көк кітап. КӨК КІТАП ӘДЕБИЕТ (3). 1. Бізді заманымыза дейінгі жазу сызулар мен аыз жырлар
 Скачать 436.29 Kb.
|
|
5.Эпостық жырларда батырларға серік болған арулар: Ақжүніс- Ер тарғын,Назым-Қамбар батыр,Құртқа –Қобыланды. «Қобыланды батыр» «Қобыланды батыр» жырын жинап, хатқа түсіру XIX ғасырда қолға алынды. Жырдың бізге жеткен 29 нұсқасы бар.Қобыланды жөніндегі аңыз-әңгімені алғаш баспа бетіне түсірген – В.Радлов. 1860 жылы Ы.Алтынсарин Марабай жыраудан жазып алған «Тайбурылдың шабысы» деген тармағын «Қазақ хрестоматиясына» енгізді. Жырдың Марабай нұсқасын 1922 жылы Ә.Диваев Ташкентте жеке кітап етіп бастырды. Академик М.Әуезов бұл жырға «эпопея дерлік жыр» деп баға берді. Ғалым М.Ғабдуллин жырдың түрлі нұсқасын жариялады. Қарақыпшақ Қобыландының әкесі –Тоқтарбай, анасы – Аналық, қарындасы –Қарлығаш, сүйген жары-Құртқа (Көктім Аймақ ханның қызы), тұлпары –Тайбурыл,жайлауы – Көздікөл, қыстауы –Қараспан. Естеміс-Тоқтарбайдың тоқсан құлының бастығы, Қобыландыны баулыған ер, Сейілдің ұлы Қараман-Қобыландының жолдасы, Қазанға қарсы шыққан батыр. Орақ -Қобыландыға көмекке келген жас батыр, Қамқа- Орақтың анасы; Көбікті –хан; Қобыландыға ғашық болған қыз Көбіктінің қызы - Қарлыға, оның мінген аты - Ақмоншақ, Алшағыр- қалмақ ханы, Көктім Аймақ хан – Қызылбас елінің ханы, Қызыл ер, Қазан- Қызылбас елінің батырлары. Қара қасқа ат - Қазанның тұлпары; Қазанның тартып алғаны - Ноғайлының жері, Қырлы қала ( оған бектерін орналастырған) және Сырлы қала (оған жендеттерін орналастырған). М.Әуезов «Қарақыпшақ Қобыланды» пьесасын жазған . Таным дерек Қарақыпшақ Қобыланды (шамамен XY. Ғ) –батыр, тарихи қайраткер.Қазақ, өзбек мемлекетінің негізін қалаушы Әбілхайыр ханның бас батыры болған. Қазақ шежіресінде Қобыландыны Қарақыпшақтан тарайтын Тоқтарбайдан туғызады. Қобыландыдан Беркімбай. Беркімбайдан бес таңбалы Қыпшақ ұрпақтары өрбиді. Қобыланды батыр ру аралық қақтығыстардың бірінде Арғын тайпасының билеушісі Қотан бидің ұлы Дайырқожа батырды (Ақжол) өлтірген. Қазақ ауыз әдебиетінің осы оқиға жөнінде Қотан бидің «Қарақыпшақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным» деген жоқтауы сақталып қалған. Қазақ халқы арасында Қобыланды батырды қызылбастар мен қалмақтарға қарсы соғыстарын баяндайтын «Қобыланды» батыр эпосы кең тараған.(«Қазақстан» ұлттық энциклопедия,5-том, 695-бет). -Қобыланды батырдың әкесі: (Тоқтарбай) -Қобыландының анасы: (Аналық) -Аналық пен Тоқтарбай – қай батырдың ата-анасы: (Қобыланды) -«Қобыланды батыр» жырының кейіпкерлер тізбегі: (Тоқтарбай, Естеміс, Аймақ хан) -Арыстан туған Қобыландының неше жаста қазынадан қамқа кигендігі: (6 жасында) -«Ай астына аспанға Құрды бақан қақтырып, Алтын теңге аттырып, Теңгені атып түсірген...» - батыр қай сұлуды алады: (Құртқаны сұлу сөз алар) -Қобыланды батырдың тұлпары: (Тайбурыл) -Сөздердің бірігуінен жасалған, Құртқа баптаған тұлпар: (Тайбурыл) -Қобыланды батырға лайық тұлпардың келген жолы: (Құртқаның көрегендігімен қалап алды) - «Қобыланды батыр» жырындағы Тайбурылды ерекше күтімге алған ару қыз, батырдың жары (Құртқа) «Қобыланды батыр» жырындағы Бурылдың тұяғын жерге тигізбей, алтын тонға орап баптаған адам: (Құртқа) -Тоқтарбайдың жылқыда, Тоқсан құлы бар еді. Тоқсанының бастығы...» кім: (Естеміс) -Қобыландыны Қызылбастың еліне, Құртқа қызға жібергісі келмей, тоқтау салған адам: (Естеміс) -Тоқсан құлдың бастығы,Қобыланды батырды баулыған ер: (Естеміс) -«Қобыланды батыр» жырындағы айтылатын Қызылбас елі: (Иран елі) - Қызылбасты елінен шыққан Қазан ер қай батырлар жырының кейіпкері: («Қобыланды батыр» жыры) -Қақырғаны қан татып, Түкіргені жын татып, Қақырғанда қан ішті, Түкіргенде жын ішті...»-деген үзінді қай жырдан: («Қобыланды батыр») -«Қазақтың ері келді», - деп, Қобыландының айбатынан сескеніп, кезек берген хан: (Көктім Аймақ) -«Қобыланды батыр» жырынан алынған: «Ерлер жаннан түңілді, Аш күзендей бүгілді. Екеуінің ақ сауыт Шығыршықтан сөгілді. Сол уақыттар болғанда Артық туған Қобыланды, Найзасын ырғап ендірді...»- деген үзіндідегі шайқасып жатқан екі батыр: (Қобыланды мен Қазан) -Қазаннан Сырлы қаланы Қобыланды неше күнде алған? (12 күнде) -«Қобыланды батыр» жырында Қазан деген ердің Ноғайлы жерінен басып алған екі қаласы: (Қырлы , Сырлы қала), (Қырлы қала-онда бектер орналасқан, Сырлы қала – онда жендеттер орналасқан) -«Қобыланды батыр» жырындағы Ноғайлының жерін,Сырлы,Қырлы қалаларын тартып алған батыр: (Қазан) -Қобыландыны алғаш жекпе-жекке шақырған батыр: (Қызыл ер) -Бір аяқпен күреске түспекші болған батырсымақ: (Қызыл ер) -Ай, Қобыланды, құрдасжан, Қайратыңды көп көрдім»,- деп сөз арнаған кейіпкер: (Қараман) -Тайбурылдың қырық үш күндік кемдігі байқалатын жер: (Қырлы қала мен Сырлы қалаға жетерде) -«Тайбурыл атты құтыртып, Оған келді сыдыртып...»-деген жолдар алынған жыр: («Қобыланды батыр» жыры) -«...Қобыланды гулеп жөнелді, Көп қиятқа қарамай. Қалың қият – көп қосын, Бәрі қалды артында, Бірі еруге жарамай»,- деген жыр жолдарындағы «көп қият, қалың қияттың» кімдер екені: (Қараман мен оның қосыны) -«Қобыланды батыр» жырында Қобыландының: Сейілдің ұлы Қараман Көмек берер демеймін. Әйел де болсаң, қатар ең, Мұңымды саған саламын. Қош,Қарлыға, аман бол, Қалмақ алған халқыма Көмегім жоқ артымда Жалғыз кетіп барамын,- деуінің себебі: (Қараманның еліне қашып кетуі) -«Қобыланды батыр» жырындағы Қараман бейнесіне төмендегі мақалдардың қайсысы сәйкес келетіні: (Ер сасқанда белгілі) -Қобыландыны қапыда, қулықпен ұсатап алатын кейіпкер: (Көбікті) -«Қобыланды батыр» жырында Қараман мен Қобыландыны қолға түсіріп, аяқ-қолына кісен салған батырдың аты: (Көбікті) --«Қобыланды батыр» жырында Көбікті киген сауыттың осал жерін айтып,Қобыландыға көмектескен адам: (Қарлыға) -«Қобыланды батыр» жырында: Қобыландыдай батырға Ғашық болып сұлуың, Жата алмайды үйінде»,-деген үзіндіде Қобыландыға ғашық болған қыз: (Қарлыға) -«Өшті болған әкеңнен өшімді алмай мен қашпан», - деген сөз айтылды: (Қарлыға) -Байлаулы жатқан қос батыр, Есермісің,сермісің? Бекер жатқан ермісің?!»- деп -«Қобыланды батыр» жырында Қарлыға кімдерге қаратып айтқан: (Қараман мен Қобыландыға) --«Қобыланды батыр» жырында Қобыландыға қалмақ ханы Алшағырдың қорлығынан құтылуға көмектескен батырлар: (Қараман, Қарлыға, Орақ) -«Сонда Бурыл гуледі, Табаны жерге тимеді, Көлденең жатқан көк тасты, Тіктеп тиген тұяғы Саз балшықтай иледі...» Үзіндідегі көркемдік тәсіл: (Әсірелеу ( гипербола )) -«Кешке таман Тайбурыл Жын қаққанға ұқсады, Құлан менен құлжаның Ұзатпай алдын тосады» - деген өлең тармақтарындағы буын саны: (7-8 буынды) -Құбылып Бурыл гуледі, Табаны жерге тимеді, Тау мен тасты өрледі, Төрт аяқты сермеді, Құлақтың түбі терледі»,- деген жыр жолдарының буын,бунақ,шумақ түрлері: (7-8 буынды, 2 бунақты жыр түріндегі шұбырпалы ұйқас) -«Қарақыпшақ Қобыланды» драмасын жазған: (М.Әуезов) -Тарихта болған адам екені дәлелденіп, Ақтөбе облысында ескерткіш қойылған батыр: (Қобыланды батыр) Алпамыс батыр «Алпамыс батыр»Жырдың 11-12 нұсқасы бар. Батырлар жырының ішіндегі ең көне жыр. Жырда ауыз әдебиетінің басқа түрлері де көп кездеседі. 1899жылы Жүсіпбек ШайқыисламұлыҚазанда «Қисса Алпамыс» деп аталатын жырды басып шығарған. 1896 жылы Ә. Диваев жырдың толығырақ бір нұсқасынжазып алып, жариялаған. Алпамыстың әкесі-Байбөрі (Жиделі Байсын жеріндегі Қоңырат елінің байы), анасы-Аналық, қарындасы-Қарлығаш, сүйген жары-Гүлбаршын(Сарыбайдың қызы), тұлпары – Шұбар ат, Алпамысқа ғашық болған Тайшық ханның қызы-Қаракөзайым, Алпамыстың баласы-Жәдігер. Байбөрінің туысқаны –Құлтай, оның баласы-Тортай, тезекші қара күңінен туғанұл-Ұлтан, Ұлтанның сақау әйелі-Бадамша. Сарыбай-Шекті елінің байы(Гүлбаршынның әкесі), Гүлбаршынның шешесі-Алтыншаш, Гүлбаршынды зорлықпен алмақ болған қалмақ батыры –Қараман. Алпамысты алдап қолға түсірген- Мыстан кемпір, Алпамысты құтқарушы өнерлі, қойшы жігіт-Кейқуат, Байбөрінің жылқысын алып кеткен хан-Тайшық хан. Өте ертеде пайда болған көне жыр: («Алпамыс батыр»). Қазақ халқының батырлар жыры ішіндегі ең көнесі: («Алпамыс батыр»). Алпамыс батырдың әкесінің аты: (Байбөрі) Байбөрі байға ұл мен қыз сүйетіндігін айтқан:(Шашты Әзіз) Қарындасы: (Қарлығаш). Алпамыстың баласы: (Жәдігер). Алпамыс неше жасқа толғанда Жиделі Байсын жерінде,Қалың Қоңырат еліне бек болып, басқара бастайтынын табыңыз: (10) «Далада мен отырмын құрып өрмек, Жалғызды қасымдағы қылыпи ермек. Баламда жалғыз менің өлтіргенше, Алсайшы Гүлбаршынды, қу жүгермек...» Үзінді алынған жыр(«Алпамыс батыр»). «Бекерге жұрт баласын қырып жүрсің, Ойыңа келгеніңді қылып жүрсің. Сарыбай қызын бермей кетіп қалды, Несіне ойын ойнап, күліп жүрсің?!»- деген жолдарды кімнің, не себептіАлпамысқа айтқаны: (Баласын өлтіріп қойғаны үшін кемпірдіңАлпамысқа ызаланып айтқаны) Алпамыс батырдың жарының аты: (Гүлбаршын) «Алпмыс батыр» жырындағы әйел образы: (Гүлбаршын) Гүлбаршын сұлудың Алпамысты жар етіп таңдаған себебі: (Бір жағы батыр,екінші жағы қазақ жігіті болғаны үшін) Гүлбаршынныңәке-шешесі: (Сарыбай-Алтыншаш) «Алпамыс батыр» жырындағыБайбөрімен құда болуды армандайтын, Шекті елінен шыққан батырдың есімі:(Сарыбай) «Біреумізден ұл, біреуімізден қыз туса, екеуіміз құда болсақ, қыз бен баланы кемеліне келтіріп, екеуін қосып, бұл дүниеден өтсек, арманымыз қалмас еді-ау!»-деп армандайтын» «Алпамыс батыр» жырының кейіпкерлері: (Сарыбай, Байбөрі) Алпамыстың тұлпарының аты: (Байшұбар) Алпамыс батыр Байшұбар атты қалай таңдады: (Өзі таңдап, құйрығынан тартып тұрғызады) «Адамнан есті жануар» деп ардақталатын, мыстанның арам пиғылын батырдан бұрын сезетін тұлпар: (Шұбар ат) «Алпамыс батыр»жырындағы кейіпкер: (Құлтай) Тортай, Құлтай, Байбөрі қай батырлар жырында кездеседі: («Алпамыс батыр») Мыстан кемпір қатысатын эпостық жыр: («Алпамыс батыр») Алпамыстың жау қолына түсуіне себеп болған жағдай: (Мыстан кемпірдің айласы) Тайшық хан, Қаракөзайым, Кейқуат, Қараман атты кейіпкерлер кездесетін жыр: («Алпамыс батыр») «Алпамыс батыр» жырындағы көрген түсін айтып жоруын сұраған ханның есімі: (Тайшық) «Алпамыс батыр» жырындағы қалмақ ханы: (Тайшық хан) Тайшық хан алдап, қолға түсіретін батыр: (Алпамыс) «Алпамыс батыр» жырындағы қалмақ батыры Қараманның мінген аты: (Қара ат) Алпамыстың батырлығының бірінші айқындалатын жері: (Қараманмен кездесуі) «Алпамыс батыр» жырындағы қалмақ батыры: (Қараман) Алпамыс батырға көмек беріп, дос болатын қалмақ батыры: (Қараман) «Алпамыс батыр» жырындағы Гүлбаршынды зорлық етіп алмақшы болған: (Қараман) «Сансыз тұрған қалмаққа Қылышын суырып алады. Жолбарыстай ышқынып, Шұбарға қамшы салады, Тура келген қалмақты Қақ маңдайдан шабады»,- деген үзінді: («Алпамыс батыр») Ұлтан құл қай жырдың кейіпкері: («Алпамыс батыр») «Алпамыс батыр» жырындағы «күрек тісі кетпендей», «аузы ошақтай», «азу тісі пышақтай» деп суреттелетін кейіпкер: (Ұлтан құл) «Алпамыс батыр» жырында әкім болып жұртты жеп жүрген «азамат»: (Ұлтан құл) «Алпамыс батыр» жырындағы Ұлтан көкпарға кімді тарттырмақшы: (Жәдігерді) «Алпамыс батыр» жырындағы: «Аш бүгіліп жарағыр, Жетім қалып жасыңнан Мендей болып жылағыр, Тарта бер, жұртым, тарта бер!»деген жолдардың иесі: (Жәдігер) «Алпамыс батыр» жырындағы сақау әйелдер: (Бадамша, Мапия) «Алпамыс батыр» жырында «Ұлтан бегіме лайық өлеңді өзім айтамын» деген: (Бадамша) Алпамыс еліне қайтқанда жылқыны бағып жүрген: (Тортай) Алпамыс батыр өз елінеұзақ жылдан соң қандай бейнеде келеді: (Диуана) ...Атса мылтық өтпеді, Шапса қылыш кеспеді, Суға салса батпады... Үзіндіде айтылып отырған батыр: (Алпамыс батыр) Алпамыс батырды зынданнан Қаракөзайымның шығаруы себеп болған жағдай: (Қаракөзайымның ғашық болуы) Алпамыс батырдың зынданнан шығуына көмектескен кейіпкер: (Қаракөзайым) «Көрінеді осы адам, От жалын боп көзіме. Айналайын, құдай-ау, Осы тұрған диуана Жалғызымның өзі ме?!»- деген жолдарды кімнің кіммен тілдескенде айтқаны: (Гүлбаршынның Алпамыспен тілдескенде айтқаны) «Алпамыс батыр» жырында Байшұбарды босатып алып шыққан: (Қаракөзайым) «Алпамыс батыр» жырындағы эпизодтық кейіпкер: (Кейқуат) «Алпамыс батыр» жырындағы сиқырлы сыбызғышы, өнерлі бала: (Кейқуат) «Ер Тарғын» Жырды алғаш Марабай ақыннан жазып алып бастырған-Н.Ильмински (1862ж Қазанда)1870 ж В.Радлов,1904ж Н.Саркин,1922ж Ә.Диваевтың жинақтарында жарияланған.8 түрлі нұсқасы сақтаулы. Ер Тарғынның жары-Ақжүніс,ұлдары-Ардаби,оның екі баласы-Әжігерей мырза,Айғожа (кейін хан болды),тұлпары Тарлан ат.ЕрТарғынның үш жолдасы-Қарасайұлы Көбен,Алшағырұлы Теген,Өмірұлы Себен(Ханзада ханның батырлары,Ер тАрғынның батыр жолдастары) Ақшахан-Қырымның қырық ханының үлкені(Ақжүністің әкесі), Қартқожақ-Ақшаханның батыры,Қанатты қара-Ақшаханның жорғасы,Ханзада хан-Бұлғыр тауын мекендеген ноғайдың ханы,Сыпыра жырау-дана,ақылшы қария(Тоқтамыс хан тұсында өмір сүрген XVғ қыпшақ тайпасынан шыққан тарихи тұлға), Домбауыл-қалмақ батыры. Жыр негізінде Е.Брусиловский «Ер Тарғын»операсын 1937 ж жазды. «Ер Тарғын»жыры алғаш басылып шыққан қала (Қазан 1862ж) «Ер Тарғын»жырын алғаш рет жырлап,халық арасына таратқан ақын»(Марабай) Ер Тарғынның әке-шешесі жоқ қайтыс болып кеткен. Ер Тарғынның жары ,әрі серігі- Ақжүніс Ақжүністен туылған ұлдың есімі –Ардаби Ақжүністің жырдан көрінетін сипатына лайық жауап ( Сұлу да батыл,намысқой да ақылды,өз дегеніне жетпей қоймайтынбірбеткей айлалы қыз.) «Сенің қайғыңнан өлемін,»-батырды сүйетінін алғашқы болып өзі мойындаған ару қыз- Ақжүніс «Қолаң шашты,қой көзді алшаңдаған аруым»деп айтқан(Ер Тарғын-Ақжүніске) «Мен Қырымның ішінде,Ақшаханның қызы едім,-деп »өзінің тектілігін көрсететін ару қыз (Ақжүніс) Қара жерге қар жауар Қарды көр де етім көр. Қар үстіне қан тамар, Қанды көр де бетім көр-деген Ақжүністі суреттеуі (Антитеза) «Бет ажарын қарасаң, Жазғы түскен сағымдай Ет ажарын қарасаң Терісінен айырған Арпа –бидай ақ ұндай Кірпігі оқтай тізілген»-деген үзінді алынған батырлар жыры (Ер Тарғын ,Ақжүністің бейнесі) Ақжүністің мінген аты -Боз жорға Ер Тарғынның тұлпары – Тарлан ат Тарлан ат қай эпостық кейіпкердікі (Ер тарғынның және Көбіктінің) Астына мінген атына «Айналайын»деп үн қататын батыр- Ер Тарғын «Құйрығыңа байлайын, Қынаптан шыққан қанжардай»-деген жолдар Тарлан аттың сипаты Хандардың опасыздығын баса көрсететін жыр- Ер Тарғын Ақшахан Тарғын батырды тағайындады (Әскербасы етіп) Қырымның қырық ханының ең үлкені Ақшахан еліне баратын батыр-Ер Тарғын «Қадірін білмес сен итке, Қараша болып не етемін»-деп ханның иттігін бетіне басатын батыр –Ер Тарғын Тарғынның ерен ерлігі байқалған кез- Домбауыл бастаған ұрыста. Қарасайұлы Көбенді,Алшағырұлы Тебенді,Өмірұлы Себенді қай батырдың сұрайтынын белгілеңіз (Тарғын) «Ер Тарғын» жырында -Аттанбадым олжа үшін, Сыңсып жатқан мал үшін Аттанғаным кәуірге Атамның ежелгі кегі үшін,-деген сөзді айтатын кейіпкер (Ер Тарғын) Ер Тарғын Ақжүністі алып қашқандаартынан қуып шығып жетіп алған (Қартқожақ) 5 жастан 65 жасқа дейінгі ерлік істері суреттелетін кейіпкері бар жыр (Ер Тарғын) |