көк кітап. КӨК КІТАП ӘДЕБИЕТ (3). 1. Бізді заманымыза дейінгі жазу сызулар мен аыз жырлар
 Скачать 436.29 Kb.
|
|
«Қыз Жібек» жыры «Қыз Жібек» жыры 1905-1909, 1911 жылдары Қазан қаласында Құсайыновтар баспасында басылған. Осы нұсқа 1925 жылы Ә.Дибаев редакциясымен Ташкентте жарияланған. «Қыз Жібек» жыры – идеясы, мазмұны, сюжеті, композициясы, көркемдік айшықтары жағынан лиро-эпостық дастандардың ішіндегі үздік туындылардың бірі. Төлегеннің әкесі Базарбай, сүйген жары Қыз Жібек, туған інісі – Сансызбай, ақын досы – Шеге. Сырлыбай – хан, Жібектің әкесі, Қаршыға – оның ақылшысы, уәзірі, Бекежан – ғашық батыр. Хорен – қалмақ ханы. Жыр негізінде Ғ.Мүсірепов «Қыз Жібек» пьесасын (музыкалық драма) жазды. Таным дерек. Бекежан Айбекұлы (1667-1730)- батыр. «Қыз Жібек» жырындағы Бекежанның прототипі Сұрмерген садақшы. «қылыштың перісі» атанған. Ел арасында оның ерлігін баяндайтын көптеген жырлар сақталған. Алғашқы әйелі – башқұрт мырзасы Құрамыстың қызы Салиха. Одан туған Қайрақ, Байрақ, Тайлақ деген үш ұлы- батырлар. Тайлақ Аңырақай шайқасында Кіші жүз жасағын бастаса, Қайрақ, Байрақ мыңбасы болған. Бекежан батырдың дүниеден озуы жайлы екі түрлі дерек бар: бірінде 45 жасында соғысты алған жарақаттан қайтыс болды десе, екіншісінде түркімендермен болған соғыста мерт болды делінеді. Қабірі – Батыс Қазақстан олбысы, Сырым ауданы, Шідерті өзені бойындағы Тайлақ қорымында. («Қазақстан» ұлт-қ энци. 2-том,254-бет.) Қазақтың көшпелі өмірі, әдет-ғұрпы, мінез-құлқы, киім киісі, жүріс-тұрысы, қыздардың әсем сұлулығы суреттелген жыр. Әмеңгерлік салт кездесетін жырды табыңыз: («Қыз Жібек» жыры) Төлегенді Сырлыбай ханның еліне ертіп апарған адам: (Қаршыға) «Қыз Жібек» жырындағы Қаршыға: (Сырлыбай ханның ақылшысы) «Қыз Жібек» жырынында жағымды, ақылды, ақындық қасиеттерімен көрінетін кейіпкерлер: (Қаршыға, Шеге) «Қыз Жібек» жырындағы Сырлыбай ханның ақылшысы, уәзірі әрі от ауызды, орақ тілді шешен ақын: (Қаршыға) Төлегенді Ақ Жайықтың сұлуларына ынтық еткен адам: (Саудагер шал) Төлеген бейнесіне сай тіркес: («Падишадан кем емес») «Қыз Жібек» жырында: «Мен бір сұлу табайын, Патшалардың жалғызы. Аты- Жібек сұрасаң, Кереметін көр,»- деп айтқан: (Қаршыға) Жібекті жолықтыру үшін Төлегенмен Сырлыбай еліне жол тартқан кейіпкер: (Шеге) Төлеген Ақ Жайыққа қанша жорға алып кеткенін белгілеңіз. (Жиырма бес мың) «Қыз Жібек» жырында Төлеген Жібекті тапқанша қанша көшке жолықты: (11) «Қыз Жібектің ақтығы, Наурыздың ақша қарындай»: деген үзінді («Қыз Жібек» жырынан) Ләйлі-Мәжнүн болмаса, Өзгеден артық келбеті... ... тің дидары – Қоғалы көлдің құрағы,- деген жыр жолдарындағы кімнің сипаты: (Жібектің) «Қыз Жібек» жырындағы жастардың арман-тілегіне қарсы топ: (Базаралы тобы) «Қыз Жібек» жырында ғашықтарға қастандық етуші: (Бекежан) «Өзім батыр болған соң, кімді аяйын...»-деп Жібекке шімірікпей жауап берген: (Бекежан) «Аспандап ұшқан алты қаз, Сіздер тірі, мен өлі,»-деп өлім алдында алты қазбен қоштасатын лиро-эплстық жыр кейіпкері: (Төлеген) «Ай мүйізді қошқардың Бөрі тартар қоңынан,»-деген «Қыз Жібек» жырынан алынған жолдардағы көркемдегіш құрал: (Астарлау) «Төлеген сынды ағаның жұмақтан жазсын тұрағын,»- деген жоқтау сөз айтқан: (Шеге) Төлегеннің қазасынан кейін Сансызбайға ағалық қамқорлық көрсететін: (Шеге) Төлеген өлімінен кейін Жағалбайлы еліне Жібек кімдермен бірге жол тартқан: (Сансызбай, Шеге) Төлегеннің қазасынан кейін Жібек әмеңгерлік салты бойынша кімнің жары аталған: (Сансызбайдың) Сансызбайды жұбататын, Жібек пен Сансызбайды елге әкелетін, Төлегеннің ата-анасын қуантып, Жібекті Сансызбайға қосатын кісі: (Шеге ақын) Сырлыбай еліне келіп, Жібекті қалыңдық ретінде беруін талап ететін қалмақ батыры: (Хорен) Қыз Жібек ебін тауып алып кеткен қалмақ батыры Хореннің тұлпары қалай аталады: (Сандалкөк) «Қыз Жібектің ақтығы, Наурыздың ақша қарындай. Ақ бетінің қызылы, Ақ тауықтың қанындай.» -деген суреттеудегі көркемдегіш құрал: (Теңеу) Ғ.Мүсірепов пьесасы: («Қыз Жібек» ж.) Ғ.Мүсіреповтың «Қыз Жібегі»: (Музыкалық дарама) Айтыс «Айтыс – сөз барымтасы,»-деп баға берген зерттеуші : (М. Әуезов) Ақындар айтысының ерекшелігі – онда «халық театрының анық,дәл ұрығы бар,»-деген пікірдің иесі: (М. Әуезов) Ақындар айтысы- өнер жарысы, сөз сайысы,-деп кім айтты: (М. Әуезов) Театр өнерінің үлгісі байқалатын ауыз әдебиеті түрі: (Айтыс) Айтысқа түскен ақынның бірден бастырмалап, қарсыласып апшысын қуыра, сескендіре сөйлейтінінің себебі : (Қарсыласын жеңіп кетудің амалы) Айтыс ақынға тән негізгі қасиеттер тізбегі :(Суырыпсалмалық, тапқырлық) Айтыскер ақын бойынан табылуға міндетті емес қасиеттер тізбегі: (Сазгерлік, жазба ақындық өнер) Адамның табиғаттың жұмбақ сырына түсінбеген кезінде туындаған айтыс түрі: (Бәдік айтыс) Айтыстың ең көне түрі: (Бәдік) Салт айтысы бөлінеді:(2- ге; қыз бен жігіт айтысы;ақындар айтысы) Ақындар айтысының даярлығы болып табылатын салт айтысы :(Қыз бен жігіт айтысы) Қыз бен жігіт айтысының мазмұндық- тақырыптық ерекшелігі : (Елдің тұрмыс- салтының басқ жақтарын қамтуында) «Біржан мен Сара» айтысының негізінде композитор М.Төлебаев «Біржан – Сара » операсын жазды «Біржан-Сара айтысы» түр жағынан да, мазмұны жағынан да өзге айтыстардан оқшау тұрған әлеуметтік және көркемдік маңызы бар айтыс деген : ( С.Мұханов) Сара Тастанбекқызы (1853-1907)қазіргі Алматы облысы Ақсу ауданында тһдүниеге келген.Көптеген өлеңдері мен «Тұзақ» атты дастаны бар.1895 ж. Біржан салмен, 18.. ж.Әсет Найманбайұлымен , 1890ж. Төребай Есқожаұлымен айтысқан. Сара Тастанбекқызының туған жері : (Алматы облысы, Ақсу ауданы) Құрылысы мен түрі жағынан салт айтысының ең биігі болып табылатын айтыс түрі: (Біржан мен Сара айтысы) Қыз бен жігіт әрі ақындар айтысына жататын айтыс түрі: (Біржан мен Сара айтысы) Әйел теңдіді мәселесін көтерген айтыс: («Біржан –Сара») «Біржан –Сара» айтысының негізгі түйіні: (Әйелдің бас бостандығы) «Біржан – Сара» айтысы : (Ақындар айтысы) «Біржан -Сара» айтысындағы Сараның әкесінің аты: (Тастанбек) «Біржан-Сара» айтысында Сараға теңдік, бостандық әперуге ықпал жасаған: (Біржан) Қызы едім Тастанбектің, атым- Сара, Ішінен ер Қаптағай шықтым дара. Он үште домбыра алып, сөз сөйлеп ем, келемін бір сүрінбей жеке дара....Үзінді қай айтыстан алынған (Біржан мен Сара айтысы) ОН үште домбыра алып, сөз сөйлеп ем, келемін бір сүрінбей жеке –дара деген ақын : (Сара ) Сара Біржанмен айтысқанда болғн үй: (Тұрсынбек) «Біржан – Сара» айтысында Біржан қай ақынды дара тұлға етіп бейнелейді: (А.Құнанбайұлын) «Біржан-Сара» айтысында: «Тәттімбет-ардагерім Арғын асқан, Қырық түрлі күй арналған бармағынан...»- деген сөзді айтқан: (Біржан сал) «Ақиық, мұзбалақпын жерге түспес, Кең қолтық арғымақпын алқымы іспес,»-деген жолдарды айтқан: (Біржан сал) Біржан салдың Сара ақынға айтқан сөзі: ( «Жолықпай сөзі өктемге, жүрген шығар,Аулында Тұрысбектің олер жері») «Кемітер қай жеріңді дұшпан шіркін Адамзат озар емес өз басыңнан,»- деген сөздерді қай айтыс ақыны кімге арнап айтқан: (Біржан Сараға) «Асылым құдай берген өз басыма, Тең келмес жеті Біржан тыпнағына,»-деген жолдарда Сара ақын айтып отырған адам: (Жиенқұл) Сараның « Арғынға жол бермеген есіл тілі» Жиенқұлға келгенде мүдірген себебі: (Жиенқұлдың ақымақ, өнерсіз әрі дене кемістіге барлығынан) «Арғынға ұялғаннан үндемеуші ем, Есекке қосақтаулы өтті- ау күнім,» - деген сөз қай ақын қыздың өкініші: (Сараның) «Жоқ екен жүйрік иттей өлсем құным, «Ажал да кісі таңдап алады екен, Сол итті неге қойған алып кетпей?»-деген ашынған сөздердің иесі: ( Ақын Сара) «Біржан –Сара» айтысында Біржан сал Сара тағдырына ара түспегеніне өкпе айттын елі: (Найман елі) «Тұрмыстан туысымнан таяқ жедім...»деген жолдар қай йтыскер ақынның өлең жолдарынан алынған: ( Сара) « Біржан – Сара « айтысындағы: «Сараны Жиенқұлға бере көрме, Қыз түгіл ер құнына келер шамаң. Бар болса сүйегінде ойларсыңдар, Өлі тілін тірі алмас деген заман...» -деген жолдарды айтқан (Біржан) «Біржан – Сара» айтысындағы Жиенқұл сипаттамасы көркемдік тәсілдің қай түрі: Кісі емес ел намысын ұққандай –ақ, Ербиіп елсіз тауға шыққандай – ақ Жиенқұл күжірейіп келер ме екен, Он мата арқасына тыққандай- ақ :(Сарказм) «Біржан -Сара» айтысының Жиенқұлға байланысты жері қндайбейнелі сөз қолданған: (Ирония, сарказм) Біржан Сараны нені тілге тиек ете жеңетіндігі : (Күйеуінің нашарлығын) Айтыста Сараның Біржаннан жеңілу себебі:(Теңсіздік шырмауы) «Жалынмын жанып тұрған нөсерге өтпес, Болаттың екі жүзді алмас кеспес,»- деген жолдарындағы көркемдік тәсіл: (Метафора) Мына өлең жолдарындағы асты сызылған сөздер қандай көркемдеу құралы: «Ақ иық, мұзбалақпын жерге түспес, Кең қолтық арғымақпын алқымы іспес»: ( Метафора) «Қырандай желді күнге аспандаймын»-деген жолда қандай бейнелі сөз бар: (Теңеу) Сара Тастанбек қызы туралы жазылған еңбек : ( «Тордағы тоты») Табиғат құбылысын білсем деген арман-тілегінің иесі табылғн айтыс түрі : (Жұмбқ айтыс) Жұмбақ айтыстың ең жақсы үлгісі : ( «Сапарғали мен Нұржан») Нұржан мен Сапарғали айтысы айтыстың қай түріне жатады: ( Жұмбақ айтысы) Жұмбақ айтысындағы айтыскер ақын: (Нұржан) «Омарқұл мен Табия» айтысында сөз болтын мәселе: (Қыз бен жігіт арасындағы көңіл) Құнанбай «Өзіңе келетін сөзді білмейсің!»-деп , Балтны қуып шығуы қай айтысқа байланысты екенін тбыңыз: («Балта мен Шөже» айтысы) Айтысқа түскен ақындар Шөжеге қандай мін айтқан : ( Соқырлығы) Алшынбай мен Құнанбайды өлтіре сынп, оларды қорғй сөйлеген Балтаны жеңген ақын (Шөже) Осы күнгі айтыскер ақындардың тізбесі: (Ринат,Дәулеткерей, Балғынбек) Шешендік сөздер .Шешендік сөздердің жанрлық түрлері: шешендік арнау, шешендік толғау, шешендік дау. Шешендік өнердің кеңінен дамып биіктеген кезеңі: /15-18ғ/ Екі адамның белгілі бір талас мәселесін,даудың шешімін шығарушылар: билер,шешендер Елге белгілі адамдардың қайсыбіроқиғаға байланысты айтқан тапқыр сөздері: шешендік сөздер Шешендік сөздердің басты ерекшелігі: халқымыздың даналық ойының үлгісі Шешендік толғаудың ерекше түрі:қанатты сөздер Нақыл сөздердің белгілері: Ғибратты, тәлім берерлік мәні бар терме жырлар,өлеңдер. «Қазақтар ... мүдірмей ,кідірмей ерекше екпінмен сөйлейді.Ойын дәл айқын ұғындырады,ауызекі сөйлеп отырғанның өзіңде ...бейне бір өлең екен деп таңғаласың»-деп шешендікке баға берген ғалым: В:В.Радлов Қазақтыың шешендік өнерінің тарихы басталады: Майқы би мен Аяз биден «Түгел сөздің түбі бір,түп атасы....»-деген халық сөзің толықтыратын бидің аты: Майқы би «Тіл-қылыш,тиімсіз жерде тый,Тиімді жерде жи,»-деген қанатты сөздің мағынасы: « Тіл тәрбие құралы» «Би бол,би болмасаң би түсетін үй бол»дегенге түсінік: Әйелің жақсы болсын дегені Айтушының табиғат құбылыстары мен әлеуметтік өзгерістерге өзінің қөзқарасын білдіретін шешендік сөздің түрі: Шешендік толғау «Бұл дүниеде не өлмейді?»деген Жәнібек ханға Жиреншенің қайтарған жауабы шешендіктің қай түрі: шешендік толғау Сөздері аңыз әңгімеге айналып кеткен шешен: Жиренше шешен Шешендік арнаудың негізгі мазмұнын құрайтын тілектер: Қуанышқа бата беру,ауыр қайғыны жеңілдету үшін тоқтау айту ,елін жерін қастерлеуге ,қорғауға үндеу. «Сөзден тәтті нәрсе жоқ. Сөзден ащы нәрсе жоқ.Сөзіңді тіліңе билетпе ақылыңа билет...» деген сөздің авторы: Бөлтірік шешен Бөлтіріктің шешендік сөздерінің көпшілігі неге негізделген: Өз ұлтының қасиетті ұғымдарына сипаттама беруге Үлкен алдында иіліп сөйле, Кіші алдында сызылып сөйле Иіліп сөйлегеннен белің бүгілмейді, Сызылып сөйлегеннен сөзің үзілмейді./Бөлтірік шешен/Шешендік сөздің жанрлық түрі: Шешендік арнау Малайсары би Сырыммен қоштасарында: «Есіңе салар үш сөзім бар: обал,сауап,борыш».Осы үш сөз есіңде болса,елің жаныңнан кетпес, елің барда дұшпаның басыңа теппес»-деген екен.Үзінді: Шешендік өсиет Әрі батыр,әрі шешендігімен танылған: Сырым Малайсары: «Есіңе сақтайтын 3 сөз бар: обал,сауап, борыш»-деп кімге айтқан: Сырымға «Кеудең толы бауыр болсын,арқаң қара жауыр болсын. Бірақ жасың жетпіске жетпесін»-деген батаны Сырымға кім берген: Малайсары Тарихта Сырым Датұлына бата берген би: Малайсары «Дау мұраты-біту,Қыз мұраты-кету,Сауда мұраты –ұту, Жол мұраты –жету»-деп айтқан: Сырым Ақсауыт би: «Баланың екі түрі болады: біреуі үй баласы,біреуі ел баласы.Ел бүтіндігін сақтайын деп тұрған бала екенсің...»-деп айтты: Сырымға «Ел баласы» деген сөздің мағынасы: Көптің қамын ойлайтын бала Кісі болар баланың кісіменен ісі бар,Кісі болмас баланың кісіменен несі бар?»-деген малайсарының нақыл сөзі : Шешендік нақыл «Байдалы шешеннің Уәлидің ханымы Айғанымға айтқаны» атты шешендік сөзі: Шешендік арнауға жатады Соқыр Абыздың Жәнібек батырға айтқан батасы шешендіктің қай түріне жатады: Шешендік арнауға Шешендік дау түрлері: Жер дауы ,жесір дауы,құн дауы , ар дауы Мұса Шормановтың бес ауыз жұмбағын шешкен шешен:Қанжығалы Саққұлақ /Жұмбағы :Ағат деген немене?Сағат,Қанат,Жанат,Ханым деген немене?/ Төле би, Қазыбек би,Әйтеке би өмір сүрген кезең: 18ғ «Қарлығаш би» «Қарлығаш әулие» атанғанби: Төле би «Жаңбыр жаумаса жер жетім,Басшысы болмаса ел жетім,Ұқпасқа айтқан сөз жетім...» деген сөздің авторы: Төле би Әйелің жақсы болса, Бірінші-иманың,Екінші –жиғаның,Үшінші-ырысыңның тұрағы...деген: Төле би «Атадан ұл туса игі, Ата жолын қуса игі,Өзіне келер ұятын Өзі біліп тұрса игі,» деген би: Төле би Тәуке ханның атақты «Жеті жарғы »жасасқан би : Төле би Төле бидің: «Ағайын ала болғанда , Ауыздағы ас кетер.Аңдыған дұшпан көбейіп, Жау қолында бас кетер,»-деген сөзінің мағынасы: Ел бірлігі Төле бидің баласына келіні Данагүлдің өзі таңдап әперу себебі : Ердің бақытын келтіретін де, кетіретін де әйел екенін білгендіктен. «Құлдық ұрсаң дұшпанға, арылмайтын сорың бар» - деген сөздерді Төле би Күлтөбенің басында үлкен жиында айтқан . Жоңғар мен қазақты бітістіру мақсатында дипломатиялық қызмет атқарған шешен : Қаз дауысты Қазыбек би . Қалмақ ханына Қоңтажыға елшілікке барғанда Қазыбектің жасы 14-те «Біз қазақ деген мал баққан елміз.Ешкімге соқтықпай ,жай жатқан елміз…»- деген сөздің авторы : Қазыбек би . Он үш жасында қалмақ ханы Қоңтажыға: «Қазақ – қалмақ баласы , Табысқалы келгенмін .Табысуға көнбесең ,Түрысатын жеріңді айт!»-деген би :Қазыбек би Қартайған шағында Қазыбек биге бірден онға дейін санының мағынасын айтып беруді сұраған жырау: Бұқар жырау Қаз дауысты Қазыбек бидің: «...сен қабылын болсаң, мен-арыстан,алысқалы келгенбіз ; жаңа үйреткен жас тұлпар – жарысқалы келгенбіз, тұттқыр сары желіммін, жабысқалы келгенбіз» шешендік Сөзіндегі қолданылған көркемдік тәсіл: Метофора Өркенім өссін десең,кекшіл болма – кесапаты тиер еліңе.елім өссін десең,өршіл болма-өскеніңді өшіресің. Үзінді қай бидің толғауынан? Қазыбек би Әйтеке бидің шын есімі: Айтық «Қасқакөл дауында» ел мүддесін көздеп сөйлеудің асқан үлгісін көрсеткен би: Әйтеке би «Дұрыс сөзге тоқтай білген, басқаны сөзіне тоқтата білген жігітт-жақсы жігіт,» - деп атқан : Әйтеке би Төле би,Ер Қазыбек, тілді Әйтеке, Асқар тау-Қазығұрттай білімді еді.Бірі – күн, бірі туған айдай болып,заманға сәйкесімен келіп еді, - деп, үш биге бата берген хан: Тәуке хан *** Шешендік толғауға жататындар: *Нақыл сөздер; *көркем бейнелі сөздер; *Шешендік жұмбақтар ***Шешендік сөздердің мазмұнына қарай түрлері: *шешендік толғау;*Шешендік дау; *Шешендік дау; *Шешендік арнау *** «Сырым мен Малайсапры» шешендік әңгімесінде кездесетін мәтелдер: * «Қырықтың бірі – Қыдыр»; * «Асыл тастан, ақыл жастан» ***Байдалы шешеннің Айғаным ханымға көңіл айтуға келгенде айтқан сөздері: *Ер қартайды , Мал тайды, Екеуледі ей, ханым...*Жылау деген азап бар , қуартып отқа жандырар. Мен |