинақтала суреттеледі.Бірақ жазушы шығармада өзіне белгілі бір адамның ғана сипатын көрсетіп қоймайды, сол адмның өмір сүрген кезіне, Өскен ортасына дәл келетін көп адамдарға тән ең керект, ең жиі кездесетін іс-әрекет,мінез-құлық,наным-сенімдерді жинақтап ,бір адамға тән сипат етіп көрсетеді және солай болуы мүмкін екендігіне оқушыларын сендіреді. Көркем шығармадағы осындай жинақталған адам образын типтік образ деп айтамыз. Образ түрлері:романтикалық образ,реалистік образ,эпикалық образ,лирикалық образ,драмалық образ,юморлық образ,сатиралық образ,фантастикалық образ,трагедиялық образ,геройлық образ. Шығаарманың кейіпкері деген ұғым: (Шығармадағы адмдардың мінез-құлқы ,сырт пішіні,көркем бейнесі) Риторикалық сұрау (лепті сұрау) – ойды, сезімді әсерлі жеткізу үшін жауабы өзінен өзі айқан нәрсені әсерлі леппен, сұрау түрінде айту. Балалык өтті, біздің бе? Жігіттікке келді ңбе? Жігіттік өтті көрдің бе? Кәрілікке сөндің бе? (Абай) Өлең – арнайы шумақ, тармақ,ұйқас, буын,бунақ,қалпын сақтаған, кейіпкер көңіл-күйіне неғұрлым терең үңілетін поэзиялық жанр түрі. Шумақ- өлең жолдарының буын саны тармағы ырғағы мен мағынасы жағынан және ұйқасу үйлесімі жағынан жеке жүйе құрауы, өлең ішіндегі аяқталған бір ойды білдіретін топталған бөлшек. Тармақ- өлеңнің әрбір жолы, ол өз ішінде бунақтарға бөлінеді,олар өлең ырғағын тудырады. Бунақ- өлеңдегі дауыс толқындарының арасы. Буын – өлең жолындағы дауысты дыбыстар саны. /Арқаның/ / кербез сұлу/ / Көкшетауы,/ /Дамылсыз/ / сұлу бетін/ /жуған жауын./ /Жан-жақтан/ / ертелі-кеш/ / бұлттар келіп,/ /Жүреді/ / біліп кетіп/ /есен-сауын,/ (С.Сейфуллин) Бұл- уш бұнақты ,11буынды өлең. Ұйқас – өлең тармақтарының соңғы сөздеріндегі үндестік. Түрлері: Қара өлең ұйқасы (а,а,б,а;) Шұбыртпалы ұйқаса а,а,а,а;) Кезекті ұйқас а,б,в,б;) Шалыс ұйқас а,б,а,б;) Егіз ұйқас (а,а,б,б;) Ерікті ұйқас а,б,в,г,б;) Аралас ұйқас (а,а,б,в,б,в,б,б,б.) Өлең шумағының құрылымы: (Ұйқас,буын,бунақ) Тарамақтың соңғы сөздерінің дыбыстық жағынан үндесуі: (Ұйқас) Өлең ұйқасының белгісі: (Тармақтың соңғы сөздерінің дыбыстық жағынан үндесуі ) Өлеңнің әрбір жолы аталады: (Тармақ) Тармақ өз ішіне бөлінеді:(бунақ) «Алдымда неше қатар тұрса да оқ, Тартынып бұл сапардан қалуыи жоқ. Сұлуын дүниенің жисаң-дағы, Бір жарымдай болмайды көңілі тоқ,»- деген жолдарда қандай ұйқас түрі қолданылған?ҚАРА ӨЛЕҢ А,а,б,бтүріндегі ұйқас-ұйқастың қай түріне жатады? ЕГІЗ Желп желп еткен ала ту, Жиырып алар күн қайда? Орама мылтық,тарс ұрып, Жауға аттанар күн қайда? Осы өлеңдегі ұйқас түрі:КЕЗЕКТІ Абайдың А.С.Пушкинді аудару арқылы тапқан ұйқасы ШАЛЫС «Қыста,күзде, Қырда,құмда, Шөлде,түзде, Сада,шыңда...»- жеген төрт жолды шумақ құрылған ұйқас : ШАЛЫС «Гималайда қуат бар, Қозғалды оны құрауға. Гималайда ұлы от бар,Таянып тұр тутауға.» Шумақтағы ұйқас түрі ШАЛЫС Өлең жолының қандай ұйқасқа құрылғаны: Әсемпаз болма әрнеге, Өнерпаз болсаң арқалан. Сен де бір кірпіш дүниеге, Кетігін тап та, бар қалан ШАЛЫС Қара бөрік қалпайған, а Қайратымен мал жайған , а Қысқа түнде қырық шапқан а. Үзіндідегі ұйқас түрі: Шұбыртпалы Шұбыртпалы ұйқас: Арықтар,көшелер әрқандай, Ұйысқан ,үзілген арқандай. Үй-жайлар қираған қалқандай, Кірпіштер түйілген талқандай. Осы шумақтағы ұйқас түрі: Шұбыртпалы «Не салс ада Құдайым, Жібек үшін көрем,-деп, Жібекке дұғай сәлем,-деп , Енді атына мінеді,»- деген жыр ұйқасы: Шұбыртпалы ұйқас Жолдың соңғы сөзі қайталанып, ұйқас оның алдындағы сөзде болуы: Редифті ұйқас Рубайлар дегеннің анықтамасы: көбінесе философиялық мәнде келетін төрт тармақты өлең Он бір буынды өлең өлшемімен үнемі дерлік қолданылатын ұйқас түрі:қара өлең Алтын ұям мектебім, Біліміңмен көктедім. Саған деген жалынды Ақ алғысым көп менің Ұйқас түрі. Кара өлең Мен ақ сұңкар құстың сойымын, Шамдансам,тақсыр,кетермін. Кетпей де нешік етермін Бұл барғанда барармын Қиядан орын алармын. Өлеңдегі ұйқас түрі: Егіз Кешегі өткен ер Әбіш Елден бір асқақ ерек-ті. Жүрегі жылы, бойы құрыш, Туысы жаннан бөлек-ті... Үзінді авторы мен өлең долдарындағы ұйқас түрі: Абай,Шалыс ұйқас Өлең ұйқасы: Тұр еді Назым нұрланып, Атлас көйлек үстінде, Көк арбаға сүйеніп, Шыбықтай белі бұралып Ерікті ***Шәкәрім өлеңіндегі Абай қолданған шығыстың ұйқас түрі: Ескіден қалған сөз теріп, Өз ойымнан өң беріп Уйретуді жоө көріп Түзетпек едім адамды (Ғаруз ұйқас) (буын түрін анықтаңыз Аяймын мен анасыз, Атасызды Аяймын мен құлынсыз Ботасызды Хайуанатқа жасаған қиянатың Бауырыңа жасаған опасыздық,Аралас буынды,негізінде 11 буынды Кең дүние,төсіңді аш,мен келемін, Алынбаған ақым бар сенде менің, Бұйрат құмдар – бұйығап шөлдегенім Бура бұлттар – бусанып терлегенім.Шумақтағы бунак саны 3 Поэманың анықтамасы: Оқиғаны өлеңмен суреттейтін көлемді шығарма Қазақ өлеңі жататын жүйе : Силлабикалық «Орта ғасырда Фрацуз, Испан,Итальян елдерінің поэзиясында туып қалыптасқан лириканың ерекше бір түрі- баллада,-деген пікір авторы(З.Қабдолов) Өлеңді тұтқиылдын суырып салу өнері:Импровизация «Күрзі» деген сөздің мәнін көрсетіңіз:Болат шоқпар Адамдардың жұмыс жөнінде пікірлесуіне, ой бөлісу жөніндегі әрекетіне тікелей қызмет ететін стиль түрі:Ресми іс қағаздары ***Әдебиет туралы ғылымның негізгі салалары:Әдебиет тарихы;Әдебиет сыны;Әдебиет теориясы ***Драма түрлері: комедия,Трагедия ***Лириканың түрлері:махаббат,саяси,табиғат лирикалары. ***Суреткердің өзі суреттеп отырған өмір шындығына шығарған «үкімі», түрліше тағдыр тартысынан туған нәтиже: Шешім ***Көркем туындының кіріспе бөлімі мен қорытынды бөлімі қалай аталады?Пролог,эпилог ***Ирония сөзі қай тілден енген? Грек **Үзіндіні ұйқас, шумақ, тармақтүрлеріне ажыратыңыз ... Мақсатым – тіл ұстартып, өнер шашпақ. Наданның көзін қойып ,көңілін ашпақ. Үлгі алсын деймін ойлы жас жігіттер, Думан – сауық ойда жоқ әуел баста-ақ (Қара өлең ұйқасы,бір шумақ, төрт тармақ) ***Әсірелеуге тән қатар( өмірде кездесетін құбылысты шамадан тыс асырып айту) Көркемдегіш сөздің түрі: Сонда Бурыл гуледі, Табаны жерге тимеді. Көлденең жатқан көк тасты Саз балшық иледі. Гипербола Қайталаулар кездесетін өлең жолдары: (Асқар ,асқар,асқар тау; Мен, мен едім,мен едім.) Антитезаға тән қатар:(екі зат не құбылысты шендестіру арқылы басқа бір құбылыстың сыр – сипатын аңғарту). Троптың түрлері: (метафора метонимия синекдоха кейіптеу) Метафоралар: (мен жаралы жолбарыс ем;әйнегі – күн ,шатыры – аспан ;гималай көктің күндігі;) Фигураның түрлері:(шендестіру; дамыту; инверсия ;эллипсис) Эпитеттер қатары:(ақша маңдай,қыр мұрын,ақ алмас,сары дала) Көркем әдебиет стилінде қолданылған эпитеттер:(Жаздың қысқа таңы сарғайып атып келеді;Сүттей жарық айлы түн: , |