жалпы және жас ерекшелік психология тест сұрақтары. Жалы және жас ерекшелік емтихан сұрақтары 2022-2023 (1). Аымды баылаудаы емтихан сратарыны бадарламасы 1 дегей
 Скачать 355.44 Kb.
|
|
Жеткіншек жасындағылардың дене құрылымы мен физиологиялық дамуы. Жеткіншектік жас кезеңі 10 жастан 15 жасқа дейіңгі аралықты қамтиды.Бұл жаста организмде биологиялық,физиологиялық және де социологиялық өзгерістер мен ерекшеліктер туындайды.Жеткіншектік жас кезеңінде жыныстық даму қарқыны жүре бастайды.Бұл тікелей физиологиялық өзгерістермен байланысты.Бұл кезеңде адамның барлық ішкі мүшелерінде жаңа өзгерсітер қалыптасады,тез өсе бастайды.Ал ол өз нытижесінде жыныстық мүшелердің дамуына септігін тигізеді.Көбісінде қол-аяғының тез өсуі байқалады.Сол себепті 14-15 жасқа дейін тез шаршағыш,өз денесін басқара алмаушылық болуы мумкін кейін даму процессі аяқтала келе қоя бастайды.Организмнің дамуы-өте қиын биологиялық процесс,ол тек қана дене массасының артуымен ғана сипаттылмайды,сонымен қатар терісіннің сапалы озгерісімен ерекшеленеді.Маңызды байқалатың өзгерсітер:бойдың өсуі,салмақтың артуы,кеуде формасының өзгерісі.Бұл өзгерсітерге тағы үлкен әсерін тигізетің дене қалпы,тамақтану ерекшелігі мен тері асты май мен бұлшық етінің даму қарқыны.Жеткіншектік жаста адамның денесінің формасы мен түр келбетінің толық қалыптасуы аяқталады.Бұл кезеңде ұл балаларда арқа мен кеуде бұлшық еттері домаланып,қатаяды.Май қапшықтары азайып,бұлшық еттер ұлғаяды.Ал,қыз балаларда тері асты майлары көбейіп,аяқ бұлшық еті домалақ формада қалыптасып дамиды. Т.Д.Марцинковскаяның айтуынша, бұл кезеңде қалқанша және гипофиздің қызметі баяу өзгереді.Жеткіншектік кезеңде жыныстық жетілу, жыныстық жетілудің алғашқы белгілері пайда болады, гипофиздің қызметі өзгереді, бұл физикалық дамуға әсер етеді, тірек-қимыл аппаратының өсу қарқыны өзгереді, зат алмасу жылдамдайды. Мұндай өзгерістер 12-14 жаста болады (тиісінше қыздар мен ұлдарда).Жыныс безлерінің дамуы тек қана жынысына байланысты дамымайды.Бірдей жынысты болып ақ әртүрлі уақыт мерзімінде дамуы мүмкін.Маңызды білу керек ақпарат адмның өз ниетімен тез салмақ қоса бастауы оның жыныс бездерінің дамуын тежейді. Биологиялық факторларға негізделген классификациялардың бірі З.Фрейдке жатады. Бұл даму деңгейі ғашық болу, интимдік қарым-қатынасқа түсу қабілетімен сипатталады. Жыныс сатысына ену организмдегі биохимиялық және физиологиялық өзгерістермен бірге жүреді. Осы өзгерістердің нәтижесінде қозғыштық күшейіп, жыныстық белсенділік артады. З.Фрейдтің ізбасары Э.Эриксон жасөспірімнің даму процесіне әсер ететін әлеуметтік және мәдени факторларға көбірек көңіл бөлді. Фрейд баланың өмірінің алғашқы 6 жылының және ата-анасының тұлға ретінде қалыптасуыныі маңыздылығына сенімді болды, бірақ Эриксонның идеялары бойынша тұлға неғұрлым икемді және достарының, отбасының және жалпы қоғамның әсерінен өмір бойы қалыптасады деп есептеген. 6-14 жас Эриксон кеш балалық шаққа, ал 14-20 жастық шаққа жатады деп ойлаған.Жеткіншектік жаста балада организмде әртүрлі фунционалды бұзылыстар орын алуы мүмкін.Олар: артериальды қан қысымының күрт артыу,жүрек соғысының жиілігі,ентігу,бас ауруы.Жүрек аурулары көбінесе физикалық әрекеттердің аз байқалуы немесе оның тым көп болуына байланысты пайда болады.Көбіне бұл жастағы балалардың өте көп теледидар,телефон немесе кітап алдында ұзақ уақыт қозғалмай отыруы көзінің дұрыс көре алмауына,бас ауруына әсер етеді.Бұның себебі психикалық және физикалық көп күш жұмсау болып табылады.Физиологиялық дамуына әсер етеді:тұқым қуалаушылық, экологиялық орны,тамақтану тәртібі,іс-әрекет тәтртібі,белсенділік т.б.Бұл жаста гигиеналық тәртіпті сақтау өте маңызды.Себебі жеткіншектік жаста май бездерінің күрт артуы организмдегі өзгерістерге (бетке безеудің пайда болуы,денеден жағымсыз иістің шығуы) алып келеді.Сол себепті күнделікті жуынып отыру абзал. Жсасөспірімдердің психикалық дамуының жалпы сипаты. Бұл жас кезеңінің ерекшелігі туралы жасөспірімдердің білмегені абзал.Себебі білген жағдайда үлкендердің өздеріне деген жетіспей жүрген назарын аудартуға бет бұрушы еді.Жасөмпірімдердің әлемі ол түрлі түстердің бір мезетте бірігіп,жауындай басып кетуімен тең.Бұл жауында тек қана жақсы сезім ғана емес сонымен қатар жаман естеліктер де кездеседі.Жасөспірімдік жас (13-17) жас аралығын қамтиды.Жасөспірімдік жас кезеңі бұл балалық шақтан үлкендердің өміріне қадам басумен сипат алады.Әртүрлі мағлұматтарда бұл жас кезенінің даму барысын екі түрлі шекараға бөліп қарастырады:төменгі шекара (10-11 жас),жоғарғы шекара (15-16 дан 19 жас).Жасөспірімдік шақ өте қиын әрі балалық кезеңдерден бөлек ерекшеліктері бар.Физикалық және психологиялық өзгерістер әсіресе бұл өзгерістерді ата ана мен ұстаздар тез байқайды.Бұл кезең тұлғалық дамуда кризистерге толы.Тұлғалық ерекшеліктеріне толқтала кетсек екі сөзбен жеткізуге болады: еркіндікке ұмтылу.Олардың өмірлік мақсаты: Мен қатты ештеме білмесемде, өзімді-өзім қамтамасыз етуге тырысамын.Бұл кезеңнің психологиялық ерекшеліктеріне тоқталсақ, өте тез эмоциональды өзгерістер, бір сөзбен айтқанда эмоционалды әткеншек-көңіл күйі тез көтеріліп тез түседі.Мәселен достарымен байланыс орнатып бір мезетте жалғыздықты қалайды,қуанышты сезімнің опатияға өзгеруі,сенімділік сенімсіздікке,кейде басқалар секілді болғысы келіп тұрып олардан ерекшеленгісі келеді.Олар өздерін үлкен адамға теңеп,бірақ іс-әрекеті кішкентай баладай болуы мүмкін.Досына көмегін берсе,үйде ештеме істегісі келмейді.Бұнын барлығы эндокриндік және де жүйке талшықтары жүйесінің белсенді ауысуымен байланысты.Гармондары тез ауытқып нәтижесінде эмоционалды өзгерістер пайда болады.Бала кезінде ата анасын құрметтеп,айтқаның жасайтын бала өсе келе оларды ерекше жан ретінде қабылдамай, өз айтқанын дұрыс деп санай бастайды.Бұл туралы Марк Твенн өзінің жасөспірімдк шағымен сипаттап кеткен.Ол айтады: Мен 14 жаста болғанда әкемнің ақылын дұрыс санамайтынмын,кейін 21 жасқа толғанда әкемнің ақылын тыңдай бастадым.Тағы бір ерекшелігіне тоқтала кетсек,ол өзінің еркіндігіне,дұрыстығына деген үлкендермен күрес.Үлкен адамдардың тарапынан келісім көрмесе оларды тыңдамай,өз айтқаның орындай бастайды.Себебі олар өздерін баладай көргенің қаламайды,өз стильдері,өмірге деген өз көзқарасы қалыптасады.Ата анамен конфликт әдетте өз баласының ер жеткенің байқамаған,мойындамайтың отбасыда қалыптасады.Бұл кезеңдегі жасөспірімдердің басты іс-әрекеті өз ортасымен ңнеден қорқады?Ол әлсіз,бұрыс іс-әрекет жасаудан қорқады екен.Сол себепті қателессе де, кей жағдайда қателгігін мойындамайды.Бұл шақта жасөспірім өзіне не ұнайтының біліп,сол салада дамыған дұрыс,өзінің өмірдегі мақсатын іздей бастауы қажет.Ненің жақсы ненің жаман екенің айыра алу керек.Ата ана 13-17 жас аралығындағы баласына көп көңіл бөлуі тиіс.Барлық әрекетті баласымен ақылдасып,оның көзқарасымен келісе білу қажет себебі болашақта сенімсіз тұлға болып қалыптасуы мүмкін. Жсасөспірімдердің таным процестерінің дамуы. Жасөспірімдік кезеңдегі ойлаудың дамуы. Бұл кезеңде интеллектуалдық жағы ерекше өзгерістерге ұшырайды, оның дамуының екі жағы бар – сандық және сапалық.Сандық өзгерістер жасөспірімнің интеллектуалдық міндеттерін тезірек және оңай шешуінен көрінеді. Сапалық өзгерістер психикалық процестердің құрылымындағы ығысуларды сипаттайды. Адамның қандай міндеттерді шешетіні ғана емес, оны қалай орындайтыны да маңызды.Жасөспірімдік шақта теориялық ойлау тез дами бастайды (бұл заттардың заңдылықтары мен қасиеттерін ашуға бағытталған ойлау түрлерінің бірі). Жасөспірімдер нақты, визуалды материалдан және таза ауызша пайымдаудан оңай абстракциялауға қабілетті. Жалпы болжамдарға сүйене отырып, ол қазірдің өзінде гипотезаларды құра алады, оларды сынай алады немесе оларды жоққа шығарады, бұл оның логикалық ойлауының басым дамуын көрсетеді (логикалық конструкциялар мен дайын түсініктер қолданылады).Жасөспірімдік шақта ойлаудың дамуы кезінде балада мынадай қабілеттер көрінеді:бір). Зияткерлік есептерді шешуде гипотезамен жұмыс істей білу. Жаңа мәселемен бетпе-бет келген жасөспірім оны шешудің әртүрлі жолдарын табуға тырысады, ең тиімдісін табуға тырысады. Ж.Пиаже бұл кезеңді формальды операциялар кезеңі деп атады. Сонымен бірге бұл жаста ойлаудың дамуының басты ерекшелігі жеке психикалық операциялардың бірте-бірте біртұтас құрылымға айналуы болып табылады.Дж.Пиаже тәжірибесі. Балаларға түссіз сұйықтық салынған бес ыдыс ұсынылып, сұйықтықтарды араластырғанда сары түс беретін комбинацияны табуды сұрады. Кішкентай балалар сынақ пен қателік арқылы заттарды кездейсоқ араластырады. Жасөспірім балалар сұйықтықты араластырудың ықтимал комбинацияларын анықтауға тырысты, содан кейін ықтимал нәтижелер туралы гипотезаларды алға тартты және оларды жүйелі түрде тексерді. Өз жорамалдарын тәжірибеде сынап көргеннен кейін олар логикалық дәлелді нәтижелерге қол жеткізді.2). Жасөспірімдердің ой-өрісін дамытудың тағы бір ерекшелігі олардың абстрактілі ойларды талдай білуі, абстрактілі пайымдаулардағы қателер мен логикалық қайшылықтарды іздеу. Осыған байланысты жасөспірімдерді әртүрлі философиялық мәселелер қызықтырады, соның ішінде діни, этикалық және т.б. Жасөспірімдік шақта қабылдау мен есте сақтаудың дамуы. Бұл процесс оқу үрдісіне, дәлірек айтқанда, білім беру бағдарламаларының күрделілігіне байланысты. Мұнда химия, физика, сызу, геометрия, т.б.Зерттелетін материал көлемінің күрделенуі және айтарлықтай ұлғаюы есте сақтау механизмдерін ұйымдастырудың сапалы қайта құрылуына әкеледі. Егер бастауыш мектеп жасында есте сақтауға ерекше көңіл бөлінсе, онда бұл кезеңде жасөспірімдер жаттаудан тура мағынада бас тартуға мәжбүр болады. Балалар мәтінді немесе басқа оқу материалын өзгерте бастайды, бұл оны есте сақтауды және жаңғыртуды жеңілдетеді.Бұл кезеңде логикалық жады белсенді түрде дамып келеді және бала негізінен жадтың осы нақты түрін пайдалануға ауысатын нүктеге тез жетеді. Механикалық есте сақтаудың дамуы баяулайды.Жасөспірімдік кезеңдегі қиялдың дамуы. Бұл баланың шығармашылық қабілетінің жоғарылауынан көрінеді. Кейбір жасөспірімдер өлең жаза бастайды, сурет салумен және шығармашылықтың басқа түрлерімен шындап айналысады.Адамның фантазиясы тағы бір маңызды функцияны орындайды - реттеуші. Жасөспірімнің шынайы өмірдегі қанағаттандырылмаған қажеттіліктері мен тілектері оның қиял әлемінде оңай көрінеді. Сондықтан қиял мен қиял кейбір жағдайларда тыныштық әкеледі, шиеленісті жеңілдетеді және ішкі қайшылықты жояды.Жасөспірімдік шақта тілдің дамуы. Даму келесі бағыттар бойынша жүзеге асырылады:оқуды дамыту – жатқа айту алдында тез әрі мәнерлеп оқу қабілеттерін дамыту;монологтық сөйлеуді дамыту – шағын шығарманы немесе мәтін үзіндісін қайталай білуден өз бетінше ауызша баяндауға, пайымдаулар жасауға, ойларын жеткізуге және оларды дәлелдей білуге көшу;жазбаша сөйлеу – берілген немесе еркін тақырыпта жаза білуден шығарманы өз бетінше жазуға дейін.Жалпы, когнитивтік процестер туралы айтатын болсақ, жасөспірімдердің интеллектуалдық дамуы жоғары деңгейге жететінін атап өтуге болады. Және ол барлық басқа когнитивті процестерге әсер етеді.Психологтардың көпшілігі (Ю.А. Пономарев және т.б.) интеллектуалдық дамудың шыңына 12 жасқа дейін жетеді деп есептейді. Бірақ бұл көзқарасқа қарсылықтар бар. Жалпы алғанда, бұл жастағы интеллектуалды дамудың негізгі бағыттары келесі ережеге дейін төмендейді: бұрын белгілі жолдарға стандартты емес көзқарасты дамыту мүмкіндігі. Жсасөспірімдердің тұлғалық дамуы. «Жасөспірімнің тұлғалық дамуының бүкіл мәселесінің кілті» Л.С. Выготский мүдделер мәселесін қарастырды. Ол жасөспірімдік кезеңнің екі кезеңін (жағымсыз және жағымды) бөліп, оларды қызығушылықтар саласындағы өзгерістермен байланыстырды:- теріс фазада бұрынғы қызығушылық жүйесі шектеледі, солып қалады, жыныстық құштарлық пайда болады, осыдан еңбекке қабілеттілігі төмендейді, оқу үлгерімі нашарлайды, дөрекілік, жасөспірімнің ашушаңдығы, өзіне қанағаттанбау, алаңдаушылық күшейеді;- жағымды кезең жаңа, кеңірек және тереңірек қызығушылықтардың пайда болуымен сипатталады, басқа адамдардың психологиялық тәжірибесіне қызығушылық дамиды, жасөспірімнің болашаққа бағдарлануы арман түрінде жүзеге асады. Жасөспірімдік шақтың негізгі қажеттіліктері (Д.Б.Эльконин): құрдастарымен қарым-қатынас жасау қажеттілігі, өзін-өзі растау қажеттілігі, ересек болу қажеттілігі, есептелу қажеттілігі.Ересектермен қарым-қатынас жасау кезінде ересек болу және қамқорлық қажеттілігі қанағаттандырылады: жасөспірімдер үшін бұл өзін-өзі басқару қабілеті емес, айналасындағы ересектерді тану және өмірдің негізгі теңдігі. құқықтары.Жасөспірімнің ересек адаммен қарым-қатынасындағы қақтығыстар мен қиындықтар олардың құқықтарының сипатына және жасөспірімнің дербестігі туралы идеялардың әртүрлілігіне байланысты туындайды: егер ересек жасөспірімге деген көзқарасын өзгертпесе, онда ол өз бетінше қарым-қатынастың жаңа түріне көшудің бастамашысы болады. T.В. Драгунованың пікірінше, жанжал ересектердің жасөспірімдік кезеңде тұлғаның дамуына мән бермеуінің немесе оның жанында жасөспірімдерге жаңа орын таппауының салдары болып табылады.Жоғары рефлексивті және жауапты отбасы баланың өсуін ескеру қажеттігін түсінеді: ата-аналар жасөспірімнің мәселелерін назар аудармай талқылауға дайын екендіктерін көрсетеді және оның өзін-өзі бағалауын сақтауға мүмкіндік береді. Жасөспірімнің өзін-өзі танудың ерекше формасы, ересектер әлемінде өзін неғұрлым өзекті деп санайтын субъективті идея - бұл ересектік сезімі. Мәліметтерге сәйкес, Д.Б. Эльконин, бұл «жасөспірім өзін басқалармен (ересектермен немесе құрбыларымен) салыстыратын, ассимиляция үлгісін табатын, басқа адамдармен қарым-қатынас жасайтын және өз қызметін қайта ұйымдастыратын сананың жаңа түрі». Бұл жасөспірімнің өміріндегі жаңа позицияны, өзіне, адамдарға және әлемге қатысты жаңа ұстанымды білдіретін тұлғаның негізгі қасиеті. Д.И. Фельдштейн 10-11 жаста жасөспірімдердің шамамен 1/3 бөлігінде мүлдем жағымсыз тұлға болғанын атап өтті; Кейбір жасөспірімдер өздерінің көптеген кемшіліктерін атап көрсетеді және оларға ұнайтын бірден-бір қасиет, яғни өзін-өзі бағалау жағымсыз эмоционалды негізге ие.12-13 жаста жалпы өзін-өзі қабылдаумен қатар, басқалардың, әсіресе құрбыларының бағалауына байланысты жасөспірімнің өзіне деген жағымсыз ситуациялық қатынасы сақталады. Әңгіме «Золушка» кешені («Ұсқынсыз үйрек»): өзін-өзі қатты жек көру және жүрегінде жасөспірімнің қайта туылуына үміттену.14-15 жаста жасөспірімнің өзіне деген қазіргі қарым-қатынасын анықтайтын «функционалдық өзін-өзі бағалау» қалыптасады (өзінің жеке басын оның тұлғасының идеалды формасы болып табылатын белгілі бір нормалармен салыстыру негізінде). .Жасөспірімдерді өзін-өзі бағалау критерийлерін құруға және мінезінің күшті жақтарына сүйенуге үйрету керек.Жасөспірімдік кезеңнің соңында ересектерден алынған бағалаудан өзін-өзі бағалауға, өзін-өзі көрсетуге, өзін-өзі бекітуге, өзін-өзі тануға, өзін-өзі тәрбиелеуге (жағымды қасиеттерді дамытып, негативтілікті жеңу) ұмтылу біртіндеп жүреді. қалыптасты. бір).Ж.Пиаженің зерттеулері бойынша 12-13 жаста адам өмірінің нормаларынан асатын құндылықтар мен идеалдар (әлеуметтік әділеттілік пен еркіндік) маңызды болған кезде адамның адамгершілік дамуы жаңа мәнге ие болады. , достық, сүйіспеншілік, шынайылық - жасөспірімдерге арналған осы ұғымдардың барлығы эмоционалды бояу мен тұлға үшін маңызды). Жсасөспірімдердің кәсіби бағдары мен мамандық таңдауы. Жасөспірімдік шақ кіші жастағы балаға да,үлкенге де ұқсамайтын кезең болып табылады. Ол 11-17 жас аралығын қамтиды.Физикалық жағынан ересектерге ұқсағанымен,ой-өрісі баланікіне ұқсаc келеді.Жасөспірім өзін ересек деп санайды және өзіндік ой-пікірлері қалыптасады.Сол себепті, бұл кезеңде болашақ,әсіресе мамандық жайлы көзқарас қалыптасады.Жасөспірім еркін,жауапкершілікпен жүргенді қалайды.Жауапкершілікпен дегенде белгілі бір мамандықта жұмыс істеп,еркін шешім қабылдауды айтамыз. Көптеген ғалымдар жасөспірімдік кезеңде мамандық,болашақ жайлы көзқарас қалыптасатынын айтқан.Мысалыға,Н.И. Крылова зерттеулерінде жасөспірім мамандық жайлы 16-17 жас аралығында ойлайды деп айтса,Л.И.Божович сегіз және тоғызыншы сынып аралығында 15жаста болашақ жайлы ой қалыптасады деп санады. Мамандық таңдау кезеңдері бойынша,Эли Гилзберг 3 кезеңге бөлген. Бірінші кезең,қиялдау.Жасөспірім бұл кезеңде болашақта кім болғылары келетінін қиялдайды.Ойнағанда сол образға кіреді.Сонымен қатар,өмірде жоқ мамандықтарды да қиялдайды екен.Мысалы,теледидардағы кейіпкерлерді айтамыз.Ол 11 жасқа дейін болады делінеді. Екінші кезең,гипотетикалық.Бұл кезеңде жасөспірімдер өздерінің жоспарларын өздерінің қабілеттерімен ұштастырып,мүмкідіктерін саралай алады.Мысалы,футболды жақсы ойнаса “футболист боламын” деген ой қалыптасады.Ол 11-17 жас аралығы. Үшінші кезең,шынайы.Жасөспірім нақты қай мамандықты жасайтынын,қай оқу орнына түсіп,болашақ мақсаттарын орындайтынын біледі.Мысалы,мен психолог болуды шешіп,ЖенПу-ға түсуім.Ол 17жастан жоғары жастағыларда толық қалыптасады екен. Бұл кезеңде сонымен қатар,мамандық таңдауда көптеген дағдарыстар орын алады.Мысалы, Әлеуметтік-экономикалық дағдарыс,авторитет әсері. Әлеуметтік-экономикалық дағдарыс деп,мамандықты айлығының көптігіне қарап таңдауы және тез баю болып табылады. Авторитет әсерінен туындайтын дағдарыс деп,мамандық таңдауға ата ана,мұғалім,достардың және т.б. әсерін айтамыз. Қорыта келе,Жасөспірімдік шақта көптеген дағдарыстар орын алады,бірақ оны өткізу арқылы бала ересектік сатыға көтеріледі.Бұл кезеңде бала өзінің болашағы және мамандығы жайлы көзқарас толық қалыптасады.Жасөспірім мамандықты таңдап,өз арман мақсаттарын жүзеге асырады Тұлғаның мінездік ерекшеліктері. Мінез және мінез бітістері туралы түсінік Тұлға деген кім? Тұлға-өзіндік ерешеліктері бар жаратылыс.Оның өзіндік мінез-құлқы,ой-пікірі,ерік-жігері болады.Көптеген ғылым салаларында, адамды өзіндік тұлға деп қарастырады.Әлеуметтануда қоғамның бір мүшесі ретінде қараса,психологияда мінез,сезім,сана,жан бөліктерін зерттеп қарастырады. Мінез – адамға туа бітті қалыптасып, өзгеріп отыратын қасиеттерінің жиынтығы. Ол қоршаған ортаға, айналасындағы адамдарға реакциясынан көрінеді. Әр тұлғаның индивидтік мінез-құлқы болады.Индивидтік мінез дегеніміз ерекше,өзгеше,басқаларға ұқсамайтын мінез дегенді білдіреді. Мінездің көптеген типтері бар.Бірақ мен олардан түсінден түрлерін жазсам.Олар,ашушаң,байсалды,шыншыл,өтірікші,пысық,еріншек деп жіктеледі екен.Олардың белгілі бір ситуацияларда іс-әрекеттің қайталануы айтылады.Оны мінез бітістері деп келтірген. |