жалпы және жас ерекшелік психология тест сұрақтары. Жалы және жас ерекшелік емтихан сұрақтары 2022-2023 (1). Аымды баылаудаы емтихан сратарыны бадарламасы 1 дегей
 Скачать 355.44 Kb.
|
|
Ағымдық бақылаудағы емтихан сұрақтарының бағдарламасы 1 – деңгей Жалпы және жас ерекшелік психологиясының пәні мен міндеттері. Жалпы және жас ерекшелік психологиясының пәні мен міндеттері Жалпы және жас ерекшелік психологиясы адамның бүкіл өмірі бойындағы психикалық қасиеттері мен тұлғасының даму үдерісін зерттейді, оған қоса психикалық ойлауды ары қарай дамыту,өмірдегі адам баласындағы болатын психикалық жеке басының дамуын,құрымдардың заңдылықтарын дамыту болып табылады. Жас ерекшеліктері психологиясының психологиясының басқа салаларынан басты айырмашылығы- даму қарқынына басым көңіл бөлу болып табылады. Міндеттері- Жалпы психологияда барлық психикалық құбылыстарды зерттеу және түсіндіру болады,оған қоса олардың пайда болу,қалыптасу және даму негізіне жататын обьективтік заңдылықтарды ашып көрсету болып табылса, жас ерекшелік психологиясында осы түзілімдердің баланың бойында қашан пайда болып, олардың белгілі бір жас кезеңіндегі ерекшеліктері қандай болатындығы туралы сұрақтарға жауап береді. Психология өмірдің заңдылықтарын білу және оларға арқа сүйеу олардың ерекшеліктеріне қарап отырып,жүзеге асады Жалпы және жас ерекшелік психологиясының басқа ғылымдар жүйесінде алатын орны мен зерттеу әдістері. Жас ерекшелігі психологиясынын баска гылымдармен байланысы: анатомия, физиология, философия, жалпы психология. Жалпы психология - барлык психологиялык гылымдардын теориялык негізі. Жалпы психология - психика дамуынын жалпы зандылыктарын, оны зерттеу адістерн, теориялык принциптерін, жане онын гылыми угымдарынын калыптасу жуиесн зерттейді. Анатомия жане физиология - бала дене курылысынын эр жаска карай ныгайып осуін, органдарды аткаратын кызметін, ар жаста турлише озгерістерге ушырау себептерін керсетеді. Философия - барлык гылымдардый одіснамалык негри Философия барлык гылымдар ескеретін ортак заклалыктараи ашалы (карама-кайшылык, дамудын секірмелілігі заны). Жас ерекшелік психологиясьным ен тывыз байланысатыи зылымы педагогика болгандыктан - зеритейтін объектісі бр. яеми бала, жеткіншек, жасоспірім. Бірак баланы зерттегенде зерттеуші онын психикасьнын эр турлі жагын алып карастыради А.С Выготский, А.П Нечаев пікірінше, баланын психикась зерттеу (дамуын керіп, дурыс багыт беру) тек оку - тарбие процесінін барысында жургізілуі тиіс. Дегенмен де даму туралы карастырсак: бул жас туралы тусінікті береді, ягни «жас» жане «жастык шак», «жас» немесе «жастык кез» - бул даму циклі больп табылады. Жас ерекшелік кезені психикалык даму функциясымен ерекшеленіп коймай, ол эр жастаты карым-катынасын, негізгі жас мелшерін аныктайды. Жас ерекшелігі психологиясынын тармактары: - Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы (туганнан 6-7 жас) - Бастауыш сынып окушыларынын психологиясы (7-10 жас) - Жеткіншектер психологиясы (10-11-14-15 жас) - Балеын жастык психологиясы (15-18 жас) - Ересектер психологиясы (21-35, 35-60 жас) - Карттар психологиясы (60-75, 75-90 жас). Жас ерекшелігі психологиясынын зерттеу адистерин факторларды зерттсуден турады. Факторларды тауми, аныктаута комектесетін тосілдерлі гылыми одістер деп атайлы. Бакылау жас ерекшелік пеихологиясынданы зерттеулерде кенінен коланылады. Бакылау зерттеулін тек тісті объектілеріне карау емес, одейі максат койып баланын тісті мінез-кулкыи (созін, ісін) тексеру. Бул кейде «кесінді» ретінде жургізілелі. Кесінді дейтін себебі бакылау уздіксіз жургізілмейлі, керек деген мезгілде (аз уакыттын ішінде) жургізіледі. Байкау адісі деп тандамалы жоне жоспарлы турде адамнык психикалык орекеттерін уйреншікті жагдайларда зерттеп жоне психикалык эрекеттердін агымына ешбір езгерістер енгізбей сипаттауды айтамыз. Бул эдіс бойынша, зерттеуші адам зерттелушінін эрекеттерін сырттай бакылап, жазып отырады. Оны жургізу шарты: жоспарлап алу, максат кою, жуйелі турде жургізіліп отыруы, кездейсок болмай, байкауды калай жургізу керектігін алдын ала белгілеп алу жоне оган корытынды беру. Байкау жаппай жоне ішінара больп белінеді. Бала психологиясы тарапынан жасалынатын эксперименттер мектепке дейінгі жане мектеп жасындарылармен турліше жургізіледі. Эксперимент деп баланын психикасынын даму занлылыктарын бірнеше рет езгертіп, кубылтып, кейде жасанды зерттеу. Эксперимент адісі аркылы кейбір психикалиы функцияларды даралан жоне дал зерттеуте оолады. Эксперичет екіге белінеді: табиги эксперимент жане лабораториялык. Табиги эксперимент кунделікті дагдылы al zalta балалардын арасында ойын, сабак, оку, енбек арексті келінде жургізіледі. 1910 жылы орыс педагогі А.Ф. Лазурский (1874. 1917ж) табизи эксперименттін негізін калады. Лабораториялык экеперимент арнайы жабдыкталган лабораторияларда жургізілетіи зерттеу. Жас ерекшелік психологиясында мынандай эксперимент турлерін де колданамыз: белгілеуші эксперимент - тексерілген маселенін багытын алдын ала білу. Калынтастырушы эксперимент -балаларды осы психикалык процестер мен сапалары калыштастыруга багытталган эксперимент. Сонымен бірге «келденен кесу», «бойлай» зерттеу здістері бар зерттеуши психиканын калыштасуынын нак сол соттегі психологиялык ерекшеліктерін оглуте тырыскан кезде бала психикасынын дамуын келденен кесу здісмен зерттейді. Кейде психологтар бір сыналушнын езін, онын психологиясындаты елеул езгерістерді жумем трке отырып, узак уакыт зерттейді. Буны бойлай зерттеу одісі деп атайды. Казіргі заман гылыми психологиясында здістердін келесі 4 тобын колдануда: Уйымдастыру адістері - салыстыру әр топты, жасы, кызметі т.б. бойынша салыстыра зерттеу, кешенді зерттеуте ар турлі гылымдар екілдері катысып бір объектіні жан - жакты әр турлі куралдармен зерттеу, лангитюд бір адамды не одамдар тобыи узак уакыт аралыгында кайталан зерттеу. Эмирикалык адістер -бакылаумен езіндік бакылау, эксперимент (лабораторнялык, табиги, калыптастырушы), пенходиагностика-лык одістер: психологиялык болжау, тест, анкета, сурак беру, социометрия, интервью, энгімелесу. шыгармашылдык іс-эрекет онімдерін талдау эдістері, емірбаян. Деректерді ондеу здістері: сандык (статистикалык) жоне сапалык (алынган материалды топка жіктеу) талдау эдістері. Интерпретациялык адістер: генетикалык, курылымдык. Сондай - ак реттеу тузету адістеріне: аутотрениг, топтык трениг, психотерапнялык ықпал ету одісі, оку - уйрету әдісі. Бейнелеудің ерекше формасы психика жайлы түсінік. Табиғаттағы бейнелеу формаларының үш деңгейі. Бейнелеудің ерекше түрі психика жайлы түсінік.Табиғаттағы бейнелеу формаларының үш деңгейі. Психика (басқа грек тілінен. ψχικός" рухани, өмірлік") — психология мен медицинадағы күрделі ұғым, ол білім салалары мен ғылым салаларына байланысты келесідей анықталады: Ойлау процестері мен құбылыстарының жиынтығы (сезімдер, қабылдаулар, эмоциялар, есте сақтау және т. б.); жануарлар мен адам өмірінің қоршаған ортамен өзара әрекеттесуіндегі ерекше аспектісі "Объективті шындық субъектісінің жоғары ұйымдасқан тіршілік иелерінің сыртқы әлеммен өзара әрекеттесу процесінде туындайтын және олардың мінез-құлқында (қызметінде) реттеуші функцияны жүзеге асыратын белсенді бейнелеу формасы". Объективті әлем субъектісінің белсенді көрінуінен, одан бөлінбейтін әлем бейнесін құрудан және оның мінез-құлқы мен іс-әрекетінің негізінде реттеуден тұратын жоғары ұйымдастырылған тірі материяның жүйелік қасиеті. Адамның ішкі әлемі болып табылады. Психика тұтастық, белсенділік, даму, өзін-өзі реттеу, қарым-қатынас, бейімделу және т.б. сияқты қасиеттермен сипатталады; соматикалық процестермен байланысты. Биологиялық эволюцияның белгілі бір кезеңінде пайда болады. И. п. Павлов психикалық белсенділікті жоғары жүйке белсенділігімен анықтады. Психиканы зерттеумен психология ғылымы айналысады. 1970 жылдарға қарай психология, неврология және физиология тоғысында нейропсихология дамыды-психикалық процестердің ми механизмдерін зерттейтін психология саласы. А. Н.Леонтьев, кейінірек К. Е. Фабри гипотезасын ұсынды Леонтьев – Фабри тұжырымдамасы. Онда психиканың дамуының үш кезеңі көрсетілген: қарапайым сенсорлық психика; перцептивті психика; интеллект. Қарапайым сенсорлық психика: Жануарлар сыртқы әсерлердің жеке қасиеттерін ғана көрсете алады, рефлексия сезімталдық түрінде немесе қарапайым сезім түрінде болады. Перцептивті психика жануарларға мақсатқа ғана емес, сонымен бірге берілген жағдайларға да жауап беретін мінез-құлық құруға мүмкіндік береді. Олар іс-әрекет тәсілін, қажетті затты қалай алуға болатындығын анықтайды және бұл әдіс олардың мінез-құлқына енеді. Жануарлардың мінез-құлқында бекітілген іс-әрекет тәсілдері деп аталадыәкімдер. Сатып алынған мінез-құлық тіршілік процесінде, тірі жанның өзіндік тәжірибесінің әсерінен қалыптасады. Жануарлардың эволюциялық даму процесінде қарапайым сенсорлық психика сатысында олардың көпшілігінде мінез — құлықтың күрделі формасы-инстинкт қалыптасты. Инстинкт-бұл тұқым қуалайтын бағдарламаланған, стереотиптік әрекет түрлеріне жауап беретін мінез-құлық, ол арқылы жануар арнайы дайындықсыз қоршаған орта жағдайларына бейімделеді. Инстинкттер биологиялық қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған туа біткен, тұқым қуалайтын мінез-құлық актілері. Психикалық даму туралы жалпы түсінік. Психикалық даму туралы жалпы түсінік Диалектикалық түсінікке сәйкес даму (философиялық сөздік) – заттағы табиғи, бағытталған және қайтымсыз өзгерістер уақыт бойынша оның сандық және сапалық жағынан көрініс табады түрлендірулер.Тиісінше, психикалық даму бұл фактімен байланысты емесбір нәрсе жасына қарай артады (сөздік қор, зейін,есте қалған материалдың көлемі және т.б.) немесе азаяды (балаларқиял, импульсивті мінез-құлық және т.б.). Дамудың басқашамсапалық өзгерістері, әртүрлі өзгерістері,мүлдем басқа механизмдердің, құрылымдардың және процестердің пайда болуы.Л.С. Выготский,психикалық даму болып табыладысандық үнемдеу, бұлжаңа тудырусапа көрсеткіштері, сыртқы түрінепсихикалық неоплазмалар, сол формаларжәне психиканың алдыңғы кезеңде болмаған қасиеттері. Өтусапалы ісіктерге сандық жинақталуы мүмкінжылдам да, ұзақ та (сөйлеуге, ойлауға, сыртқы келбетке үйренуәдеттер және т.б.).Даму процестері биологияда да сипатталған. Психология үшінкелесі ұғымдар өзекті: өсу, жетілу және қартаю.Өсу – даму процесі, ол көлемін ұлғайту,тұтастай алғанда органның немесе ағзаның функционалдығы мен күрделілігіоңтайлы жетілу нүктесіне дейін.Жетілу - бұл өсудің өзгеруінен тұратын даму процесігенетикалық схемаға сәйкес.Қартаю – биологиялық жағынан тұратын даму процесі нүктеден өткеннен кейін пайда болатын денедегі өзгерістер оңтайлы жетілу.Психикалық даму -психикалық табиғи өзгерістер уақыт бойынша процестер, көрсетілген олардың сандық, сапалық және құрылымдық түрлендірулер.Даму психологиясының көптеген теориялары үшін жетілу жалғыз немесе адамның жетістіктерін анықтайтын дамудың негізгі себебі оның өмірінің барысы. Биологиялық және әлеуметтік факторлардың бала психикасының дамуына тигізетін әсері. Биологиялық және әлеуметтік факторлардың бала психикасының дамуына тигізетін әсері. Факторлар белгілі бір белгіде тұрақты өзгерістерді тудыратын тұрақты жағдайлар деп аталады. Жеке тұлғаның психикалық қалыптасуы, тұлғаның қалыптасуы биологиялық және әлеуметтік тұрғыдан шартталған процесс. Адамның бұрынғы даму тарихы (филогенез) жеке дамуға (онтогенезге) екі жолмен – биологиялық және әлеуметтік әсер етеді. Баланың психикалық даму процесі онтогенез бойында сақталатын жалпы заңдылықтармен сипатталады. Л.С. Көрнекті психолог және дефектолог, адам психикасының дамуының мәдени-тарихи теориясының негізін салушы Выготский «қалыпты баланың өркениетке айналуы әдетте оның органикалық жетілу процестерімен біртұтас қосылуы» деп нанымды дәлелдеді. . Табиғи және мәдени дамудың екі жоспары бір-бірімен сәйкес келеді және біріктіріледі. Өзгерістердің екі қатары да бір-біріне еніп, мәні бойынша бала тұлғасының әлеуметтік-биологиялық қалыптасуының біртұтас қатарын құрайды. Биологиялық факторлар Қазіргі бала психологиясы әртүрлі факторлардың, жағдайлардың, жағдайлардың, т. биологиялық және әлеуметтік факторлар. Биологиялық факторлар – адамның биологиялық организм ретінде жеке дамуына әсер ететін, тұқым қуалаушылық белгілерін тудыратын табиғи факторлардың жиынтығы. Балалардың физикалық және психикалық дамуында елеулі ауытқуларды тудыруы мүмкін биологиялық қауіп факторларына мыналар жатады: - тұқым қуалайтын да, гендік мутациялардан, хромосомалық аберрациялардан туындайтын хромосомалық генетикалық ауытқулар; - жүктілік кезіндегі ананың жұқпалы және вирустық аурулары (қызамық, токсоплазмоз, тұмау); - венерологиялық аурулар (гонорея, мерез); -ананың эндокриндік аурулары, әсіресе қант диабеті; - Rh факторының сәйкес келмеуі; -ата-ананың, әсіресе анасының алкоголизм және есірткі қолдануы; - биохимиялық қауіптер (радиация, қоршаған ортаның ластануы, қоршаған ортада ауыр металдардың болуы, мысалы, сынап, қорғасын, жасанды тыңайтқыштарды, агротехнологияда тағамдық қоспаларды қолдану, дәрі-дәрмектерді дұрыс қолданбау және т.б.) жүктілікке дейін немесе одан кейін ата-аналарға әсер етеді. жүктілік кезінде анаға, сондай-ақ босанғаннан кейінгі дамудың ерте кезеңдеріндегі балалардың өздеріне; - ананың соматикалық денсаулығындағы елеулі ауытқулар, оның ішінде дұрыс тамақтанбау, гиповитаминоз, ісік аурулары, жалпы соматикалық әлсіздік; -гипоксиялық (оттегі тапшылығы); - жүктілік кезіндегі ана токсикозы, әсіресе екінші жартысында; -еңбек қызметінің патологиялық ағымы, әсіресе бас миының жарақаттануымен бірге жүреді; -баланың ерте жастағы бас миының жарақаттары және ауыр жұқпалы және токсикалық-дистрофиялық аурулары; ерте және мектепке дейінгі жаста басталған созылмалы аурулар (мысалы, астма, қан аурулары, қант диабеті, жүрек-қан тамырлары аурулары, туберкулез және т.б.). Бала дүниеге келгеннен кейін оның дамуына белсенді әсер ететін адамдардың ортасына - қоғамға енеді. Әлеуметтік факторлар – адамның әлеуметтік болмыс ретіндегі мінез-құлқын анықтайтын қоғамдық даму нәтижесінде пайда болған факторлардың жиынтығы. Баланың психикалық дамуының негізгі түсініктері Психикалық даму – адам психикасы мен мінез-құлқында сандық, сапалық және құрылымдық өзгерістердің пайда болуына әкелетін бағытталған және жүйелі өзгерістердің қайтымсыз процесі. Өзін-өзі дамытудың барлық басқа өзгерістерден ерекшеленетін негізгі қасиеттері: а) қайтымсыздық – бұрынғыларға қарағанда өзгерістерді, жаңа өзгерістерді жинақтау қабілеті; б) бағыттылық – біртұтас, іштей өзара байланысқан даму желісіне бағыну; в) үлгі – әртүрлі адамдарда бір типті өзгерістерді қайта жаңғырту мүмкіндігі. Сондай-ақ адам дамуының негізгі факторларын бөліп көрсетіңіз. Оларға мыналар жатады: 1) тұқым қуалаушылық – организмнің зат алмасуының және жеке дамуының ұқсас түрлерінің бірнеше ұрпақтарда қайталанатын қасиеті; 2) қоршаған орта – адам өмір сүруінің әлеуметтік, материалдық және рухани жағдайлары; 3) белсенділік – организмнің тіршілік етуінің және мінез-құлқының шарты ретіндегі белсенді күйі; жүйе тұқым қуалаушылық пен қоршаған ортаның өзара әрекеттесуінің тәрбиелік факторы болып табылады. Тұқым қуалаушылық адамның жеке қасиеттеріне әсер етеді және оның дамуының алғышарты болып табылады, қоршаған орта (қоғам) - жеке адамның әлеуметтік қасиеттері бойынша; белсенділік – жеке және әлеуметтік ерекшеліктер бойынша. Э.Геккель 19 ғасырда заңды тұжырымдаған: онтогенез – филогенездің қысқартылған қайталануы. Даму психологиясына ауысқан биогенетикалық заң бала психикасының дамуын биологиялық эволюцияның негізгі кезеңдері мен адамзаттың мәдени-тарихи даму кезеңдерінің қайталануы ретінде көрсетуге мүмкіндік берді. Рекапитуляция теориясын жақтаушылардың бірі В.Штерн баланың дамуын былай сипаттайды: - өмірінің алғашқы айларындағы бала сүтқоректілер сатысында; - жылдың екінші жартысында ол ең жоғары сүтқоректілер - маймылдар кезеңіне жетеді; -сонда - адам жағдайының бастапқы кезеңдері; алғашқы халықтардың дамуы; -Мектеп табалдырығын аттағалы ол адамзат мәдениетін – әуелі көне және көне өсиет әлемінің рухында, кейінірек (жасөспірім кезінде) христиан мәдениетінің фанатизмін игеріп, тек қана кемелденуге қарай Жаңа дәуір мәдениетінің деңгейіне көтеріледі. Бала психикасының дамуына қарама-қарсы көзқарас социологиялық бағытта байқалады. Оның бастауы 17 ғасырдағы философ Джон Локктың идеяларында жатыр. Баланың ақ балауыз тақтай (tabula rasa) сияқты жаны таза туады деп сенген. Бұл тақтада тәрбиеші кез келген нәрсені жаза алады, ал бала тұқым қуалаушылықпен ауыртпалықсыз, жақын үлкендер оны қалай көргісі келсе, солай өседі. Екі көзқарастың да – биологизация да, әлеуметтану да – біржақтылықтан зардап шегетіні, дамудың екі факторының біреуінің маңыздылығын төмендететін немесе жоққа шығаратыны анық. Сонымен қатар, даму процесі өзіне тән сапалық өзгерістер мен қарама-қайшылықтардан айырылады: бір жағдайда тұқым қуалайтын механизмдер іске қосылып, ең басынан бастап өндірісте қамтылған нәрсе қолданылады, екінші жағдайда - осының негізінде барған сайын көбірек тәжірибе жинақталады. қоршаған ортаның әсері. Өзінің белсенділігін көрсетпейтін баланың дамуы өсу, сандық өсу немесе жинақтау процесіне ұқсайды. Биологиялық факторға ең алдымен тұқым қуалаушылық жатады. Баланың психикасында нақты ненің генетикалық түрде анықталғаны туралы консенсус жоқ. Отандық психологтар кем дегенде екі нүкте тұқым қуалайды деп санайды - темперамент және қабілеттердің қалыптасуы. Орталық жүйке жүйесі әртүрлі балаларда әртүрлі қызмет етеді. Күшті және қозғалмалы жүйке жүйесі, қозу процестері басым, холерик, «жарылғыш» темперамент береді, ал қозу және тежелу процестері теңгерімді, сангвиник. Тұқым қуалайтын бейімділік қабілеттердің даму процесіне ерекшелік береді, оны жеңілдетеді немесе тежейді. Қабілеттердің дамуы тек бейімділікке байланысты емес. Абсолютті дауысты бала музыкалық аспапта үнемі ойнамаса, ол орындаушылық өнерде жетістікке жете алмайды, ерекше қабілеттері дамымайды. Сабақ үстінде барлығын ұштайтын оқушы үйден ұқыптылықпен оқымаса, ол деректеріне қарамастан оқу озаты бола алмайды, жалпы білімді меңгеру қабілеті дамымайды. Іс-әрекет арқылы дағды дамиды. Жалпы баланың өзіндік белсенділігінің маңыздылығы сонша, кейбір психологтар белсенділікті психикалық дамудың үшінші факторы деп санайды. Биологиялық фактор тұқым қуалаушылықтан басқа бала өмірінің пренаталдық кезеңінің ерекшеліктерін қамтиды. Ананың ауруы, ол осы уақытта қабылдаған дәрі-дәрмектер баланың психикалық дамуының кешігуіне немесе басқа ауытқуларға әкелуі мүмкін. Босану процесінің өзі кейінгі дамуға да әсер етеді, сондықтан бала туылу жарақатынан аулақ болып, уақытында алғашқы тыныс алуы керек. Екінші фактор - қоршаған орта. Табиғи орта баланың психикалық дамуына жанама әсер етеді – балаларды тәрбиелеу жүйесін анықтайтын берілген табиғи аймақ пен мәдениеттегі еңбек әрекетінің дәстүрлі түрлері арқылы. Әлеуметтік орта дамуға тікелей әсер етеді, соған байланысты экологиялық факторды көбінесе әлеуметтік деп атайды. Маңыздысы тек биологиялық және әлеуметтік факторлар нені білдіреді деген сұрақ емес, сонымен бірге олардың өзара байланысы туралы мәселе. Уильям Штерн екі фактордың жақындасу принципін алға тартты. Оның пікірінше, екі фактор да баланың психикалық дамуы үшін бірдей маңызды және оның екі сызығын анықтайды. Бұл даму желілері (бірі – тұқым қуалайтын қабілеттер мен мінез-құлық ерекшеліктерінің жетілуі, екіншісі – баланың жақын ортасының әсерінен дамуы) қиылысады, т.б. конвергенция орын алады. Отандық психологияда қабылданған биологиялық және әлеуметтік арасындағы қарым-қатынас туралы заманауи идеялар негізінен Л.С. Выготский. Балалар жасын кезеңдерге бөлудің жалпы мәселелері. Соңғы жылдардың ішінде бүкіл дүние жүзінің ғалымдары жас кезеңі мәселесіне аса көңіл бөлуде.Бұл мәселе жөніндегі зерттеу мәліметтері әлі де болса бірыңғай көзқарастардың жоқтығын көрсетеді.Жас кезеңдерінің шекарасын ажырату әліде толық зерттелмеген мәселелердің бірі.Бұл мәселе жөнінде әдебиет беттерінде көптеген талас пікірлер айтылып жүр.Мәселен, кейбір ғалымдардың пікірі бойынша жас кезеңінің негізі жыныс бездерінің жетілуіне, дене қарқынының өсуіне байланысты десе, кейбір ғалымдар адам жасын тіс аттарына қарап топтастыруды ұсынады. Бала туғаннан ересек кезеңге дейін бірнеше жастық кезеңдерден өтеді. Әрбір кезең өзінің психофизиологиялық ерекшеліктерімен, белгілі бір ұзақтығымен өтеді, бұл ерекшеліктерді әрбір ата-ана, мұғалім білуі керек. Жастық кезеңдерге бөлу – бұл әрбір кезеңнің-айналадағылармен қарым-қатынас, жеке адамдардың психикалық құрылымы, анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, жүргізіледі. 1.Нәрестелік кезең – туғаннан бір жасқа дейін. Жетекші іс-әрекеті – эмоциональды қатынас. Осының нәтижесінде балада бағдарлау және сенсорлы-манипулятивті әрекет, көру, есту, қимыл-қозғалыс әрекеттері жүзеге асады. Бұл кезеңде үлкендермен қарым-қатынас қалыптасады. 2. Сәбилік кезең – 1-3 жас. Алғашқы балалық, бөбектік кезең. Жетекші іс-әрекет-заттық іс-әрекет, үлкендердің қатысуымен заттық байланыс. Бұл уақытта баланың тілі шығып, сөйлейді. Көрнекі-іс-әрекетті ойлау қалыптасады. 3. Мектепке дейінгі кезең – 3-7 жас. Жетекші іс-әрекеті – рөльдік ойындар, баланың қимыл-қозғалысы ойын үстінде қалыптасады. Бұл уақыт мектепке дайындық кезеңі. 4. Кіші мектеп жас кезеңі – 7-10 жас. Жетекші іс-әрекеті – оқу. Оқу нәтижесінде, танымдық құбылыстары қалыптасып, заттар, айнала қоршаған орта туралы білімі қалыптасады. 5. Жеткіншектік кезең – 11-15 жас. Жетекші іс-әрекеті – қоғамдық пайдалы еңбекке араласуы. Басты ерекшелігі - өзін-өзі бағалау, айналадағыларға «сын» көзбен қарау, ересектерге еліктеу т.б. 6. Жасөспірімдік кезең – 15-18 жас. Жетекші іс-әрекеті – кәсіби бағдар. Осының нәтижесінде оның өмірге көзқарасы, мамандыққа қызығушылығы, өзіндік сана-сезім, арманы мен мұраты қалыптасады. Жас кезеңдеріне бөлуді біле отырып, мұғалім мынаны білуі қажет: бала дамуы жай, бірқалыпты және дағдарысты, кризистік жағдайда өтеді. Зерттеушілер баланың кризистік кезеңдері – 3 жаста, жеткіншектік жаста күшті өтетінін анықтаған. Мұғалім сондай-ақ, баланың әрбір жас кезеңінде психикасының белгілі бір жағының оптимальды даму жағдайда өтетінін атап өтеді. Бұндай кезеңді сензитивті (сезгіштік) кезең деп атады. Мысалы, 1-3 жасқа дейін баланың тіл үйрену кезеңі, яғни тіл дамуының сензитивтік кезеңі. Мектепке дейінгі кезең-мектепке оқуға бейімделу кезеңі т.б. Іс-әрекет бағытындағы мотивация мәселелері. Негізінен алғанда, адамның қызметке деген мотивациясы - адамды белгілі бір мақсаттарға итермелейтін қозғаушы күштердің жиынтығы деп түсіндіріледі. Бұл күштер адамның іші мен сыртында болады және адамды кейбір істерді жасауға мәжбүр етеді. Сонда да басқа күштер мен адамның істерінің арасындағы байланыс өте күрделі әрекеттестіктермен орталықтандырылған, ақырында әр түрлі адамдар бірдей күштердің бірдей әрекеттерін әр қалай сезінеді. Көбінесе оның, адамның тәртібі, олардың жасайтын әрекеттері кейбір әсерлерге деген реакциясына зиян келтіреді, кейін сонда оның әсер ықпалын жасау дәрежесі өзгеріп, тіпті ол әсер ететін тәртіп бағыты да өзгереді. Жоғарыда айтылғандарға қарай отырып, мотивацияға толықтырылған анықтама бере аламыз. Мотивация – бұл сыртқы және ішкі қозғаушы күштердің жиынтығы, олар адамды белгілі бір қызметке итермелейді, шекараларға және қызмет формаларына сұрау қояды және осы қызметке белгілі бір мақсаттарға жетуде бағыт береді. Мотивацияның адам тәртібіне әсері бірнеше факторлардан тұрады, көбінесе индивидуалды және адам қызметімен кері байланыста өзгеріп кетуі мүмкін. Мотивацияның мағынасын жан-жақты толық ашу үшін, бұл құбылыстың негізгі 3 сұрағын қарап өткеніміз жөн: • Мотивацияның әсерінен адам қызметінің ішінде не орналасқан? • Сыртқы және ішкі күштердің бір-бірімен байланысы? • Мотивация адам қызметінің нәтижесімен қалай ара қатынаста болады? Алдын ала осы сұрақтарды қарастырмай тұрып, бізге келешекте кездесетін негізгі түсініктердің мағынасына тоқтала кетсек дұрыс болады. Қажеттіліктер - бұл, не адам ішінде пайда болып және сонда болады, яғни, әр түрлі адамдарға жалпы жеткілікті болуы, бірақ сол уақытта әрбір адамға айқын дара көрінуі. Мотив - адамды айқын әрекеттерге шақырады. Мотив адамның " ішінде " болады , “ арнайы ” мінез-құлығы болады, адамның сыртқы және ішкі күшіне әсер ететін факторларға тәуелді болады , сонымен қатар оған паралель әрекет ететін басқа мотивтерге де тәуелді. Адам өз мотивіне ықпал ете алад, ол оны көтемелей алады немесе кейбір бәсекелестіктерді алып тастай алады. Мотвациялау – адамда белгілі бір мотивтер туғызып олар адамға белгілі бір іс-әрекет жасататын процесс. Мотивациялау адамды басқару негізі болып табылады. Мотивация нені іздеуіне байланысты 2 негізгі түрге бөлуге болады. Бірінші түр Адамның сыртқы ортадағы әрекетінен туылатын мотив. Бүл түрде мотивацияны жақсы білу ғана емес адамға бұл мотив қалай ықпал ететіне байланысты болады. Бұл мотивация сауда келісіне ұқсайды: « мен саған керегінді беремін, ал сен маған қалағанымды бересін».Егерде екі жақ келіспей қалса онда мотивациялау жүрмей қалады. Екінші түр мотивациялық құрылымды қалыптастыру.Мотивацияның бұл түру тәрбиелік және оқулық жұмыстар арқылы жүзеге асады. Мотивацияның екінші түрін жүзеге асыру үшін көп жігелік және ақыл керек. Себебі мотивациялаудың екінші түрі біріншісіне қарағанда результаты жақсы болады. Психологияның өзекті мәселелерінің бірі мотивацияны іс-әрекет мәселесі және мотивтердің шығу тегін Х.Хеккаузен “Мотивация және іс-әрекет” жұмысында қарастырған. Мотивация – бұл тұлғалық және іс-әрекеттік жүйелердің бірігуі негізінен пайда болған психологиялық ерекшелік Тұлғаның мотивациялық шеңбері. Тұлғаның мотивациялық шеңбері– бұл жеке мотивтердің иерархиялық жүйесі. Мотивациялық сфераның құрылымы өте күрделі. Сонымен қатар, мотивация белгілі бір иерархияға әр қызмет түрінің ішінде ғана емес, сонымен қатар әр түрлі қызмет мотивациясының рейтингі бар. Адамның мотивациялық шеңберін оның дамуы тұрғысынан келесі параметрлермен бағалауға болады: кеңдік, икемділік және иерархия. Мотивациялық шеңбердің кеңдігі деп әр деңгейдегі ұсынылатын мотивациялық факторлардың сапалық әртүрлілігі түсініледі. Адамда әртүрлі мотивтер, қажеттіліктер мен мақсаттар болған сайын, оның мотивациялық шеңбері дамиды. Ең маңыздысы, кеңдік пен икемділік адамның мотивациялық сферасын әр түрлі сипаттайды. Кеңдік – бұл әр түрлі потенциалдар, объектілердің жиынтығы, бұл шұғыл қажеттілікті қанағаттандыру құралы ретінде қызмет ете алады, ал икемділік-мотивациялық сфераның иерархиялық ұйымдастырылуының әр түрлі деңгейлері арасындағы байланыстардың қозғалғыштығы: мотивтер мен қажеттіліктер, мотивтер мен мақсаттар, қажеттіліктер мен мақсаттар. Ақырында, иерархия – бұл мотивациялық шеңберді ұйымдастыру деңгейлерінің әрқайсысының құрылымының сипаттамасы. Қажеттіліктер, мотивтер мен мақсаттар мотивациялық бейімділіктің дәйекті жиынтығы ретінде болмайды. Кейбір бейімділіктер (мотивтер, мақсаттар) басқаларға қарағанда күшті және жиі пайда болады; басқалары әлсіз және жиі жаңартылады. Белгілі бір деңгейдегі мотивациялық формацияларды күшейту мен жиіліктегі айырмашылықтар неғұрлым көп болса, мотивациялық сфераның иерархиясы соғұрлым жоғары болады Тұлға және оның психологиялық құрылымы. Кез-келген құбылыс сияқты жеке тұлғаның психикалық өмірі белгілі құрылымнан тұрады. Адамның дара психологиялық ерекшеліктеріне байланысты және жеке тұлғаның өзіне тән құрылымға белгілеуге болады. Жеке тұлғаның құрылымының бірінші бөлігі оның бағыттылығын сипаттайды немесе адамның шындық дүниеге тандамалы қатынасы. Бағыттылық әртүрлі қасиеттердің өзара байланысты қажеттіліктер мен қызығулардың, идеялар мен тәжірибелік ұстанымдардың жүйесін қамтиды. Ондай жағдайда бағыттылық бөліктерінің бірі үстемдік етеді және басты мәнге, ие болады, сол уақытта басқалары тірек қызметін атқарады. Үстемдік ететін бағыттылық жеке тұлғаның бүкіл психикалық қызметін анықтайды. Мәселен, танымдық қажеттіліктің үстемдік етуі соған сәйкес еріктік және эмоциялық көңіл-күйдің көтерілуіне алып келеді, ол өз кезегімен интеллектуалдық іс-әрекеттің белсенділігін арттырады. Бір уақытта табиғи қажеттіліктер біршама тежеліп, күнделікті тіршілік күйді кейінге, екінші кезекке ығыстырады Жеке тұлға өзінің айналысқан қызығуының мақсаттылығын негіздей бастайды, оған ерекше қоғамдық және жеке мән береді. Жеке тұлғаның психологиялық құрылымының екінші бөлігі жеке тұлғаның мүмкіншілігін айқындайды және белгілі бір іс-әрекетті нәтижелі қамтамасыз ету үшін қабілеттіктердіқамтиды. Қабілеттіліктер өзара байланысты және бір-бірімен өзара әрекет етеді. Тәртіп бойынша қабілеттіктердің бірі үстемдік етеді, жетекшілік етеді, басқалары оған бағынады. Мәселен, А.С.Пушкинде ақындық өнер үстемдік етті, бірақ олөзін тарихшы және талантты суретші ретінде де таныта білді. Сол сияқты М.Ю. Лермонтов туралы да айтуға болады. Қабілеттіктердің арақатынасының сипатына бағыттылықтың құрылымы әсер етеді. Өз кезегімен қабілеттіктерді даралау жеке тұлғаның шындыққа қатынасының таңдамалығына әсер етеді, Жеке тұлғаның құрылымының үшінші бөлігі мінезболып табылады немесе әлеуметтік ортадағы адамның мінез-құлық стилі. Мінез күрделі синтетикалық құрылым, адамның рухани өмірінде мазмұн мен түр бірлігінде аңғарылады. Мінез жеке тұлғаны тұтас көрсете алмағанмен, бірақ оның қасиеттерінің, бағыттылығы мен ерік-жігерінің, интеллектуалдық және эмоциялық сапаларының, темпераментте байқалатын типологиялық ерекшеліктерінің күрделі жүйесін білдіреді. Мінез жүйесінде сонымен қатар басты қасиеттерді бөліп көрсетуге болады. Оларға ең алдымен — моралдік, екіншіден — ерік-жігер сапалары жатады, олар белгілі мінез-құлық стилін және практикалық міндеттерді шешу тәсілін қамтамасыз етеді. Сондықтан да моралдік — ерік-жігер сапаларын мінездің негізін құрайды деп айта аламыз. Төртінші бөлігі басқару жүйесі болып табылады, көп жағдайда "мен" деген ұғымды білдіреді. "Мен" — жеке тұлғаның өзіндік сапа құрылымы, ол өзін-өзі реттеп отыруды іске асырады: іс-әрекетті күшейту немесе бәсеңсіту, өзін-өзі бақылау және іс-әрекет пен қылықты басқару, іс-әрекетті жоспарлап отыру, сонымен, өзін-өзі басқару жеке тұлғаның мақсаты ұйымдасқан өмірі мен қызметінде ерекше маңызы зор. Жеке тұлғаның құрылымы егер психикалық үрдістер мен қалыпты алып тастағанда толық болмай шығар еді. Психикалық үрдістер — психикалық кұбылыстардың әртүрлі түрлерінде шындықты динамикалық тұрғыда бейнелеу. Психикалық үрдістер жеке тұлғаның шындықпен байланысын қамтамасыз етеді. Олар арқылы жеке тұлғаның қасиеттері қалыптасады. Ұйымдасқан қасиеттер өз кезегімен үрдістің жүруіне әсер етеді. Мәселен, түйсіктер үрдісінде нақтылы сенсорлық қасиеттер және одан әрі түйсіктердің сандық, сапалық сипатын анықтайтын жеке тұлғаның тұтас сенсорлық құрылымы қалыптасады. Теориялық және практикалық міндеттерді шешу үрдісінде жеке тұлғаның ерік-жігер құрылымы қалыптасады. Жеке тұлғаның ұйымдасқан бағыттылығы қабылдаудың және оған байланысты эмоциялық реакцияның таңдауына әкеледі. Психикалық үрдістердің негізінде психикалық қасиеттер ұйымдасады. Жеке тұлғаның психикалық қасиеттері бұл индивидке тән психикалық іс-әрекет пен мінез-құлықтың белгілі сандық-сапалық деңгейін қамтамасыз ететін тұрақты құрылым. Психикалық үрдістердің жүру сипаты, қасиеттердің көрінуі жеке тұлғаның психикалық белсенділігінің жағдайына байланысты. Психикалық қалып дегенімізжеке тұлғаның көтеріңкі немесе түсіңкі белсенділігі түрінде көрінетін психологиялық іс-әрекеттің тұрақты деңгейін айтады. Кез-келген оқиғаны бейнелеу - күрделі құбылыс. Ол өз құрамына біршама үрдістерді кіргізеді: түйсіну мен қабылдау, қайта жаңғыру, ойлау, сезім және т.б. қоғамдық және жеке мәні бар ықпал мен ой түйінін түсіну, соған сәйкес сезім туғызады, оның сипатына қарай жеке тұлғаның жалпы белсенділік деңгейін төмендетеді немесе арттырады. Психикалық іс-әрекеттің қалыптасқан деңгейі белгілі бір уақытқа жалғасуы сақталады. Барлық кейінгі психикалық белсенділігі пайда болған жағдайға сәйкес жүріп отырады. Психикалық қалып сыртқы және ішкі жағдайлардың себептеріне байланысты, бірақ оның динамикасы мен сипаты жеке тұлғаның қасиетіне байланысты. Мәселен, жүйке қызметі ынжық типтегі адамдарда психикалық қалпы қозғалғыш типтегі адамдармен салыстырғанда тұрақты келеді. Кейбір адамдардың атына жасалған сын-ескертпелер олардың күш-жігерін жұмылдырады, сын-ескертпелерден қорытынды шығаруға ұмтылады, ал осындай сын-ескертпелер кейбіреулердің белсенділігін әлсіретеді, депрессивтік психикалық жағдайдың пайда болуына алып келеді Осындай жағдай мінез-құлқының жағымсыз қасиеттеріне (өркөкірек, өзімшіл, өзін басқадан жоғары ұстайтын) ерік-жігері әлсіз, сезімнің ерекшелігіне байланысты. Демек, жеке тұлғаның психикалык құрылымы өте күрделі, жан-жақты және сан-қырлы. Оның барлық компоненттері өзара байланысты және өзара тәуелді. Жеке тұлғаның дамуымен оның құрылымы да өзгеріп отырады. Сонымен қатар әрбір жеке тұлғаның құрылымы салыстырмалы түрде тұрақты. Әрбір адам тұрақтылық пен өзгермеліктің бірлігі, тек қана сондай құрылым адамға өзімен өзі болуға, икемділік көрсетуге, өмір салтын сол жағдайларына сай жүргізуге көмектеседі. Ана құрсағындағы баланың жүйке жүйесінің дамуы. Бала ана құрсағында морфологиялық жағынан алып қарағанда едәуір қалыптасып қалады. Ең алдымен жүйке жүйесінің төменгі алаптары (ми бағанасы, мишық, жұлын) дамып қалыптасады. Бұдан соң бас ми сыңарлары күрделі түрде қалыптаса бастайды. Мидың төменгі алыптарының ана құрсағында ерте дамуы алдыңғы алаптарының шамалы кешірек дамуы биогенетикалық заңдылықтың әсерінен болып табылады. Бұл заңдылық бойынша, бала (бұл жануарларға да тән) анасының құрсағында биологиялық түрге жататын ата-тегінің тарихи дамуын (филогенетикалық дамуын) қайталайды. Жүйке жүйесінің ата-тегінің биологиялық түрдегі дамуын қайталауымен шектелінбейді. Ана құрсағындағы бала миы биогенеткалық дамуда ата-тегінің алғашқы кездегі жүйке жүйесінің дамуын қайталайды. Мысалы, баланың жүйке жүйесі анасының құсағында алғашқы күндері қарапайым жәндіктердің (инфузорияның т. б.) жүйке жүйесі тәріздес келеді. Осы жәндіктердің, әдетте, жүйке жүйесінің орталығы жоқ, жүйке талшықтары тұс-тұсынан таралған жапырақ тәріздес болып келеді. Бұдан кейін сол жапырақ бүктеліп түтік тәріздес болып келеді. Түтік тәріздес жүйке жүйесі көбінесе құрттарда кездеседі. Осыдан соң түтік үш буынға бөлінеді (шеткі, ортаңғы, алдыңғы буындарға). Әрбір буын өзінің қол атындағы дененің аудандарын басқарады. Бірақ осылардың жоғары сатысында алдыңғы буын үстем алып, кейін бас миының негізіне айналады. Бұдан соң бала жүйке жүйесі буындарының қалғандарынан өсіп, тез дамиды да, бас ми сыңарларын құрады. Ана құрсағында бала миының дамуы орталық жүйке жүйесін қайталайды. Биогенетикалық заңдылықты тұңғыш рет дәлелдеген зоолог Э. Геккель болды (1884-1919). Бұл заңдылық әсіресе ана құрсағында баланың жүйке жүйесінің қалыптасуына қатысты екенін дәлелдеген орыс морфологы А. Н. Северцов (1866-1986) болатын. Балаға тән жүйке жүйесінің негізі – бас миы. Баланың бас миы ана құрсағында едәуір дамып қалса да, туғаннан кейін өз қалпына келіп, толық қалыптаса бастайды. Мысалы, бас ми қабығы және оның микроскоппен көрінетін 6 қабаты туғанда даяр болмай, кейін қалыптасады. Физиологиялық жағынан алып қарағанда, баланың бас миы шартсыз рефлекстер тудырып, тиісті тітіркендірулерге жауап беруге даяр. Бала туғанда көптеген шартсыз рефлекстерімен туады. Әсіресе, балада ему шартсыз рефлексі жақсы дамыған болады. Баланың ана құрсағында психикалық ерекшеліктер көрініс береді ме? Әрине баланың ана құрсағындағы кезеңінде психикалық еркешеліктер көрініс береді. Оған шартсыз рефлекстер дәлел. Ана құрсағындағы орта мен табиғи ортаны салыстыруға болмайды, әрине. Метафорамен айтқанда, бұл екі орта әр түрлі планеталардың өзгешелегімен ұқсастыруға болады. Себебі, бала тамақты да, ауаны да шешесінің тиісті органдарынан ассимиляция ретінде алып тіршілік етеді. Ана құрсағындағы ортаның өзіндік ерекшелігі тек шартсыз рефлекстердің (емшек ему, ауырту т. б.) реттелуіне ғана мүмкіндік береді. Әрине, дамудың осы түрі кейінгі кезде өзінің түрлі нәрселерге үйренуге (шартты рефлекстердің жасалынуы т. б.) дайындықтың бір түрі. 90 жылдары неміс ғалымы Хейнз әйелдің ішіндегі баланы массаж арқылы оқытуға болады деген пікір тастады. Онда бала дүниеге келгеннен кейін физикалық және ақыл-ой жағынан бірнеше есе жақсы дамиды деген қорытындыға келді. Нәрестелік кезеңдегі баланың психикалық дамуының жалпы ерекшеліктері? Жаңа туған кезең. Баланың дүниеге келуі күрт өзгеріс болып табылады. Біршама тұрақты ортадағы тіршіліктен (ана организмдегі) ол кенеттен жиі өзгеріп тұратын сан алуан тітіркендіргіштерге толы, ауалы ортадағы мүлдем өзгеше жағдайға, яғни бұрынғы дәрменсіз тірі жан дәрежесінен ақыл - есті адам болып өсетін дүниеге шығады. Әрине, баланың жаңа жағдайдағы өмірін оның бойына туа біткен механизмдер қамтамасыз етеді. Оларда әлі де болса жетекші іс-әрекеттер жок. Шартсыз рефлекстер баланың дамуындағы алғы шарты. Оның түрлері: - қорғаныс рефлекстері - олар тітіркендіргіштен кашықтауға немесе оның әрекетін шектеуте бағытталған (көзін жыпылдату, түшкіру, жөтелу) рефлекстер. - бағдарлау рефлексін басқа тітіркендіргіштерге жанасу реакциясынан көреміз (қатты тітіркендіргішке басын бұру). - тамақтану рефлексі - бала тітіркендіргіш жаққа басын бұрып, ауызын ашады (ему, сору, жұту). - қимыл - қозғалыс рефлексі - баланың алақанына бірдене тиіп кетсе жармасу реакциясын тудырады (жармасу, жүзу, еңбектеу). Шартты рефлекс баланың 10 айлық кезінде пайда болады, яғни тамақтану үстінде. |