көк кітап. КӨК КІТАП ӘДЕБИЕТ (3). 1. Бізді заманымыза дейінгі жазу сызулар мен аыз жырлар
 Скачать 436.29 Kb.
|
|
Бұқар жырау Бұқар жырау Қалқаманұлы, туған жері – Павлодар облысы Баянауыл ауданы Бұқар жырау Қалқаманұлының сүйегі Баянауылда Далба тауында Бұқар жырау Қалқаманұлының өлеңдерін қағаз бетіне түсірген ЖМәшһүр Жүсіп Көпейұлы Бұқар жырау Қалқаманұлының Абылай туралы екі өлеңін орыс тіліне Ш.Уәлиханов қағаз бетіне түсірген. Бұқар жырау Қалқаманұлының біраз өлеңдерін Потанин жинасған. Бұқар жырау Қалқаманұлы толғаулары: «Тілек», «Айналасын жер тұтқан», «Биік тауға жарасар», «Керей, Қайда барасың?», «Бұқарекең, біз келдік», «Жал-құйрығы қаба деп», «Асқар таудың өлгені», «Атам болған жиырма бес», «Жиырма деген жасыңыз», «Ей, Абылай, Абылай», «Ал тілімді алмасаң», «Қазақтың ханы Абылай», «Батырың өтті, Бөгенбай», т.б. Бұқар жырау 1668-1781 жылдар Бұқар жырау Тәуке, Абылайханға кеңесші болған. Бұқар жырау «Сен он бір жасыңда» деген өлеңі Абылай туралы. Бұқар жырау толғауларында жас Абылай қызмет еткен төре – Әбілмәмбет Бұқар жырау хан Абылайға «Абылайшам, Абылайша» деп сөйлеген. Бұқар жырау Абылайдың қалмақ батыры Қалдан серені жеңгені туралы жырлаған. Бұқар жырауға 1-10 санның мағынасын ашып берген шешен – Қазыбек би. Бұқар жыраудың «Тілек» өлеңіндегі ой қорытындысы – ел бірлігі. Бұқар жыраудың батырлық, ерлік туралы шығармасы – «Батырың өтті, Бөгенбай» Бұқар жырау жоңғар қалмақтарымен күресте ерлік көрсеткен қай батырды жырға қосқан? – Бөгенбай. Бұқар жырау жырға қосқан батырлар – Қабанбай, Бөгенбай, Жәнібек. Бұқар жыраудың жастық пен кәрілікті қарама-қарсы қойып суреттеген толғауы – «Жиырма деген жасыңыз» Айнала алмай ат өлсін, Айыра алмай жат өлсін. Жат бойынан түңілсін. Бәріңіз де бір енеден туғандай болыңыз. - Бұқар жыраудың өлең жолындағы тақырыбы – ел бірлігі. Өлмегенде не өлмейді, Жақсының аты өлмейді. Әкімнің хаты өлмейді, - деген шешендік сөздің авторы - Бұқар жырау Ел бастау қиын емес, Қонатын жерден көл табылады. Қол бастау қиын емес, Шабатын жерден ел табылады, Шаршы топта сөз бастау қиын - деген шумақтың иесі - Бұқар жырау Бұқар жыраудың ел бірлігі тақырыбына арналған толғауы: «Керей, қайда барасың?», «Садыр, қайда барасың?» Бұқар жырау шығармаларының өзекті тақырыбы: елбірлігі, Абылай бейнесін сомдау. Өз тұсында «Орыспен соғыспа» деп үн қататын жырау - Бұқар жырау. «Өкпеңменен қабынба, Өтіңменен жырлама. Орысиенен соғысып, Басыңа мұнша көтерген. Жұртыңа жаулық сағынба», - деген өлең жолдарының авторы - Бұқар жырау «Абылай ханға айтқаны». «Ағайынның аразы, Елдің сәнін кетірер. Абысынның аразы, Ауыл сәнін кетірер», - деген сөздің авторы - Бұқар жырау. Ханның жақсы болмағы – Қарашаның елдігі. Қараша халық сыйласа, Алтыннан болар белдігі, - деген өлең шщумағы - Бұқар жырау. Жаманмен жолдас болсаңыз, Көрінгенге күлкі етер Жақсымен жолдас болсаңыз, Айырылмасқа серт етер, - деген үзіндінің авторы - Бұқар жырау Бұқар жыраудың шығармасы – «Айналасын жер тұтқан» Айналасын жер тұтқан, Айды батпас демеңіз. Айнала ішсе таусылмас, Көл суалмас демеңіз, - шумағының иесі - Бұқар жырау. Отының болсын жантақтан, Қатының болсын қалмақтан. Қосының болсын қазақтан, - деген жолдардың авторы - Бұқар жырау. Бәрін айт та, бірін айт, Халық толқыса тұра алмайды хан тағында, - деген өлең жолдарының автры - Бұқар жырау. Найза бойы жар екен, Түсіп кетсең түбіне. Түбі терең көл екен, Ел қонбайтын шөл екен, - деген Бұқар жыраудың айтқан мәселесі – Кәрілік . Жақын жерде шөп жесе, Жердің сәнін кетірер. Ағайынның аразы, Елдің сәнін кетірер. Абысынның аразы, Ауыл сәнін кетірер, - Бұқар жыраудың өлеңіндегі ұйқас түрі мен буын саны – 7-8 буынды, шалыс ұйқас. Бұқар жыраудың «Қиядан қиқу төгілсе, Аттың басын тартпаған» - тармақтардағы «аттың басын тартпау» тіркесінің мағынасы – жаудан қаймықпаған, қайтпаған деген ұғым. Бұқар жыраудың «Мен – өгіз терісі талыспын» деген өлең жолындағы «талыс» сөзінің мәні – шеберлік аспаптарын салатын сірі-көн ыдыс. Бұқар жыраудың «сен - бұзаудың терісі шөншіксің» деп, керейлерге айтқан сөзіндегі «шөншік» сөзінің мағынасы – Жарғақ қалта. Бұқар жыраудың шығармаларын жинап, қағаз бетіне түсірген(Мәшһүр Жүсіп Көпеев) Бұқар жыраудың шығармаларына жоғары баға берген белгілі ғұлама, фольклорист әрі дінмар (Мәшһүр Жүсіп Көпеев) Бұқар жыраудың ел бірлігі тақырыбындағы толғаулар (« Керей қайда барасын»?; «Бірінші тілек тілеңіз»; «Ей, Абылай ,Абылай») Бұқардың толғаулары: («Жал-құйрығы қаба деп»; «Айналасын жар тұтқан») Бұқардың қай толғауынан? Мен- Арғын деген арыспын, Азуы кере қарыспын...(«Керей,қайда барасың?») Өз басынан тоғыз ханның билігін өткізіп, ақылшы, кемеңгер би болған жырау:( Бұқар жырау) Өткіздің тоғыз ханды толғауменен, Шештің талай түйінді болжауменен. Іс болса қиын – қыстау сен сөйлеттің, Қылыштай қып- қызыл қорғауменен,- деп Үмбетей жырау сипаттаған:(Бұқар жырауды) Бұқардың Абылай туралы екі өлеңін орысшалап хатқа түсірген ғалым (Ш. Уәлиханов) « Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» заманынан қалған өлең: (« Елім – ай») Қазақ халқы « Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» оқиғасына тап болған жыл:(1723 жыл) Жоңғар қалмақтарының ханы Қалдан – Серен қазақтың атақты ханының тұсында өмір сүрген:( Абылай ) « Қаратаудың басынан көш келеді» әні қандай оқиғаға байланысты шығарылған?( Жоңғар шапқыншылығы) Үмбетей жырау Бөгенбайдың, Қаракерей Қабанбайдың, Қаз дауысты Қазыбектің батыр Жәнібектің Баянның ерліктерін жырға қосқан «Бәкеге», «Жауқашарға» өлеңдерінде жаман қылықтарын сақтандырып жақсы қылыққа-адамгершілікке адалдыққа үндейді. Үмбетей жыраудың қайтыс болған жері: Қазіргі Ақмола облысы Ерейментау ауданы. Толғаулары: «Бәкеге», «Жауқашарға», «Бөгенбай өліміне», «Бөгенбай өлімін Абылай ханға естірту». Дидактикалық поэзияның әйгілі шеберлерінің бірі ретінде танылған, 1706-1778 жылдары өмір сүрген жырау [Үмбетей] Үмбетей жыраудың әкесі – Тілеу Жыраулық өнер жолындағы Үмбетей жыраудың алғашқы .ұстазы – Әкесі Үмбетей өнерден де, өмірден де дәрісті кімнен алған? (Әкесінен) Қайтыс болған жері - Ерейментау ауданы. Абылай хан тұсындағы қолбасы батырлар Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Қаз дауысты Қазыбек, Жәнібек, Баян , Сары Сағымбайдың ерліктерін өлеңге қосқан жырау - Үмбетей Баласын мақтар бас жаман, Қатынын мақтар қас жаман Алыстағы дұшпаннан Аңдып жүрген дос жаман - деген жолдарды айтқан - Үмбетей Үмбетей жырау жырға қосқан би - Қазыбек би Үмбетейдің елін жаудан қорғаған қайсар батырдың тарихи нақты бейнесін жасаған толғауы - Бөгенбай өлімін Абылай ханға естірту «Бөгенбай өлімін Абылай ханға естірту толғауының авторы - Үмбетей Үмбетей жыраудың арнау өлеңдерінің тізбесі: «Бөгенбайға», «Қабанбайға» Үмбетей жырау қай батырдың өлімін естірткен? (Бөгенбайдың) Үмбетей жыраудың толғауы – «Бөгенбай өліміне» Қалмақты қуып қашырдың , Қара Ертістен өткізіп, Алтай тауға асырдың –деп Үмбетей жырау қай батырдың ерлігін айтқан? (Бөгенбайдың) Сол ерлікпен хан болдың , Әлем асқан жан болдың - деген өлең жолдары «Бөгенбай өлімін Абылай ханға естірту». Болмашыдай анадан Болат тудың Бөгенбай, - деп өз жырында Бөгенбайды қастерлейтін жырау (Үмбетей жырау) Мына өлең жолдары Үмбетейдің қай өлеңінен алынған? «Уа, Алатаудай ақшадан, асып тудың Бөгенбай», «Бөгенбай өліміне» Кісіні көрсең есікке Жүгіре шық, кешікпе, Қарсы алмасаң, мейманды, Кесір болар несіпке, - деген жыр жолдарының авторы: (Үмбетей, «Бәкеге») Үмбетейдің елін жаудан қорғаған қайсар батырдың тарихи нақты бейнесі жасалған толғаукы: («Бөгенбай өлімін Абылай ханға естірту») Үмбетей толғаулары («Бөгенбай өлімін Абылай ханға естірту», «Бөгенбай өліміне») Үмбетейдің сүйсіне жырлаған батырлары: (Жәнібек, Баян, Бөгенбай, Қабанбай) Үмбетей жыраудың адамдықты ардақ тұтуға үндеген өлеңдері: «Бәкекеге», «Жауқашарға» Ұл он беске келгенше, Қолға ұстаған қобызың,... – деген өлең жолдары Үмбетейдің қай өлеңінен? («Бәкекеге») Шал ақын (Тілеуке Құлекеұлы) (1748-1819) Туған жері: Көкшетау өңірі. Тұңғыш өлеңі - "Өлеңге тоқтамайды Шал дегенің". "Ата-ананың қадірін", "Жігіт туралы", "Жігіттің өзін білем дегені", "Жігітті жау алмайды ақылдассаң". "Әйел сыны"Қыздар туралы","Кәрілік тур "Кедейлік туралы". "Жастықты көксегені"Он бес деген жасым-ай", "Ету әнсасы екен", "Жаманға дәулет бітсе ауа айналар", "Екі арыстан жабылса өлтірер", "Айтайын бір аз кеңес" "Буд дүниенің мысалы". "Пасыл да пасыл, пасылман", "Арғымақ ат кімде жоқ", "Саясы жоқ бәйтерек", т. б. Бізге жеткен өлеңдері 1600 жолдан асады. Шал ақын - көркем поэзияның басы Оның өлеңдері жай баяндау емес - нақты өмірден алған ақиқат. Айтыстары: "Шал ақынның қызбен айтысы", "Бәйбіше мен Шал ақынның айтысы", "Шал ақын мен жігіттің айтысы" т. б. Шал ақынның шын есімі: (Тілеуке) • Жгіттер, гибадат қыл маған нансаң, Намаз оқы Алланы ойыңа алсаң Қырық жыл қашқан ажалдан Қорқыт та өлген, Түбінде сөз сенікі өлмей қалсаң, - деген жолдардың авторы: (Шал ақын) Жаманға дәулет бітсе, ауа айналар, Жақсыға дәулет бітсе, бақ айналар, - деп адамгершілікті дәріптеген ақын: (Тілеуке Құлекеұлы) Бұл дүниеден өткен соң, Шын дүниеге жеткен соң. Кімнің жақсы-жаманын Бір жаратқан Хақ білер, - деген жолдардың авторы: (Шал ақын) • Шал ақынның ойынша, білім алған адамның парызы: (Халқына пайдалы қызмет ету) • "Кедейлік туралы" өлеңіндегі кедейлікті болғызбау жолдары: (1. Қайсарлық. 2. Талаптанып тұратын елгезектік. 3. Жалыаулықтан жирену) *** Шал ақынның толғаулары: (*"Бұл дүниенің мысалы"; *"Пасыл да пасыл, пасылман»); (*«Саясы жоқ бәйтерек»; *«Арғымақ ат кімде жок») Шал ақынның өлеңі: (*"1 Бұл дүниенің мысалы") *** Шал ақынның әкесі: (*Белсенді рубасы; *Абылай ханның жақын cepiri) #Ақылы жоқ надандар, ic бітірмес жамандар», Шал ақынның толғауы: (*"Бұл дүниенің Мысалы") XIX ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ әдебиеті Абыл Тілеуұлы (1777-1864) Абыл Тілеуұлы Өтембетов Маңғыстау түбегінің Бозащы мекенінде дүниеге келген. Өлеңдері: «Сүйінқара батырға», «Құлбарақ батырға», «Естірту», «Қайпалдыға айтқандары», «Кәрілік», «Арғымақ атта сын болмас», «Сексеннің біз де келдік жетеуіне» т.б. Айтыстары: «Балдай қызбен айтысы», «Сушы қызбен сөз жарыстыруы» ,»Нұрымды сынауы», «Шерниязбен кездесуі» Шығармаларының негізгі арқауы- адамгершілік пен елдік, ерлікті дәріптеу, кейінгі ұрпаққа үлгі көрсету. «Қырымның қырық батыры», жырын»Аңшыбай батыр» және оның ұрпақтары , «Қарадөң батыр және оның ұрпақтар», «Жеке батырлар» деген үш салаға бөліп жырлаған .40 батырдың ерліктері суреттелген бұл жырды кейде «Ноғайлы жырлары» деп те атайды. Жырдың кейбір үлгілерін В.В. Радлов, Г.Н. Потанин, Ш.Уәлиханов жариялаған. Көптеген шығармаларын 40-жылдары Сәттіғұл Жанғабылұлы қағазға түсіріп, ҚР Ғылым академиясының қолжазбалары қорына өткізген. Абыл Тілеуұлының алғаш баспа бетін көрген толғауы: («Арғымақ атта сын болмас», 1924ж Ташкентте «Сана» журналы №2,3) Сүйінбай Аронұлы (1815-1898) Туған жері: Алматыға жақын жердегі қара қыстақ ауылының Бұлақ деген жері ; Өлеңдері: «Түс», «Бөрілі менің байрағым», «Әділетті к орнаса», «Ту алып жауға шапсаң сен», «Төрелерге», «Датқалар», «Болыстарға баға», «Үмбетәліге», «Бала Жамбылға бата», «Құсмұрын тастың үстінде», «Жақсы мен жаман адам қасиеттері», т.б. Айтыстары: Қарғамен айтысы, Тезек төремен, қырғыз ақыны Қатағанмен. Батыры Қарасайдай, ханы Абылайдай болған заманды көркем тілмен кестелеген ақын (Сүйінбай Аронұлы) Сүйінбай Аронұлының 12-13 жасында шығарған өлеңі («Түс») Түсінде Қыдыр атаның батасын алған ақын(Сүйінбай) Сүйінбайдың ақындық жолға түскен кезі:( 13-15 жасынан ) Сүйінбайдың ерлік пен елдіктің гимні іспетті өлеңі:(« Бөрілі менің байрағым») «Бөрілі менің байрағым Бөрілі байрақ астында Бөгеліп көрген жан емен».Үзіндінің авторы (Сүйінбай) «Жақсы мен жаман адам қасиеттері» жырының авторы: (Сүйінбай Аронұлы) Үзіндіден Сүйінбай өлеңінің негізгі тхүйінін анықтаңыз: Жаманның көкірегі көр, көз – соқыр, Жүрелік жолда тал түсте адасып –ай Жақсы адам қай жерден ажырайды, Жамандар- өтірікші , өсегі көп, Жалған сөзбен бықсытар ел арасын Жанбай қалған ағаштың шаласындай (Адамгершілік асыл қасиеттер) Сүйінбайдың төрелердің парақорлығы, арсыздығы жайлы өлеңдері(Төрелерге, Үмбетәліге) «Бала Жамбылға бата» өлеңінің авторы: (Сүйінбай) Тезек төремен айтысқан ақын: (Сүйінбай) «Қырғимен ойнаған Ажалы жеткен торғайсың» -деп Сүйінбай ақын кімге айтқан? (Қатағанға) «Сүйінбай-айтыс өнерінің алтын діңгегі» деген сөздің авторы (М.Әуезов) Майлықожа Сұлтанқожаұлы (1835-1898) Туған жері: Оңтүстік Қазақстан облысы, Сарыағаш ауданы; Өлеңдері: «Райымқұлға», «Қасқыр», «Ноғай мырзаға», «Үш жігіт», «Аңқау мен қу» , «Бұлбұл», «Жылдың төрт мезгілі», т.б. Жырлары: «Зархұм» үлгісінде «Абдолла бала» жыры, «Тотынамның» мазмұны Майлықожа Сұлтанқожаұлының өмір сүрген кезеңі: (1835-1898) Майлықожаның «Қырғыз хрестоматиясына» енген өлеңі: («Ноғай мырзаға») Майлықожаның бірнеше толғаулары енген «Қырғыз хрестоматиясы» қай жылы жарық көрген? (1883ж Ташкентте) Майлықожа шығармаларының негізгі идеясы: (Адамгершілікті дәріптеу) «Абдолла бала» жырының авторы: (Майлықожа «Зархұм» үлгісінде ) Майлықожа Сұлтанқожаұлының толғауы: («Ілімге толса көкірек») «Жақсы адам қартайса» толъғауын жазған ақын: (Майлықожа) М. Сұлтанқожаұлының дастан –мысалдары: («Үш жігіт», «Аңқау мен қу», «Қасқыр», «Тотынама», «Шора батыр») Майлықожаның өлеңі: («Райымқұлға»);(«Ноғай мырзаға») «Ақ тұйғын келіп ілінер Алдын жайып тарласа Арғымақ атта жығылар Алдын қағып торласа,»-деген Майлықожаның өлең үзіндісіндегі көркемдік ерекшелік: (Ассонанс) Зар заман ақындары Дулат Бабатайұлы (1802-1871) «Дулат –жыраулық мектептен шығып,ақындық мектепті күшейткен ақын.» «Дулат-қазақтың ұлы ақыны,ұлылықтың бастауы.» (Р.Сыздықова) Туған жері : Семей (қазіргі Шығыс Қазақстан) облысы Аягөз ауданы. Шығармашылығы: «Бірінші сөз», «Бараққа», «Ақтанға», «Сүлейменге», «Айтқызбасымды айтқыздың», «Алладан сұрап иманды», «атаны бала алдады», «тегімді менің сұрасаң», «Ата қоныс арқадан», «Ақжайлау мен Сандықтас», «Сауыр жерден айрылып»(Аягөз қайда барасың?), «О,Сарыарқа , Сарыарқа»,т,б өлеңдері , «Еспембет» поэмасы . Дулат Бабатайұлы –қоғамдағы әлеуметтік теңсіздікті өткір сынаған реалистік бағыттағы ақын. Өлеңдері ,негізінен, саяси әлеуметтік лирикаға жатады. Өлеңдерінде ақыл-нақылдық сарын көптеп кездеседі, шыншылдық,сыншылдық , өткір сатира астасып жатады. Д.Бабатайұлы қазақ әдебиеті тарихында алғаш мысал жазған ақын: «Бір патшаның бір кезде», «Шымшық пен бөдене», «Сары шымшық », «Қара қарға » т.б. Д.Бабатайұлы өлеңдері «Өсиетнама » деген атпен Қазанда 1880 ж басылыпшыққан. Дулаттың бүгінге жеткен жыр мұрасы шамамен 1500 жолдай делінеді. ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы әдебиет өкілі, ұлттық тәуелсіздікті жырлаған ақын: (Дулат) Абай өзіне дейінгі қазақ ақындарының ең таланттысы кім деп көрсеткен? |