жалпы және жас ерекшелік психология тест сұрақтары. Жалы және жас ерекшелік емтихан сұрақтары 2022-2023 (1). Аымды баылаудаы емтихан сратарыны бадарламасы 1 дегей
 Скачать 355.44 Kb.
|
|
Әр адам мінездерін әртүрлі факторларда көрсетеді.Мінез табиғи туылғаннан пайда болады немесе сыртқы әсерлерден өзгеруі мүмкін. Мінез деп адамдардың өзіне ғана тән ерекше көрінісі болып табылады.Әр адамның мінезіне байланысты жүзеге асыратын әрекеті болады.Сол себепті,адамдарды ғалымдар мінездеріне байланысты,іс-әрекетін жорамалдай алады. Мінез бітістері дегеніміз адамның мінезіне баланысты іс-әрекет жасауды айтамыз.Мысалы,пысық адам үйді жинап тастауы,еріншек адам ештеңке жасағысы келмеәтіні секілді.Менің ойымша,мінез бітістері деп,әрекеттің адамның мінезіне ғана емес,сезім,эмоцияларына да қатысты деп санаймын.Сонымен қатар,оның әрдайым қайталанып отыратын әрекет деп санаймын. Темперамент және адамның мінез ерекшеліктері. Адамның жеке басы негізінен темперамент пен мінезден тұрады. Темперамент – туа біткен бейімділік, табиғат сыйы. Мінез – тәрбиеленген бейімділік, отбасының, мектептің, қоғамның ықпалымен өз-өзіне еркін еңбек етуінің жемісі. Мінез - тұлғаның рухани элементі. Мінез ізгі қасиеттерден тұрады, яғни. тәжірибе арқылы қалыптасқан моральдық әдеттер. Әрбір темперамент сыртқы тітіркендіргіштерге реактивтілігімен (әрине биологиялық) ерекшеленеді: Холерик жедел, күшті және ұзақ мерзімді реактивтілігімен сипатталады. Құмарлық адам.Оған тәкаппарлық, кекшіл және амбиция. Меланхолик баяу, күшті және ұзақ мерзімді реактивтілікпен сипатталады. Қайғы – оның басты қасиеті. Кез келген азап көрінеді төзгісіз, ал қалаулар қайғыға қаныққан. Көбінесе оларды елеусіз қалдырады, ұсақ-түйектерге ренжіді деп ойлайды. Сангвиник лезде, күшті және қысқа мерзімді реактивтілігімен ерекшеленеді. Сезімге бағынады, бірақ тез салқындайды.Ләззат іздеу, сенгіш және сенгіш адам. Флегматик баяу, әлсіз және қысқа мерзімді реактивтілікпен сипатталады. Эмоционалды әсерлерге төзімді. Шағымдамайды, ашуланбайды, қатты қиналады. Қабілет туралы жалпы ұғым. Нышан тұлғаның индивидуалды-психологиялық қасиеттерінің дереккөзі ретінде. Қабілет – адамның индивидуалды психологиялық ерекшеләктері, жеке тұлғаның біліміне, іскерліктеріне және дағдыларына қысқартылмайтын, бірақ оларды меңгеру жылдамдығы мен жеңілдігін түсіндіретін, кез келген іс-әрекеттің табыстылығына байланысты жеке психологиялық сипаттамалар. Жалпы қабілеттер - бұл әртүрлі әрекет түрлерінде өзінің көрінісін табатын интеллектуалдық және шығармашылық қабілеттер. Арнайы қабілеттер – Әрекеттің жеке арнайы салаларына қатысты анықталады. Көбінесе жалпы және арнайы қабілеттердің арақатынасы іс-әрекеттің жағдайлары мен нәтижелеріндегі жалпы және арнайы қабілеттердің арақатынасы ретінде талданады. Ананьев теориясы бойынша адам қасиеттерінің құрылымы 3 деңгейден тұрады: Жеке (табиғи). Бұл жыныстық, конституциялық және нейродинамикалық ерекшеліктер, олардың ең жоғары көріністері - бейімділіктер. Субъективті қасиеттер адамды еңбек, қарым-қатынас және білім субъектісі ретінде сипаттайды және оған зейін, есте сақтау, қабылдау және т.б. Бұл қасиеттердің интеграциясы қабілеттер болып табылады. Жеке қасиеттер адамды әлеуметтік болмыс ретінде сипаттайды және ең алдымен әлеуметтік рөлдермен, әлеуметтік мәртебемен және құндылық құрылымымен байланысты. Тұлға қасиеттері иерархиясындағы ең жоғары деңгей адамның мінезі мен бейімділігімен бейнеленеді. Еңбек іс-әрекеті мен бірлескен іс-әрекеттегі тілдің дамуы мен пайда болуы. Тілдің негізгі қызметі Балалардың іс-тәжірибесі байыған сайын жаңа еңбек тапсырмалары келіп, пайда болады, іс-әрекеттерде жүйелілік, ақыл-ой қабілеттері дамиды, сөйлеу дамиды. Мектеп жасына дейінгі бала салыстыруға, заттардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын табуға, қорытынды жасауға, қорытындылауға, құрдастарымен және ересектермен қарым-қатынас жасауға үйренеді. Сөйлеуді дамыту сөздікті байыту арқылы сөйлеуді меңгеруді айтарлықтай өнімді түрде қамтиды; байланыстырып сөйлеуді дамыту; жаңа сөздермен грамматикалық жағынан байыды, бір-бірімен диалогқа түседі. Бес жасқа дейін бала ұзақ және біршама күрделі сөз тіркестерін құрастырады, көргені мен естігені туралы көп және ықыласпен сөйлейді, алған мысалдарды эмоционалды түрде қабылдайды. Ол шындықты қабылдай отырып, алған ақпаратты есте сақтап, жалпылай алады. Мектеп жасына дейінгі балалардың еңбек тапсырмаларының негізгі міндеттерінің бірі – үлкендердің еңбегімен танысу, барлық әрекетте еліктеу, оған құрметпен қарауға тәрбиелеу. Балабақшадан бастап балалар үлкендердің кәсіптерін меңгеруге, қарапайым құралдармен жұмыс істеуге, әртүрлі материалдардың қасиеттерін зерттеуге, өзіне-өзі қызмет көрсету дағдыларын меңгеруге, топта тазалық пен ұқыпты ұстауға, гүлдерді күтуге, дастархан жаюға көмектесуге, ойыншықтарды жинауға үйренеді. , әртүрлі ойындар мен күнделікті жағдайлардың көмегімен. Еңбек әрекеті, яғни еңбек тапсырмалары, үлкендердің еңбегімен танысу сөйлеудің дамуына әсер етеді: балалардың сабақтас сөйлеуі дамиды, баланың сөздік қоры толығады және белсендіріледі; диалогқа түсу мүмкіндігі; еңбек әрекеттерінің реттілігін мақсатты түрде сипаттау; жеке сөздердің дұрыс айтылуы қалыптасады. Егде топтарда еңбек қызметі қоғамда қабылданған нормалар мен құндылықтарды игеруде маңызды орын алады. Оқу дағдысы қалыптасып келе жатқан тұлғаның жан-жақты дамуымен тығыз байланысты. Баланың еңбек әрекетінде тұлғасын қалыптастыру мектеп жасына дейінгі балалардың жетістіктеріне тұлғалық-бағдарлы көзқараста үздіксіз міндет болып қала береді. Бірақ еңбек әрекеті түсінуді ескере отырып, шығармашылық элементтерімен жүзеге асырылған жағдайда ғана. Нәтижесінде еңбек дағдыларын меңгере отырып, баланың қол моторикасын дамытады, бұл да балалардың сөйлеуін дамыту технологиясының ең маңызды элементі болып табылады. Рөлдік ойындар – балалардың еңбек тапсырмаларын орындау дағдыларын, олардың жүйелі реттілігін жүзеге асыру мүмкіндігі; рөлдерді бөлу, әлеуметтік тәжірибені байыту, құрдастарымен қарым-қатынас және өзара әрекеттесу тәуелсіздігінің көрінісі. Бұған осы ойын әрекетінің балаға әсері де кіреді: әсер алу, талқылау, кімнің қызық немесе түсініксіз екенін анықтау, рөлдерді бөлу, ережелерді қабылдау. Үйде, аулада құрдастарымен ұқсас ойын ұйымдастыруға ұмтылу. Қызықты ойыннан кейін бала ұзақ уақыт бойы оның әсерінде болады, эмоционалды түрде толып кетеді, болып жатқан оқиғадан алған әсерлерімен үлкен ынтамен бөліседі. Ойын әрекетінің мазмұны қоршаған дүние объектілеріне, табиғатқа, әлеуметтік шындыққа дұрыс қатынасты қалыптастырады. Қазіргі әлемде өзін-өзі жүзеге асыру қабілетін жүйелейді және жетілдіреді. Еңбек тәрбиесі бойынша дидактикалық ойындар балалардың сөйлеуін дамытады; баланың сөздік қорын толықтыру және белсендіру; дұрыс айтылуын қалыптастырады, байланыстырып сөйлеуді дамытады, сөйлеудің диалогтық және монологтық жағын дамытады. Еңбек әрекетін ұйымдастырудағы тәрбиешінің міндеті – еңбек процестерін сөзбен дер кезінде байланыстырып, әрбір операция, еңбектің әрбір түрі сөздік жаттығуларға материал ретінде қызмет етеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың еңбек қызметін ұйымдастыруда біз келесі міндеттерді шештік: 1. Балаларды үлкендердің еңбегімен таныстырып, оған құрметпен қарауға тәрбиелеу. 2. Еңбекке деген қызығушылықты, еңбексүйгіштікке, дербестікке, пайдалы болуға деген құштарлығын дамыту. 3. Балаларды ең қарапайым еңбек дағдылары мен дағдыларына үйрету. 4. Әлеуметтік-бағдарланған еңбек мотивациясын, ұжымда және ұжымда жұмыс істей білуді қалыптастыру. 5. Балалардың сөздік қорын байыту, байланыстырып сөйлеуін дамыту. 6. Балалардың шығармашылық ойлауын белсендіру, әртүрлі мәселелерді шешу қабілетін қалыптастыру, танымдық, ойындық, коммуникативті және ақыл-ой әрекетінің өнімдірек болуына ықпал ету. Атқарылған жұмыстардың нәтижелерін талдай отырып, жұмыс процесінде балалардың сөйлеуін дамытуды мақсатты педагогикалық басқару олардың сөйлеу дамуының оң динамикасына ықпал етеді деп қорытынды жасауға болады. 2-деңгей Бала психикасы дамуының өзіне тән ерекшеліктері. Баланың психикалық дамуы өте күрделі, нәзік және ұзақ процесс, оған көптеген факторлар әсер етеді. Осы немесе басқа кезеңнің қалай өтетіні туралы идея сіздің балаңызды жақсы түсінуге ғана емес, сонымен қатар дамудың кешігуін уақытында байқап, тиісті шараларды қабылдауға көмектеседі. Бала психикасының дамуының жалпы қабылданған периодизациясын кеңестік психолог Даниил Борисович Эльконин жасаған. Сіз оның шығармаларын ешқашан кездестірмеген болсаңыз да, бұл жүйе сізге таныс: балалар басылымдарының аннотациялары көбінесе бұл «мектепке дейінгі жастағы» немесе «кіші оқушыларға арналған» жұмыс екенін көрсетеді. Элькониннің жүйесі баланың сәби кезінен 15 жасқа дейінгі психикалық дамуын сипаттайды, алайда оның кейбір еңбектерінде 17 жас деп көрсетілген. Ғалымның пікірінше, дамудың әрбір кезеңінің ерекшеліктері баланың белгілі бір жастағы жетекші қызметімен анықталады, оның аясында белгілі бір психикалық ісіктер пайда болады. 1. Сәбилік шақ Бұл кезең туғаннан бір жылға дейінгі кезеңді қамтиды. Нәрестенің жетекші қызметі - маңызды тұлғалармен, яғни ересектермен қарым-қатынас жасау. Көбінесе ана мен әке. Ол басқалармен қарым-қатынас жасауды, өз қалауын білдіруді және оған қол жетімді тәсілдермен - интонация, жеке дыбыстар, ым-ишара, мимика арқылы тітіркендіргіштерге жауап беруді үйренеді. Танымдық әрекеттің негізгі мақсаты – қарым-қатынастарды білу. Ата-ананың міндеті - нәрестені мүмкіндігінше тезірек сыртқы әлеммен «байланысуға» үйрету. Бұған үлкен және ұсақ моториканы дамытуға, түстерді қалыптастыруға арналған ойындар көмектеседі. Ойыншықтардың арасында әртүрлі түсті, өлшемді, пішінді, текстуралы заттар болуы керек. Бір жылға дейін бала табиғи жағдайдан басқа ешқандай тәжірибені бастан кешірмейді: аштық, ауырсыну, суық, шөлдеу, ережелерді меңгере алмайды. 2. Ерте балалық шақ Ол 1 жылдан 3 жылға дейін созылады. Манипуляциялық-объективті әрекет жетекші рөл атқарады. Бала айналасындағы көптеген заттарды тауып, оларды мүмкіндігінше тезірек зерттеуге ұмтылады - дәмін татуға, сындыруға және т.б. Олардың атын біліп, үлкендердің әңгімесіне қатысуға алғашқы әрекеттерін жасайды. Психикалық неоплазмалар сөйлеу және көрнекі-тиімді ойлау болып табылады, яғни бір нәрсені үйрену үшін ол бұл әрекетті ақсақалдардың бірі қалай орындайтынын көруі керек. Бір қызығы, бастапқыда өз бетімен, анасының немесе әкесінің қатысуынсыз бала ойнамайды. Ерте балалық кезеңнің ерекшеліктері: объектілердің атаулары мен мақсатын түсіну, белгілі бір объектіні дұрыс өңдеуді меңгеру; белгіленген ережелерді меңгеру; өзінің «Менін» танудың басталуы; өзін-өзі бағалаудың қалыптаса бастауы; олардың іс-әрекетінің үлкендердің іс-әрекетінен бірте-бірте ажырауы және тәуелсіздік қажеттілігі. Ерте балалық шақ көбінесе 3 жастағы дағдарыс деп аталатын дағдарыспен аяқталады, бұл кезде бала бағынбаудан ләззат көреді, қыңыр болады, сөзбе-сөз бекітілген ережелерге қарсы шығады, өткір жағымсыз реакциялар жиі пайда болады және т.б. 3. Мектепке дейінгі жас Бұл кезең 3 жаста басталып, 7 жаста аяқталады. Мектеп жасына дейінгі балалар арасындағы жетекші іс-әрекет - бұл ойын, дәлірек айтқанда, сюжеттік-рөлдік ойын, оның барысында балалар қарым-қатынас пен салдарларды үйренеді. Психиканың жеке саласы белсенді дамып келеді. Жасқа байланысты неоплазмалар әлеуметтік маңыздылық пен белсенділікке деген қажеттілік болып табылады. Бала өз бетінше қозғалуды біледі, оның сөйлеуі үлкендерге түсінікті, көбінесе өзін қарым-қатынастың толыққанды қатысушысы ретінде сезінеді. Ол барлық іс-әрекеттер мен істердің белгілі бір мағыналық жүктемесі бар екенін түсінеді. Оқыту кезінде, мысалы, гигиена ережелері, бұл не үшін қажет екенін түсіндіріңіз. Ақпаратты меңгерудің ең тиімді жолы – ойын, сондықтан рөлдік ойындарды күнде ойнау керек. Ойындарда нақты объектілерді пайдаланбау керек, бірақ олардың алмастырғыштары - неғұрлым қарапайым болса, абстрактілі ойлауды дамыту үшін жақсырақ. Мектеп жасына дейінгі бала құрдастарымен қарым-қатынас жасау қажеттілігін сезінеді, олармен қарым-қатынас жасауды үйренеді. Кезеңнің соңына қарай бала бірте-бірте дербестікке ие болады, себеп-салдар байланысын анықтауды біледі, өз іс-әрекетіне жауапкершілікпен қарай алады, олардың парасаттылығын көрсе, ережелерге бағынады. Ол жақсы әдеттерді, сыпайылық ережелерін, басқалармен қарым-қатынас нормаларын меңгереді, пайдалы болуға ұмтылады, ықыласпен қарым-қатынас жасайды. 4. Кіші мектеп жасы Бұл кезең 7 жастан 11 жасқа дейін созылады және баланың өмірі мен мінез-құлқындағы елеулі өзгерістермен байланысты. Ол мектепке барады, ойын әрекеті оқу әрекетімен ауыстырылады. Зияткерлік және танымдық сала белсенді дамып келеді. Жастық психикалық неоплазмалар: озбырлық, ішкі әрекет жоспары, рефлексия және өзін-өзі бақылау. Бұл нені білдіреді? Ол ұзақ уақыт бойы белгілі бір сабаққа шоғырлана алады: партада тыныш отыру және мұғалімнің түсіндірмелерін тыңдау. Жоспарлауды, белгілі бір реттілікпен тапсырмаларды орындауды біледі, мысалы, үй тапсырмасын орындау кезінде. Ол өз білімінің шекарасын анықтайды және себебін, мысалы, мәселені шеше алмайтынын, бұл үшін нақты не жетіспейтінін ашады. Бала өз іс-әрекетін бақылауды үйренеді, мысалы, алдымен үй тапсырмасын орындау, содан кейін серуендеу. Ол ересек адамның (мұғалім) үйде қабылдауға үйренген зейінін бере алмауынан ыңғайсыздықты сезінеді. Кіші оқушы өзінің жеке басымен болған өзгерістерді азды-көпті дұрыс бағалай алады: бұрын білген және қазір не істей алады, ұжымда қарым-қатынас орнатуға, мектеп тәртібіне бағынуға үйренеді. Осы кезеңдегі ата-аналардың басты міндеті - баланы эмоционалды түрде қолдау, оның көңіл-күйін, сезімін мұқият бақылау, сыныптастары арасында жаңа достар табуға көмектесу. 5. Жасөспірімдік шақ Бұл 11-ден 15 жасқа дейін созылатын және барлық ата-аналар қорқынышпен күтетін «өтпелі кезең». Жетекші әрекет – құрбыларымен қарым-қатынас жасау, топта өз орнын табуға, оның қолдауына ие болуға және сонымен бірге көпшіліктен ерекшеленуге ұмтылу. Психиканың қажеттілік-мотивациялық сферасы негізінен дамып келеді. Психикалық неоплазмалар - өзін-өзі бағалау, «ересектікке» ұмтылу. Жасөспірім мүмкіндігінше тезірек есеюге және мүмкіндігінше ұзақ уақыт бойы белгілі бір жазасыздықты сақтауға, өз іс-әрекеті үшін жауапкершіліктен босатуға ұмтылу арасында жыртылады. Ол жыныстар арасындағы қарым-қатынастар жүйесін үйренеді, өзін-өзі құруға тырысады, тыйымдарға қарсы шығады және үнемі ережелерді бұзады, өз көзқарасын қатал қорғайды, әлемде өз орнын іздейді және сонымен бірге таңқаларлық түрде әсерге оңай түседі. Кейбір жігіттер, керісінше, оқуға кіріседі, олардың өтпелі жасы, мысалы, кейінгі уақытқа «ауыстырылады», мысалы, олар оқуды бітіргеннен кейін де көтерілістерін бастауы мүмкін. Ата-ананың алдында қиын тапсырма бар жасөспірімді бөртпе әрекеттерден қорғау үшін онымен ортақ тіл табыңыз. 6. Жасөспірімдік шақ Кейбір психологтар психиканың дамуының тағы бір кезеңін ажыратады - бұл жасөспірімдік, 15 жастан 17 жасқа дейін. Оқу және кәсіптік қызмет көшбасшыға айналады. Тұлғалық және танымдық салалары дамып келеді. Бұл кезеңде жасөспірім күрт өседі, оның шешімдері салмақты болады, ол болашақ туралы, атап айтқанда, мамандық таңдау туралы ойлана бастайды. Кез келген жаста – 3 жаста да, 7 жаста да, 15 жаста да өсу қиын. Ата-аналар өз баласының психикалық дамуының ерекшеліктерін жақсы түсініп, оған жасына байланысты барлық дағдарыстарды сәтті жеңуге көмектесуі, оның мінезі мен тұлғасының қалыптасуын дұрыс бағытқа бағыттауы керек. Психика мен сананың дамуы жөніндегі Л.С. Выготскийдің болжамы. Л.С.Выготский сананың жүйелік-семантикалық құрылымы және оның онтогенездегі дамуы туралы гипотезаны алға тартты. Ол адамның санасы жеке процестердің жиынтығы емес, жүйе, олардың құрылымы деп есептеді. Әрбір функцияның дамуы оның қандай құрылымға кіретініне және онда қандай орын алатынына байланысты. Сонымен, ерте жаста қабылдау сананың орталығында, мектепке дейінгі жаста – есте сақтау, мектепте – ойлау. Қалған психикалық процестердің барлығы әр жаста санадағы басым функцияның әсерінен дамиды. Ерте жас мектепке дейінгі жас Мектеп жасы қабылдау жады ойлау санадағы басым функциялар Л.С.Выготскийдің пікірінше, психикалық даму процесі сананың жүйелі құрылымын қайта құрудан тұрады, бұл оның мағыналық құрылымының, яғни жалпылаулардың даму деңгейінің өзгеруіне байланысты. Санаға ену тек сөйлеу арқылы жүзеге асады, ал сананың бір құрылымынан екіншісіне ауысуы сөз мағынасының дамуы, басқаша айтқанда, жалпылау арқылы жүзеге асады. Жалпылаудың дамуын, демек, сананың мағыналық құрылымының өзгеруін баланы тәрбиелеу арқылы басқаруға болады. Жалпылауды қалыптастыру, оны жоғары деңгейге көшіру, оқыту сананың бүкіл жүйесін қайта құрады. Жоғары психикалық функциялар бастапқыда мінез-құлықтың ұжымдық нысаны, басқа адамдармен ынтымақтастық нысаны ретінде пайда болады, содан кейін ғана олар баланың өзінің ішкі, жеке функцияларына айналады. «Әрбір жоғары психикалық функция мінез-құлықтың даму процесінде екі рет көрінеді: біріншіден, ұжымдық мінез-құлық функциясы ретінде, ынтымақтастық немесе өзара әрекеттесу нысаны ретінде, әлеуметтік бейімделу құралы ретінде яғни интерпсихикалық категория ретінде. Сосын екінші рет баланың жеке мінез-құлқының тәсілі ретінде,жеке бейімделу құралы ретінде,мінез-құлықтың ішкі процесі ретінде,яғни интрапсихикалық категория ретінде. Л.С.Выготский жоғары психикалық функциялардың құрылымдары адамдар арасындағы ұжымдық әлеуметтік қатынастардың құймасы екенін атап көрсетті. Тұлға дамуының биогенетикалық прициптері. Тұлға дамуы – адам өмірін зерттеуші ретінде психологты да, психологиялық білімді қолданушы ретінде адамның өзін де қызықтыратын тақырып. Сәбидің жасөспірімге, жасөспірімнің ересек адамға айналуы қалай және немен анықталады? Ал есейген соң ше? Бұдан әрі кезеңдері бар ма, тұлғаның даму шыңдары бар ма? Бұл сұрақтардың бір жауабын Майндағы Франкфурт қаласында дүниеге келген және өмірінің көп бөлігін Бостон мен Гарвардта жұмыс істеген неміс Эрик Эриксонның тұлға дамуының эпигенетикалық теориясы береді. Эрик Эриксон өзін әрқашан психоаналитик деп санайды. Оның психоанализді психотерапевтикалық жұмыстың заманауи тақырыптарының талаптарына қалай модернизациялауға мәжбүр болғаны және басқарғаны одан да қызықты. Психотерапевтер клиенттердің сұраныстарының белгілі бір сәнге немесе музыкалық бағытқа құмарлықтың өзгеруіне ұқсас өзіндік ауытқулары бар екенін біледі. 1950 жылдары өмірдің мәнін жоғалту тақырыбы өзекті болды, ал соңғы бірнеше онжылдықта «Мен не қалайтынымды білмеймін» тақырыбы әдеттегі тақырып болды. Эрик Эриксон жұмыс істеп, жасап жатқанда (бұл ХХ ғасырдың отызыншы және елуінші жылдары) ең қиын, ең алдымен әлеуметтік таңдаулар онжылдықтарында маңызды өтініштердің бірі «Мен кіммін? Менің өмірім сол жаққа бағытталды ма, мен адасып кеттім бе? Э.Эриксон эго-иденттілік тақырыбы деп атаған бұл тақырып оның жұмысының орталық нүктесі болды. 1. Сенім және сенімсіздік Адам дамуының бірінші кезеңі классикалық психоанализдің ауызша кезеңіне сәйкес келеді және әдетте өмірдің бірінші жылын қамтиды. Бұл кезеңде, Эриксон, әлеуметтік өзара әрекеттестік параметрі дамиды, оның оң полюсі - сенім, ал теріс полюсі - сенімсіздік. 2. Өзіне сенімділік (автономия) және шешімсіздік (ұят пен күмән) Екінші кезең фрейдизмнің анальдік фазасымен сәйкес келетін өмірдің екінші және үшінші жылдарын қамтиды. Бұл кезеңде Эриксон баланың қозғалыс және ақыл-ой қабілеттерінің дамуына негізделген тәуелсіздік қалыптасады деп есептейді. Бұл кезеңде бала әр түрлі қозғалыстарды игереді, тек жүруді ғана емес, сонымен қатар өрмелеуді, ашуды және жабуды, итермелеу мен тартуды, ұстауды, босатуды және лақтыруды үйренеді. Балалар өздерінің жаңа қабілеттерінен ләззат алады және мақтанады және барлығын өздері жасауға тырысады: лолипоптарды ашу, бөтелкеден витаминдер алу, дәретхананы жуу және т.б. Егер ата-ана балаға оның қабілеті бар нәрсені жасауға мүмкіндік беріп, оны асықпаса, бала оның бұлшық еттеріне, импульстарына, өзіне және үлкен дәрежеде қоршаған ортаға иелік ететіндігі туралы сезім қалыптасады, яғни ол тәуелсіздікке ие болады. 3. Кәсіпорын және кінә (басқа аудармада – сәйкессіздік). Үшінші кезең әдетте төрт пен бес жас аралығында болады. Мектеп жасына дейінгі бала көптеген физикалық дағдыларға ие болды, ол үш велосипедпен жүруді, жүгіруді, пышақпен кесуді және тас лақтыруды біледі. Ол басқа балалардың әрекеттеріне жауап беріп немесе оларға еліктеп қана қоймай, өзі үшін әрекеттерді ойлап таба бастайды. 4. Шеберлік пен төмендік. (Шығармашылық пен кемшілік кешені) Төртінші кезең – алты жастан он бір жасқа дейінгі жас, бастауыш мектеп жасы. Классикалық психоанализ оларды жасырын фаза деп атайды. Бұл кезеңде ұлдың анасына деген сүйіспеншілігі мен әкесіне деген қызғанышы (қыздарда, керісінше) әлі де жасырын күйде. Бұл кезеңде балада қорытынды шығару, ұйымдастырылған ойындар мен реттелетін іс-әрекеттер дамиды. Енді ғана, мысалы, балалар тәртіпті сақтау қажет жерде қиыршық тастарды және басқа да ойындарды дұрыс ойнауды үйренеді. Эриксон бұл кезеңнің психоәлеуметтік өлшемі бір жағынан шеберлікпен, екінші жағынан төмендік сезімімен сипатталады дейді. 5. Жеке сәйкестендіру және рөлді шатастыру. Бесінші кезеңге өту кезінде (12-18 жас, жасөспірімдік дағдарыс) бала классикалық психоанализ бойынша ата-анаға деген «махаббат пен қызғаныштың» оянуына тап болады. Бұл мәселенің сәтті шешілуі оның өз ұрпағынан махаббат объектісін табуына байланысты. Эриксон жасөспірімдерде бұл мәселенің пайда болуын жоққа шығармайды, бірақ басқалары бар екенін көрсетеді. Жеткіншек физиологиялық және психикалық жағынан жетіледі және осы жетілудің нәтижесінде пайда болатын жаңа сезімдер мен тілектермен қатар, заттарға жаңа көзқарастар, өмірге жаңа көзқарас қалыптасады. Жасөспірімнің психикасының жаңа ерекшеліктерінде оның басқа адамдардың ойларына, олардың өздері туралы не ойлайтынына деген қызығушылығы маңызды орын алады ... Балалық шақтың ұзақтығы жөніндегі Ф.Ариестің идеялары. Балалық шақтың ұзақтығы жөніндегі Ф.Ариестің идеялары 1) «Ескі дәстүрлі шығармашылықта балалық шақ ұзақтығы ең нәзік кезеңге дейін қысқарды, бұл кезде кішкентай адам әлі де сырттан көмексіз жүре алмайды; өте ерте, физикалық күші аз, ол бірден ересектермен араласып, олардың жұмысымен және ойындарымен бөлісті »; 2) Отбасының балаға құндылықтар мен әдет-ғұрыптардың берілуіне ықпалы және бақылауы болмады. Барлық тәжірибе, барлық эмоционалды байланыстар, бала отбасынан тыс, күтушілер мен қызметшілермен қоршалған; 3) 17 ғасырда мектепте білім беру жүйесі дамып, сонымен бірге бала тәрбиесіне деген көзқарас өзгерді. Енді мектеп балаға қажетті ақпаратты алып, оны әлеуметтендіруге жауапты. Тиісінше, балалар қарым-қатынас және қарым-қатынас дағдыларын қоршаған ортада ересектерден тәуелсіз, бірақ құрдастарымен бірге алады. Ресейде ұзақ уақыт бойы балалар туралы әдебиет болмаған, ал бала бейнесі, егер ол көркем шығармада табылса, таңбаланбаған. Соған қарамастан балаларға арналған тәрбиелік және дидактикалық жұмыстар көп болды. Бұған бастауыш мектеп жасындағы балаларға арналған оқу мен жазуды үйренуге арналған кітаптар (алфавиттік кітаптар мен әліппе кітаптарын оқу) кіреді. Оның қалыптасуы мен балаларға арналған прозасын бастайды. Әдетте, бұл бейімделген орыс әңгімелері, тарихи әдебиеттер, ғалам мәселелері туралы әдебиеттер және т.б. Әңгіме жазудың алғашқы талпыныстары пайда болады (анасының құлағын тістеп алған ұлы туралы әңгіме, өйткені оның ойынша, оның барлық келеңсіз оқиғаларына ол кінәлі), бірақ балалар бейнелерін бейнелеу егжей-тегжейлі дидактикалық пайымдаулармен ауыстырылады. Оларда балалар бейнесі жоқ және оқыту мен дидактиканы байқауға болады. XVIII ғасыр І Петрдің (1672-1725) жан-жақты реформаларымен ерекшеленді. «Ұлы Петр кезіндегі бала тәрбиесінің басты мақсаты – мемлекеттің ортақ игілігіне қызмет ету, ал ізгілік идеясын реформатор патша айтқан». Ол кездегі балалар болашақ мемлекеттік қызметшілер, сарай адамдары ретінде көрінетін, сондықтан олар ойын-сауық емес, балалар әдебиетінен пайда күтті. Беттерде өнегелі уағыздың орнына әдептілік пен имандылық ережелері пайда болады, мысал ретінде аты аңызға айналған «Жастардың адал айнасын» келтіруге болады. Ю.М. Лотман былай деп атап өтті: «Балалардың ересектердің мүдделері әлемі болуы керек деп есептеледі, ал балалық шақ - бұл мүмкіндігінше тезірек іске қосылуы керек нәрсе. Бұл күйде кідіретін адам – анау Митрофан, анау өскен, анау өскен, дамымаған, ақымақ. Біраз жылыну 18 ғасырдың соңғы үштен бірінде, Екатерина II тұсында байқалады. «Әйелдер кітапханасы», «балалар кітапханасы» деген ұғымдар бар. Бұл, ең алдымен, жаңа сән үрдістеріне байланысты. Ресейге Еуропадан келген табиғилыққа ұмтылу (оны табиғатқа, моральдың «табиғилығына» шақырған Дж. Руссо айтқан) пайда болады. Мұны бәрінен де байқауға болады: киімнен де, әдептіліктен де, сол кездегі адамдардың тұрмыс-тіршілігінен де. Бірақ бұл ең алдымен отбасына, отбасылық өмір салтына әсер етті. Емшек сүті әйелдіктің белгісі, жақсы анаға тән қасиет ретінде қайта оралу. Сол кезден бастап олар балалық шақты бағалай бастайды. Адамгершілік, балаға деген қамқорлық үй шаруашылықтары арасындағы қарым-қатынасқа енгізіледі. Мұнда әйел үлкен рөл атқарды. Ол балалар әлемін жасайды, оған балаларды тәрбиелеу мен дамыту сеніп тапсырылған. Ал бала тәрбиелеу үшін әйел өзінің балалық шағы мен жастық шағын қайта өткізуі керек. Бұған кітаптар көмектеседі. Демек, әйел оқырманға айналады, балаларын соған үйретеді. Соның нәтижесінде әйелдер кітапханасы бірте-бірте балалар кітапханасына айналуда. Айта кету керек, романтизм пайда болғанға дейін балаларға арналған әдебиет ең алдымен дидактикалық сипатта болды, баланы тәрбиелеуге бағытталған («Эмиль» Ж.-Ж. Руссо). Балалық шақ Ағарту дәуірінде белгілі бір кедергілермен байланысты болды. 18 ғасырда пайда болған романтизм балалық шақты адам өміріндегі қайталанбас және қайталанбас кезең деп жариялады. Міне, осы кездегі фольклорға деген құштарлық, ағайынды Гримм, Гауф, Андерсендердің ертегілерінің пайда болуы. Балалық шақ культі шарықтау шегіне жетеді: сол кездегі авторлардың пікірінше, бұл идеалды уақыт, адамның өзімен және қоршаған әлеммен үйлесімділік уақыты. Қазақ халқының балалар жасын кезеңдерге бөлуі жөніндегі М.М. Мұқановтың ойлары. «Лаура»Жас және педагогикалық психология. Алматы, 1980ж. жарық көрген еңбегін алып қарасақ, бұл еңбегінде адамның әр түрлі жас кезеңдегі психикасының даму ерекшелігін зерттеп көрсетеді. Бұл саланың ең көрнекті бөлшегі - балалар психологиясы, бөбектер мен жасөспірімдердің есею процесін зерттеп қайткенде бұлар сапа жағынан тиісті дәрежеге жете алатынын зерттейді. Сонымен бірге, бұл еңбегінде бұрынғы қазақ ұлтының баланы жас кезеңдерге бөлуде өзге халықтар сияқты балаларын қай жасында қандай өзгерістерге үшырайтынын бақылап, оның есеюіне орай неше түрлі кезеңдерге бөлген. Әр жас кезінде баланың үй ішінде және қүрбылары арасында алатын орны түрліше келеді дегенде, олардың атқаратын қызметінің жасына қарай болуы, немесе киетін киімдерінің түрліше келуін айтамыз. Осыған орай баланың туғаннан өскенге дейінгі жас кезеңдерін топтастырып қарастырған. Туғаннан 1- жасқа дейінгі кезең шақалақ немесе нәресте деп атаған. 1 ден 3-жасқа дейінгі кезді бөбектер (сәби) жасы деді. Бұл кез баланың тілі шығып, денесі нығайып, ойнай бастау мезгілі. Бөбек өте мейірімді келеді. Мысалы, малдың төлдерін (лақты, қозыны, бүзауды) осы жастағылардың үнататыны сондай қозының қасына келіп үстінен сипап, не солардың даусын салып еліктейді. 3-тен 7-ге дейін сәби жас. Бұл жастағылар жұмыстың қарапайым түрлерін орындауға қатысты; Қыздар көбіне қазан аяқ ұстап шешелеріне көмектеседі нан илеу, от жағу, су әкелу т.б. Үлдар бұзау не қозы бағып, тезек теріп, оны түйеге артып әкелетін. Шөмеле тасу үшін түйеге мініп, не биелер мен түйелерді қайырып келетін. 8-ден 11- дейін періште жасы. Психикалық және физиологиялық даму жағынан қыз бала ер балаға қарағанда қазіргі ғылым түрғысынан 1-1,5 жыл алда келетінін. Бұл жас кезеңін періште жас дейтін себебі, әдет- ғұрыптарды сақтау міндеттеледі. Erep бұлар бүзақы іс жасай қалғанда оның күнә екенін осы жастан соң есептеледі. Қыздар шешесіне көмек көрсетуге тиіс болды, ұл балалар үй ішінен сыртқы жұмыстарға жегіледі. 12 -жастан 15- қа дейін боз бала, қыз бала кезеңі. Бұл мезгіл ұл мен қыздың недәуір есейіп қалған кезі. Үйге қонақ түскенде осы жастағы қыздар қонақтардың көзіне көрінбейтін. Ұлдарды үлкендермен табақтас ететін, киген киімі де өткен жастағыдай емес, үлкендермен қатар атқа мініп, аң аулап саяхат жасауға қосылатын. 15- жастан бастап үлкендер жасы. Бұл кезде үлдарды үйлендіріп, қыздарды тұрмысқа беретін уақыты келеді. Ғалым бұрынғы қазақ ұлтының жас кезеңдерін осылайша атап көрсетті. «АЙЫМ»Ғалым, ұстаз, психолог Мәжит Мұқановтың ұстаздық өмір жолымен педагогикалық қызметінің қалыптасуына әсер еткен ұстаздары мен әріптестерінің ықпалымен оның оқулық, оқу қүралдары жэне ғылыми мақалаларындағы психологиялық. тэлім-тэрбиелік көзқарастары сипатталды. Сондай-ақ. М.Мұқановтың психология ғылымындағы өзіндік орнының маңыздылығы жайында көптеген Қазақстандық ғалымдар еңбектер жазған. Онда ұлттық психологияның қалыптасуына жэне психологияның түрлі саласы бойынша айтқан тұжырымдарының бар екені көрсетілген. Ғалымның еңбектерінің маңыздылығы педагогикалық психология ғылымының даму тарихына деген қоғамдық сүраныстың. болашақ кәсіби мамандарды тэрбиелеудің рухани қажеттілігі және педагогикалық психология мәселелерін білім беру жүйесінде кеңінен қолдануда ғылыми зерттеулерінің берген тұжырымдарының өзіндік қүндылығында әліде сақтаулы екенін ұмытпау керек. М.Мүқанов шығармаларындағы психикалық танымдық процестер мен психикалық қасиеттер туралы айтқан тұжырымдарының құндылығы орыс жэне шетелдік психолог ғалымдар еңбектерімен үндестік табуда. Ендігі кезекте қазақ психологиясына үлкен үлес қосқан Мәжит Мұқановтың балалар жасының кезеңдерге бөліп,жан-жақты зерттеу жұмыстарын жасағаны белгілі. Айтып өтер болсам, 1980 жылы Алматы қаласында жарық көрген кітабында адамның әртүрлі жас кезеңдердегі психикалық даму ерекшілігін зерттеген. Бұл еңбектің ең көрнекті бөлшегі - балалар психологиясы, бөбектер мен жасөспірімдердің есею процесін зерттеп, қайткенде бұлар сапа жағынан тиісті дәрежеге жете алатынына көз жеткізген. Сонымен бірге, бұл еңбегінде бұрынғы қазақ ұлтының баланы жас кезеңдерге бөлуде өзге халықтар сияқты балаларын қай жасында қандай өзгерістерге ұшырайтынын бақылап, оның есеюіне орай неше түрлі кезеңдерге бөлген. Әр жас кезінде баланың үй ішінде және қүрбылары арасында алатын орны түрліше келеді.Осыған орай баланың туғаннан өскенге дейінгі жас кезеңдерін топтастырып қарастырған. Ең біріншісі,туғаннан 1- жасқа дейінгі кезең шақалақ немесе нәресте деп атаған. Баланың жарық дүниенің есігін ашып, жаңа ортаға биімделе бастауы болып табылады. Екінші кезең ,1 ден 3-жасқа дейінгі кезді бөбектер (сәби) жасы деді. Бұл кез баланың тілі шығып, денесі нығайып, ойнай бастау мезгілі. Бөбек өте мейірімді келеді. Мысалы, малдың төлдерін (лақты, қозыны, бүзауды) осы жастағылардың үнататыны сондай қозының қасына келіп үстінен сипап, не солардың даусын салып еліктейді. Үшінші,3-тен 7-ге дейін сәби жас. Бұл жастағылар жұмыстың қарапайым түрлерін орындауға қатысты; Қыздар көбіне қазан аяқ ұстап шешелеріне көмектеседі нан илеу, от жағу, су әкелу т.б. Үлдар бұзау не қозы бағып, тезек теріп, оны түйеге артып әкелетін. Шөмеле тасу үшін түйеге мініп, не биелер мен түйелерді қайырып келетін. Төртінші кезең болып 8-ден 11- дейін періште жасы жатады. Психикалық және физиологиялық даму жағынан қыз бала ер балаға қарағанда қазіргі ғылым түрғысынан 1-1,5 жыл алда келетінін. Бұл жас кезеңін періште жас дейтін себебі, әдет- ғұрыптарды сақтау міндеттеледі. Erep бұлар бүзақы іс жасай қалғанда оның күнә екенін осы жастан соң есептеледі. Қыздар шешесіне көмек көрсетуге тиіс болды, ұл балалар үй ішінен сыртқы жұмыстарға жегіледі. Бесінші,12 -жастан 15- қа дейін боз бала, қыз бала кезеңі. Бұл мезгіл ұл мен қыздың недәуір есейіп қалған кезі. Үйге қонақ түскенде осы жастағы қыздар қонақтардың көзіне көрінбейтін. Ұлдарды үлкендермен табақтас ететін, киген киімі де өткен жастағыдай емес, үлкендермен қатар атқа мініп, аң аулап саяхат жасауға қосылатын. Соңғы кезең болып 15- жастан бастап үлкендер жасын жатқызған.Бұл кезде үлдарды үйлендіріп, қыздарды тұрмысқа беретін уақыты келеді. Ғалым бұрынғы қазақ ұлтының жас кезеңдерін осылайша атап көрсетті. Психиканың дамуын элементтер және бірліктер бойынша талдау принциптері жөніндегі Л.С. Выготскийдің идеялары. Л.С. Выготскийдің элементтер мен бірліктер бойынша психиканың дамуын талдау принциптері туралы идеялары. Психологияда психиканы талдау бірліктерінің проблемасын л.с. Выготский егжей-тегжейлі талдады. Л. с. Выготский бірліктер бойынша талдауды және элементтер бойынша талдауды бөлді. Элементтер бойынша талдау-зерттелетін бүтінді құрамдас бөліктерге бөлуге тырысу, олар өздері тұтастық туралы да, оның қызметі туралы да түсінік бермейді. Бірліктер бойынша талдау зерттелетін объектіде тұтас объектінің маңызды қасиеттерін қамтитын кейбір мазмұндық бірліктерді бөлуді қамтиды, Выготский Ф.Энгельстің адамның табиғатқа икемделудегі және өндіріс процесінде құралдардың көмегімен табиғат күштері өзгертудегі еңбектің ролі жөніндегі идеяларына сүйене отырып, еңбек — адамның құралмен істейтін іс-әрекеті, ол адамның мінез-құлық типін өзгертуге, адамды жануарлардан ерекшелеуге жеткізеді деген ой айтты. Адамның бұл ерекшелігі оның іс-әрекетінің жанама сипатта болуынан білінеді. Жанамалау адамның сыртқы практикалық іс-әрекетінде құралды қолданатыны сияқты, өзінің ішкі психикалық іс-әрекетінде белгілерді (сөзді, цифрді т. б.) пайдалануы негізінде мүмкін болады. Л. С. Выготскийдің психологиялық теориясында адамның әлеуметтік мәні жөніндегі маркстік идея жүзеге асты. Мәдени дамудың жалпы генетикалық заңын Выготский былайынша тұжырымдады: «...баланың мәдени дамуындағы қандай да болмасын іс-әрекет сахнада екі рет, екі бағдарда: әуелі — әлеуметтік, кейін — психологиялық, алдымен интер-психикалық категория ретінде адамдар арасында, одан соң интрапсихикалық категория ретінде, баланың ішінде көрініс береді. «Қандай да жоғары психикалық функция бастапқы әлеуметтік функция болатындықтан, өз дамуында сыртқы саты арқылы етуі қажет». Бала тілінің дамуында маңызды роль атқаратын, Л. С. Выготскийдің сөзімен айтқанда, мінез-құлықтың барлық жоғары формаларының негізі бөлігі саналатын көрсеткіш ымының тарихы, міне, осындай. Бастапқыда көрсеткіш ым — іс-әре-кет алдында затқа бағытталған сәтсіз қармау қимылы (қолын затқа қарай созады, бірақ ұстай алмайды). Балаға ересек адам келіп көмектесе отырып, сәбиді қызықтырған заттың көрсеткіші ретінде ымды ұғындырады. Осылайша көрсеткіш ым сәтсіз қармау қимылынан басқалар үшін көрсеткіш мәні бар ымға ауысады.Ым — белгіге, қармау-көрсеткішке айналады. Міне, осыдан кеііін ғана бала өз қимылына көрсеткіш ретінде қарап бастай-ды. Басқаларға деген ым (белгі) өзіңе деген ымға (белгіге) айналады. Сейтіп, өзінің ымын ұғынуға бала ең соңынан жете-ді. Оның мағынасы алдымен объективтік жағдайлар, ал соңы-нан баланы қоршаған адамдар арқылы жасалынады. Дәл осы заңдылықты Л. С. Выготский бала тілінің қалыптасуы үстінде де байқаған. Сөз затқа деген қарым-қатынасты білдіреді (бірінші саты). Сөз бен заттың арасындағы бұл объективтік байланысты үлкендер баламен қарым-қатынас жасау құралы ретінде пайдаланады (екінші саты). Сөз баланың өзі үшін де ұғынықты болады (үшінші саты). Міне, сонда барып, бастапқыда басқаларға әсер ету құралы болған сөз енді өз мінез-құлқын басқару құралына айналады. Сонымен, барлық жоғары пснхикалық функциялардан адамдардың әлеуметтік қарым-қатынастары көрініп жатады. Л. С. Выготский адамның психологиялық табиғаты дегеніміз ішке енгізілген және жеке адам функциясы мен оның құрылымының формалары болған қоғамдық қарым-қатынастар жиынтығы деп жазды. Әлеуметтік мінез-құлықты генетикалық түрде жеке-дара мінез-құлықтан шығарған дәстүрлі психологияға қарама-қарсы Л, С, Выготский жоғары психикалық функциялар алдымен адам арасындағы қарым-қатынастар ретінде қалыптасады да, тек содан кейін ғана жеке адамның психикалық функциясына айналады деп көрсетті. Мәселен, сырттай қарағанда ой-пікірлер, дәлелдемелер, айғақтар, генетикалық түрде ой-толғаныстарының қақтығысынан туындайтын таластан бұрынырақ болатын сияқты көрінсе, Выготскийдің теориясына сәйкес, талас ой толғаныстарын туғызады. Жеке адамның қалыптасу процесі дегеніміз жеке адамның кім болып шығуы оның "басқа адамдарға жасаган қарым-қатынасы арқылы болады деген сөз. Үш жастағы дағдарыс және оның психологиялық мәні. Баланың үш жастағы дағдарысты қарастыруға себін тигізетін үш түрлі көзқарас бар. Біріншіден, бұл дағдарыс баланың өтпелі кезеніне байланысты. Өйткені бала психологиясында бұл кезеңде жаңа-құрылымдар мен саналы ерекшеліктер пайда болады. Бала психикасының дамуындағы дағдарыстын пайда болуын оның жақын арадағы даму аймағына қатысты қасиеттерді өзгеру заңдылығымен ұштасты түрде іздестіру керек болады. Осы мәселенің мәнін ашып көрсетуде біріншіден, дағдарыс баланың бойындағы мұндай жағымсыз қылықтарын оның тіл алмай, қасарысуынан айыра білу қажет. Баланың жағымсыз қылықтары ересектердің қойған талаптары мен айткандарының бәріне қарсы шығады. Алайда баланың бір нәрсені істеуге зауқы болмаса мұның бәрі жағымсыз қылықтары мен қарсылық керсетуін (мысалы, ол ойнап жүргеңде оған жатып ұйықта десе, ол бірден төсегіне жатып ұйықтамайды), мұның бәрін дағдарыс кезенінің көріністері деп санауға болмайды. Бала барынша өзінің ойындағысын істегісі келеді. Бірақ оған тыйым салынады. Бұл жайттардың бәрін қисық-қынырлық қылық, жағымсыз мінез деуге болмайды. Осындай жағдайда баланың ересектер талабына қарсы әрекеті оның өзі ұнатқан іспен шғылданғысы келетінін көрсетеді. Баланың үлкендердің талабына қарсылық білдіріп, ондай ұсыныстарын орындамай қырсығуы оның өзіндік ойы мен тілегін іске асыруға ұмтылуын көрсетеді. Мұндай қылық бала әрекетіндегі өзіңдік санасындағы өзгерісті, оның сапа жағынан жаңа сатыға көтерілгенін көрсетеді. Дағдарыстың көрінісі баланың ісіне, осындай қылықтарынан айқын байқалады. Егер баладан басқа бір нәрсені істеуді өтініп сұраса, онда ол бұл жағдай өзінін көніліне қонымды болғандықтан қарсылықсыз орындайды. Баланың бойын ашу-ыза кернегенде әмірлі дауыспен айтқан сөз де оған әсер етпейтінін байқатты. Бірсыпыра авторлар мұндай жайттарды көркемдеп жазды. Мысалы, ересек адам сәбиге келіп әмірлі үнмен: «Мына көйлектің түсі қара» десе, ол қарсылық көрсетіп, «бұл көйлектің түсі ақ» дейді. Қасарысу оған айтылған сөздердің мәніне қарамастан керісінше істеуге кесірлену дағдарыстың нақтылы көрінісі. Жағымсыз әрекеттің тіл алмаудан екі түрлі айырмашылығы бар. Біріншіден, бұл жерде өзге адамдармен әлеуметтік қатынас жасау манызды орын алады. Бұл ретте балаға айтқанды істеп, оны ұқтыру орындалатын әрекет маңызыды емес, өзге адамдармен қатынас жасау ниеттілігіне байланысты. Жағымсыздық мінез-қылық әлеуметтік сипаттағы әрекет, бұл орайда балаға қойылған талап мазмұны емес, оның мәні адамға: бағытталған. Екінші ерекшелік — баланың өзінің ашу-ызасына; деген жаңаша қатынасы. Ол ашу-ыза әсерімен әрекет етпей, өзінің. көңіл-күйіне керісінше әрекет жасауға ұмтылады. Ашу-ызара бой билету мен әрекетгену үш жастағы балаға тән мінез ерекшелігі. Көптеген зерттеу нәтижелері баланың сәбилік кезеңінде оның ашу-ызасы мен іс-әрекеті бірігіп кететінін көрсетеді. Мектепке дейінгі жаста басқа адамдарға қатысты әрекет те пайда болып, ол өзге жағдайларға қатысты ашу-ызадан туындайды. Егер баланың қарсылығы белгілі бір жағдайға байланысты болса, онда оны баланың жағымсыз қылығы деп санауға болмайды. Мұндай ретте жағымсыздык әрекет дәл сол кездегі оқиғаға байланыссыз жағдайда көрініс табады. Үш жастағы дағдарыстың екінші көрінісі — қырсығу. Жағымсыздық қырсығудан өзгеше қылық. Қырсығудың өзін қасарысудан ажырата білу керек. Мысалы, бала бір нәрсенің орындалуын өзінше талап етіп қасарысып тұрып алады. Бұл қырсықтану емес, бұл үш жастағы дағдарысқа дейін де кездеседі. Мысалы, бала бір затты иемденгісі келеді, бірақ оны бірден ала алмайды. Ол бұл заттың өзінікі болуына қасарысумен қол жеткізеді. Қырсықтану дегеніміз, сәбиге бір зат оған аса қажет болғандықтан қасарыса қалмайды, ол затты сұрағаны үшін ғана: қасарысады. Ол өз талабының орындалуын тілейді. Айталык, сәбиді ауладан үйге шақырдық дейік; ол көнбейді, бірақ біз оның үйге кіру керектігін дәлелдеп, үгітгейміз, ол дәлелді түсінгенімен; бәрібір үйге кірмейді. Сәбидің қырсықтану себебі өзінің бастапқы шешіміне байланысты болады. Тек осы жағдай ғана қырсықтануға жатады. Қырсықтануды кәдімгі қасарысудан ерекшелейтін екі сәт бар. Оның бірі — жағымсыз қылыққа ұқсастығы, оның себепке қатысы бар. Егер бала дәл қазір қажет етіп тұрған нәрсесін қасарысып сұраса, бұл қасарысу болмайды. Мысалы, ол шанамен сырғанауды ұнатады, сондықтан да күні бойы аулада жүргісі келеді. Екінші сәт. Егер жағымсыздыққа әлеуметтік сипат тән болса, яғни бала ересектердің айтқанына керісінше әрекет жасайтын болса, қасарысу сипаты болғаны. Баланың ызасы өзгермелі болады деп айтуға болмайды. Баланың дағдарысқа ұшырау кезеңіне дейін оның өзіне деген ниет-қылығының себептерін қалайша болатындығына көз жеткізуіміз керек. Үшінші сәт — баланың қыңырлық кезеңі. Бала мінезіндегі ерекшеліктің алғашқылардан айырмашылығы қандай? Қыңырлық жеке бастың ерекшелігі емес. Жағымсыз қылықтар баланың қандай да болсын ересектерге қарсы бағытталған әрекеттері. Ал қыңырлық бала тәрбиесінің қалпына қарсы, өмір салтына қарсы бағытталады: ол «ой қойшы!» деген баланың өзіне тән риза болмауын білдіреді, сәби өзіне ұсынылғанның, істегеннің бәріне жауап береді. Бұл жерде қырсықтық белгі адамға қатысты емес, 3 жасқа дейін қалыптасқан барлық өмір салтына қарсы. Бұрын ол қызыққан ойыншықтарды ұсыну қалпына қатысты. Қырсықтықтын қасарысудан айырмашьшығы сол, ол қалайда өзінік қажетін орындауға табандылық көрсетуі. Буржуазиялық сипаттағы тәрбиеде қырсықтық үш жастағы бала бойындағы дағдарыстың негізгі белгісі болып саналады, Өйткені бұрын әулетте еркелетіп өсірілген бала енді айналасындағы адамдармен қатынасы дөрекілене бастайды. Баланың бойында енді назарылық білдіру пайда болып, оған бұрынғы жасалған әрекеттерге жасырын түрде қарсы шығып, өзінің риза еместігін білдіреді, Еңді төртінші ерекшелік — өзіндік ерік немесе өзімшілдік мінез деп аталады. Бұл баланың дербестік бағытын көрсетеді. Енді бала бәрін өзі істегісі келеді. біріншісі — қарсылық көрсету. Баланың мінез-құлқындағы бірқатар көріністердің бәрі қарсыласу сипатында болады. Оның мінез-құлқы өзгелерге қарсыласу ерекшеліктермен көрініс беріп, өз маңыңдағылармен ұрысьш, таласып, үнемі ренжісу жағдайында болып көрінеді. Баланың ата-анасымен қақтығысы әдетке айналды. Осыған орай баланың өзі елеусіз қалады. Мысалы, бұрын тату болған семьяда бала өз анасына «сен ақымақсың» дейді. Бала өз ойыншықтарын да бағаламауға тырысады, оларды ұстағысы келмейді, онын сөздерінде балағаттау мен кемсіту сөздері пайда болады. Мұңдай сөздер орынсыз айтылады. Бұлардан басқа тағы да екі жақты ерекшелік болатынын атап айту керек. Үйдегі. жалғыз бала болғандықтан оның талап-тілектерінің бәрі орындалып, ол нағыз өзінің өктемдігін жүргізуге тырысып бағады. Бұл көрініс әр түрлі семьяда түрліше болып келетіні байқалады. Жалғыз ғана баласы бар семьяда өктемдік етуге ұмтылушылық кездеседі. Оңдай бала маңындағы адамдарға айтқанын істеп, айдауына жүргізгісі келеді. Ондай баланың шешесі үйден шықпауға тиіс, бала талабы бойынша шешесі бөлмеде болуға тиіс. Ол талап еткенңің бәрін оған алып беру керек. Ол ұсынған тағамды жемейді, өзі сүйген тамақты ғана ішеді. Бала айналасындағы адамдарға билік жүргізу үшін неше алуан тәсілдерді табады. Ол барлық талаптары орындалған жағдайда өзгелердің, бәріне әмірші болғысы келеді. Ал кейбір семьяда мұндай сипат қызғаншақтық деп те аталады. Өзінен жасы кіші не үлкен баланы қызғанатын болады. Міне үш жастағы баланың бойында жиі кездесетін мінез нышандары осындай. Бұл ерекшелікгердің бәрі бала тәрбиесіне байланысты пайда больш отыратын қасиеттер. Бұл жайттар барлық зерттеушілердің назарына іліккен мәселелер. Э. Эриксонның тұлға дамуының эпигенетикалық теориясы. Атақты американ психологы Э.Эриксон өзінің жас ерекшелік этап сатылары бойынша тұлға дамуының психоәлеуметтік концепциясын ұсынды. Ол «топтық ұқсастық» түсінігін ғылыми айналымға енгізді. Э.Эриксон түсінігінше топтық ұқсастық адамның бірінші күнінен қалыптасады: бала белгілі топқа енгеннен кейін, ол әлемді осы топ ретінде түсінеді және келесі де соған бейімделеді. Сонымен қатар балада өзіндік «эгоидентификация» өзінің «менінің» тұрақтылық және үздіксіз сезімі үнемі қалыптасады. Эгоидентификацияның қалыптасуы тұлға дамуында бірнеше сатыдан немесе этаптардан тұрады, әрқайсысы социумнан шығарылған белгілі жастың міндетімен сипатталады. Бірақ бұл міндеттерді шешу адамның психологиялық даму деңгейімен анықталады. Э.Эриксон теориясы психоанализ практикасынан туындады. Э.Эриксон тұлға құрылымын З.Фрейд сияқты «Ид, Эго, Супер Эго» инстанцияларын бөліп қарастырады. Бұл концепцияның аса маңызды ұғымдары – топтық біртектілік және «Эго» – біртектілік. Топтық біртектілік бала өмірінің алғашқы күнінен-ақ бастап тәрбие берілген әлеуметтік топқа жатқызылуы, сол топқа тән түйсінулерді жаттықтыруға негізделеніп бағытталған. «Эго» біртектілік топтық біртектілікпен параллельді түрде қалыптасады. Және адамда өсу мен даму процесінде өтетін өзгерістерге қарамастан өзінің «Меннің» үзілместігін және табандылыққа, беріктілік сезімі субъектіде пайда болады. Эго – біртектіліктің қалыптасуы адамның бүкіл өмір бойы жүреді және бірнеше кезеңдерден өтеді. Эгоцентрикалық сөйлеу мәселесі жөніндегі Ж. Пиаже мен Л.С. Выготскийдің пікірталастары. Эгоцентрлік сөйлеу-баланың эгоцентрлік позицияларының сыртқы көріністерінің бірі. Баланың практикалық іс-әрекетін реттейтін және бақылайтын өзіне бағытталған сөйлеу. Бұл үш-бес жаста байқалады, ал мектеп жасына дейінгі балалар іс жүзінде жоғалады. Бұл балалардың ешкімге жүгінбейтіндей дауыстап сөйлейтіндігінде, атап айтқанда, сұрақтар қойып, оларға жауап алмайтындығында және бұл туралы алаңдамайтындығында көрінеді. Бір айдың ішінде бірнеше адам осы немесе басқа баланың айтқанының бәрін (контекстпен) мұқият жазып алды. Алынған материалды өңдегеннен кейін Дж.Пиаже балалардың әңгімелерін екі үлкен топқа бөлді: - эгоцентрлік, - әлеуметтендірілген. Сөйлеудің эгоцентрлік түріне қатысты сөз тіркестерін айта отырып, бала кімге сөйлейтініне және оны тыңдайтынына қызығушылық танытпайды. Пиаже былай деп жазады: "бұл сөйлеу бәрінен бұрын өзімшіл, өйткені бала тек өзі туралы айтады, өйткені ол әңгімелесушінің көзқарасы бойынша болуға тырыспайды. Ол үшін әңгімелесуші - "бірінші қарсы". Балаға тек көрінетін қызығушылық маңызды,бірақ оның еститін және түсінетін елесі бар". Әрі қарай, Дж.Пиаже эгоцентрлік сөйлеуді 3 санатқа бөледі: - қайталау, - монолог, - "бірге монолог". Қайталау (эхолалия). Бұл тек сөздер мен буындарды қайталау туралы. Бала оларды біреуге жүгіну туралы, тіпті мағыналы сөздер айту туралы ойламай-ақ, сөйлесуден ләззат алу үшін қайталайды. Монолог. Бала өзімен қатты ойлағандай сөйлейді. Ол ешкімге жүгінбейді. Балаға арналған Сөз іс-әрекетке жақын, онымен байланысты. Бірге Монолог немесе ұжымдық монолог. әр спикер екіншісін өз ойымен немесе іс-әрекетімен таныстырады (жағдайға қатысады), бірақ бұл туралы ойламайды шын мәнінде тыңдау немесе түсіну. Автор ұжымдық монологты тілдің барлық эгоцентрлік сорттарының ішіндегі ең әлеуметтік формасы деп санайды. Осы типтегі монологты қолданған кезде бала өзі үшін ғана емес, айналасындағылар үшін де сөйлейді, Дж.Пиаже баланың ойы өзімшіл деген қорытындыға келеді, яғни. бала өзі үшін түсінуді де, басқаның көзқарасын түсінуді де ойламайды. Ауызша емес аутистикалық ойлау > > > Эгоцентрлік сөйлеу және эгоцентрлік ойлау > > > әлеуметтендірілген сөйлеу және логикалық ойлау кеңес психологы Л. С. Выготский Дж.Пиаженің баланың эгоцентрлік сөйлеуінің функционалды пайдасыздығы туралы пікірін сынға алды. Лев Выготский өзінің бірқатар клиникалық зерттеулерін жүргізеді, ол Дж.пиаженің эксперименттерін жасағанға ұқсас жағдайларда балалардың сөйлеуін зерттеді. Эксперименттік процедураларда баланың іс-әрекетін қиындататын бірқатар сәттер қолданылды. Мәселен, мысалы, бала сурет салу үшін қажетті қарындаш түстерін алып, қиын жағдайдан шығуға тырысып, баланың сөйлеуді қалай қолданатынына қарады. Осындай бірқатар эксперименттердің арқасында л. с. Выготский Дж.Пиаженің алғашқы тұжырымдарына қарсы балалардың эгоцентристік сөйлеуі мен ойлауының ерекшеліктері туралы бірқатар тезистер жасады: 1. Баланың эгоцентрлік сөйлеу коэффициенті баланың іс-әрекетін қиындататын жағдайда екі есеге жуық артады. 2. "Эгоцентристік сөйлеу өз мағынасында ойлау құралына айналады, яғни мінез-құлықтан туындайтын тапсырманы шешу жоспарын құру функциясын орындай бастайды. 3. Эгоцентрлік сөйлеудің негізгі қызметі - сөйлеуді дамыту процесінде сыртқы жағынан ішкі жағына өту. 4. Мектеп жасында Эгоцентрлік сөйлеу жойылмайды, өйткені Дж.Пиаже айтқандай, бірақ ішкі сөйлеуге ауысады. 5. Эгоцентрлік сөйлеудің интеллектуалды функциясы балалар ойының эгоцентризмінің тікелей көрінісі емес, бірақ эгоцентрлік сөйлеу тиісті жағдайларда баланың реалистік ойлау құралына айналатынын көрсетеді. Лев Выготский Жан Пиаже көрсеткен функциялардан басқа, эгоцентристік сөйлеу өз мағынасында ойлау құралына айналатынын дәлелдеді, яғни. тапсырманы шешу жоспарын құру функциясын орындай бастайды. Тұлғаның мотивациялық шеңберінің иерархиялық құрылымы. Қажеттілік және өзін-өзі жүзеге асыру (А. Мостау), мотив-түрткі және мотив-мағына (А.Н. Леонтьев), өтелмеген қажеттілік тұлғаның әлеуетті мотивы ретінде (З. Фрейд). "Мотивация" термині "мотив"терминіне қарағанда кеңірек ұғымды білдіреді. "Мотивация" сөзі қазіргі психологияда екі мағынада қолданылады: мінез-құлықты анықтайтын факторлар жүйесін білдіреді (бұған, атап айтқанда, қажеттіліктер, мотивтер, мақсаттар, ниеттер, ұмтылыстар және т.б. кіреді) және мінез-құлық белсенділігін белгілі бір деңгейде ынталандыратын және қолдайтын процестің сипаттамасы ретінде. Біз "мотивация" ұғымын негізінен бірінші мағынада қолданамыз, дегенмен кейбір жағдайларда қажет болған жағдайда (және келісілген) оның екінші мағынасына жүгінеміз. Осылайша, мотивацияны адамның мінез-құлқын, оның басталуын, бағытын және белсенділігін түсіндіретін психологиялық сипаттағы себептердің жиынтығы ретінде анықтауға болады. Мотивтен мотивацияның айырмашығы мінез-құлық субъектісінің өзіне тиесілі нәрсе, оның тұрақты жеке қасиеті, ішінен белгілі бір әрекеттерді жасауға итермелейді. Мотивті жалпыланған түрде көптеген диспозицияларды білдіретін ұғым ретінде де анықтауға болады. Адамның іс-әрекеті бір себеппен емес, олардың жиынтығымен бағытталады. Бұл жағдайда ішкі мотивтер мен сыртқы мотивтерді ажыратуға болады. Ішкі мотивтер адамның қажеттіліктеріне, эмоцияларына, мүдделеріне негізделген. Сыртқы мотивтерге жағдайдан туындайтын мақсаттар (қоршаған орта факторлары) жатады. Ішкі және сыртқы мотивтердің жиынтығы белгілі бір жолмен ұйымдастырылады және тұлғаның мотивациялық саласын құрайды. Тұлғаның мотивациялық саласын сипаттайтын негізгі қатынастар-мотивтер иерархиясының қатынастары. Тұлғаның мотивациялық сферасы – бұл жеке мотивтердің иерархиялық жүйесі. Мотивациялық сфераның құрылымы өте күрделі. Сонымен қатар, мотивация белгілі бір иерархияға әр қызмет түрінің ішінде ғана емес, сонымен қатар әр түрлі қызмет мотивациясының рейтингі бар. Адамның мотивациялық сферасын оның дамуы тұрғысынан келесі параметрлермен бағалауға болады: кеңдік, икемділік және иерархия. Мотивациялық сфераның кеңдігі деп әр деңгейдегі ұсынылатын мотивациялық факторлардың сапалық әртүрлілігі түсініледі. Адамда әртүрлі мотивтер, қажеттіліктер мен мақсаттар болған сайын, оның мотивациялық сферасы дамиды. Ең маңыздысы, кеңдік пен икемділік адамның мотивациялық сферасын әр түрлі сипаттайды. Кеңдік – бұл әр түрлі потенциалдар, объектілердің жиынтығы, бұл шұғыл қажеттілікті қанағаттандыру құралы ретінде қызмет ете алады, ал икемділік-мотивациялық сфераның иерархиялық ұйымдастырылуының әр түрлі деңгейлері арасындағы байланыстардың қозғалғыштығы: мотивтер мен қажеттіліктер, мотивтер мен мақсаттар, қажеттіліктер мен мақсаттар. Ақырында, иерархия – бұл мотивациялық сфераны ұйымдастыру деңгейлерінің әрқайсысының құрылымының сипаттамасы. Қажеттіліктер, мотивтер мен мақсаттар мотивациялық бейімділіктің дәйекті жиынтығы ретінде болмайды. Кейбір бейімділіктер (мотивтер, мақсаттар) басқаларға қарағанда күшті және жиі пайда болады; басқалары әлсіз және жиі жаңартылады. Белгілі бір деңгейдегі мотивациялық формацияларды күшейту мен жиіліктегі айырмашылықтар неғұрлым көп болса, мотивациялық сфераның иерархиясы соғұрлым жоғары болады. Маслоудың қажеттіліктер иерархиясы психологиядағы мотивациялық теория болып табылады, ол пирамидадағы иерархиялық деңгейлер ретінде жиі ұсынылатын адам қажеттіліктерінің бес деңгейлі үлгісін қамтиды. Ыбырай Маслоу адамдарға белгілі бір қажеттіліктерді иерархиялық жолмен қамтамасыз етуге талпындырды. Біздің басты қажеттілігіміз физикалық тіршілік болады, және бұл біздің мінез-құлқымызға бірінші болып әсер етеді. Бұл деңгейге жеткеннен кейін, келесі деңгей де келесі деңгейден басымдыққа ие болады және тағы басқалар. Маслоудың талаптарының иерархиясының бес түрлі деңгейі бар.Олар, 1.Физиологиялық қажеттіліктер. Адам өміріне қажетті биологиялық қажеттіліктер (ауа, тамақ, сусын, баспана, киім, жылу, жыныс, ұйқы …). 2.Қауіпсіздік қажеттіліктері. Элементтерді қорғау, қауіпсіздік, тәртіп, заң, тұрақтылық, еркіндік, еркіндік, қорқыныштан қорғаныш. 3.Махаббат пен тиесілі қажеттіліктер. Достық, сүйіспеншілік, сенім, қабылдау, қабылдау, сүйіспеншілік 4. Құрметпен қарау (эго мен өзін-өзі бағалау) Маслоу бұл қажеттілікті екі санатқа бөледі: өзін-өзі бағалау (қадір-қасиет, жетістік, үстемдік, тәуелсіздік) және басқа адамдарға бедел немесе құрмет көрсету (мәртебе, бедел). 5. Өзін-өзі қанағаттандыру қажеттілігі : Жеке әлеуетті іске асыру, өзін-өзі жүзеге асыру, жеке өсу мен саммиттің тәжірибесін іздеу. Маслоудың ойынша төменгі деңгейдегі қажеттілік қанағаттандырылған жағдайда ғана, едәуір жоғарғы деңгейдегі қажеттілік пайда болады да, адамдардың назарында осы жоғары деңгейдегі қажеттілікті қанағаттандыру ой-ниеті туындайды. Әрбір нақты уақыт кезеңіне орай адамдар өзіне аса маңызды немесе күшті қажеттілікті қанағаттандыруға ұмтылады. Осы қажеттіліктердің негізінде бала дамып, өсіп шығады. Өзін ортада еркін ұстауын көмектеседі А.Н.Леонтьев тұжырымдамасы бойынша адамның мотивациялық сферасы оның басқа да психологиялық ерекшеліктері сияқты практикалық іс-әрекетте өзінің көздері, бастаулары болады. Іс-әрекеттің өзінде мотивациялық сфера элементтеріне сәйкес, олармен функционалды және генетикалық байланысты құрамаларды байқауға болады. В.Г.Леонтьев мотивацияның екі типін атап көрсетеді. Біріншісі қажеттілік түрінде көрінеді, сонымен қоса қызығу, драйв, инсинкт түрінде де, екіншісі мотив түрінде көрінеді. В.Г.Леонтьевтің ойынша мотив мотивация формасы ретінде белгілі бір мақсатқа жету үшін бағытталған іс–әрекетте пайда болады . Фрейд адамдар негізінен өздерінің іс-əрекеттері қалыптастыратын нақты психологиялық күштерді саналы түрде түсінбейді, адам өз бойындағы көптеген құштарлықты тұншықтыра отырып, өседі деп есептейді. Бұл құштарлықтар ешқашан толығымен жоғалып кетпейді жəне ешқашан толық бақылауда болмайды. Олар адамның түсіне кіреді, жаңылысып айтқан сөздерінде, жүйкесі шаршағанда, қатты ойланғанда, ақырында адамның «эгосы» өзінің жеке «идінің» мықты импульсын «супер-эгоның» қыспағымен теңдестіре алмайтын психоз жағдайларында байқалады. Мотивацияны зерттеушілер бір затты сатып алу кезінде тұтынушының санасына не əсер етуі мүмкін екендігіне байланысты бірқатар қызықты, сонымен қатар таңқаларлық қорытындылар жасады. Олардың ойынша: • тұтынушылар қара өрікті тыржиған жəне қарт адамдарға ұқсас болатындықтан, сатып алуға қарсылық көрсетеді; • ер адамдар саусақ сорудың ересектерге арналған баламасы болғандықтан, темекі тартады. Оларға өздерінің еркектігін білдіретін иісі күшті сигаралар ұнайды деп тұжырымдаған. Бихевиористердің әлеуметтену теориясы. Әлеуметтік үйрену әлеуметтенудің психологиялық механизмі ретінде (Б.Ф. Скиннер). Бихевиоризм (ағылш. - мінез — құлық, сөзбе — сөз-мінез-құлық туралы ғылым) - позитивистік әлеуметтанудағы бағыт, оның негізінде адамның мінез-құлқын сыртқы ортаның әсеріне (ынталандыруға) ұзақ реакциялар жиынтығы ретінде түсіну жатыр. Бихевиоризмнің негізгі формуласы: ынталандыру реакциясы. Негізгі әдіс ретінде бихевиоризм бақыланатын жағдайларда мінез-құлықтың сыртқы көріністерін сипаттауды, тіркеуді және өлшеуді қолданады. "Оперантты бихевиоризм" тұжырымдамасын жасаған Б. Ф. Скиннердің теориясы бихевиоризмнің дамуына жаңа серпін берді. Б. Ф. Скиннердің орталық идеяларының бірі-мінез-құлықтың себептерін түсінуге және оны басқаруды үйренуге деген ұмтылыс. Дағдылар ғана емес, білім де мінез-құлықтың өзгеруін білдіреді деген идеяға сүйене отырып, ол адам психикасы әртүрлі және әртүрлі күрделілік дәрежесіндегі рефлекстерге негізделген деп есептеді. Классикалық бихевиоризмді қайта өңдеуге ұмтылған Б. Ф. Скиннер, ең алдымен, адамның мінез-құлқын түсінуге жүйелі көзқарас қажеттілігінен туындады. Невроздар, психикалық бұзылулар, аурулар және соған байланысты қоғамға жат мінез-құлық, Б. Ф. Скиннердің пікірінше, адамның табиғатынан емес, қоршаған ортаның және, атап айтқанда, тәрбиенің ақауларынан туындайды Б. Скиннер және басқа да әлеуметтік бихевиористер жеке адамдар мен олардың қоршаған ортасы арасындағы байланыстарға қызығушылық танытып, оған бірқатар әлеуметтік және әлеуметтік емес субъектілер кіреді деп сендірді. Бұл дегеніміз, бихевиорист үшін қиыршық тасты өзенге лақтыратын бала кез-келген күрделілік деңгейіндегі бихевиоральды құбылыстармен сапалы түрде бірдей зерттеу объектісі ретінде (баланы ұрып-соғатын ана, мұғалім, тәлімгер сынып, Директорлар деңгейіндегі өндірістік жиналыс). Бихевиорист тұрғысынан " ойлау-бұл мидың мінез-құлқы. Ми қызметінің көп бөлігі бейсаналық". Осылайша, әлеуметтік мінез-құлық тұрғысынан белсенді субъект тітіркендіргіштерге бейсаналық түрде жауап береді. Адамның реакциясы сыртқы ынталандырудың сипатымен анықталады. Әлеуметтік бихевиоризмді жақтаушылардағы белсенді субъектінің бейнесі жеке адамды басқаратын күштер туралы идеядан тұрады: қоғамдағы жеке адамдардың қарым-қатынасы олардың мінез-құлқы әсер етуі мүмкін әлеуметтік байланыстарға негізделген. Иель университетінің саяси және әлеуметтік ғылымдар профессоры В. Г. Самнер әлеуметтік бихевиоризм бағытында екі негізгі қағиданы жақтады: табиғи сұрыпталудың әмбебаптығы, оны әлеуметтік сұрыпталудың табиғилығы идеясы ретінде түсіндірді және өмір сүру үшін күрес; әлеуметтік эволюцияның Автоматты және тұрақты сипаты. Осыған сүйене отырып, в.Самнер әлеуметтік теңсіздікті өркениеттің өмір сүруінің табиғи және қажетті шарты ретінде қарастырды, әлеуметтік дамудағы стихиялылықтың жақтаушысы және мемлекеттік реттеудің, қоғамдық өмірді реформалау және одан да революциялау әрекеттерінің қарсыласы болды. Үлкен этнографиялық материалды талдауға негізделген "халықтық әдет — ғұрыптар" (1906) жұмысында в.Самнер "қарабайыр" қоғамдар мен адамзат тарихының бастапқы кезеңдеріне қатысты "біз топпыз", "олар топ" және "этноцентризм" ұғымдарын дамытады. Ол "біз - топтағы" қарым — қатынасты бірлік, "біз — топ" пен "олар — топ" арасындағы қарым-қатынасты дұшпандық ретінде сипаттайды. Соңғысы, в. Самнердің пікірінше, этноцентризммен байланысты, яғни адамның қоршаған әлемді өзінің әлеуметтік (этникалық) тобының мәдени өкілдіктерінің объективі арқылы бағалауға бейімділігі. Тұлға түсінігін талдаған биогенетикалық бағыттар. Биогенетикалық бағыт адамның дамуы, кез келген басқа организмдер сияқты, филогенетикалық (тарихи анықталған) бағдарламасы бар онтогенез (ағзаның жеке даму процесі), демек, оның негізгі заңдылықтары, кезеңдері мен қасиеттерінен туындайды. бірдей. Бұл бағыт тұжырымдамаларының ішінде ең танымалы (тек психологияда ғана емес) әзірлеген теория болды. З.Фрейд адамның өзіндік санасын айсбергтің ұшымен салыстырды. Ол адамның жан дүниесінде болып жатқан және оны тұлға ретінде сипаттайтын нәрселердің елеусіз бір бөлігін ғана іс жүзінде жүзеге асырады деп есептеді. Адам өз іс-әрекетінің аз ғана бөлігін дұрыс түсініп, түсіндіре алады. Оның тәжірибесі мен тұлғасының негізгі бөлігі сананың шеңберінен тыс, тек психоанализде жасалған арнайы процедуралар оған енуге мүмкіндік береді. Тұлға құрылымы, З.Фрейд бойынша, үш құрамдас бөліктен, немесе деңгейлерден тұрады: «Ол», «Мен», «Супер-Мен». «Ол» – психиканың бейсаналық бөлігі, биологиялық туа біткен инстинктивтік жетектердің қайнаған қазаны. «Бұл» жыныстық қуатпен қаныққан - либидо. Адам - жабық энергетикалық жүйе және әр адамдағы энергия мөлшері тұрақты шама. Бейсаналық және иррационалды бола отырып, «Бұл» ләззат принципіне бағынады, т.б. ләззат пен бақыт адам өміріндегі басты мақсаттар (мінез-құлықтың бірінші принципі). Мінез-құлықтың екінші принципі – гомеостаз – ішкі тепе-теңдікті сақтауға бейімділік. «Мен» сана арқылы бейнеленеді. Бұл, әдетте, адамның өзін-өзі тануы, оның өз тұлғасы мен мінез-құлқын қабылдауы және бағалауы. «Мен» шындыққа бағытталған. «Супер-Мен» саналы деңгейде де, санадан тыс деңгейде де ұсынылған. «Супер-Мен» идеалды идеяларды - қоғамда қабылданған моральдық нормалар мен құндылықтарды басшылыққа алады. «Олдан» келетін бейсаналық жетектер көбінесе «Супер-Мен» құрамындағымен қайшылықта болады, яғни. мінез-құлықтың әлеуметтік және моральдық нормаларымен. Қақтығыс «Мен» көмегімен шешіледі, яғни. ақиқат пен парасаттылық принциптеріне сәйкес әрекет ете отырып, «Ол» жетегі барынша қанағаттандырылатын және сонымен бірге адамгершілік нормалары бұзылмайтындай етіп екі жақты парасаттылықпен татуластыруға тырысатын сана. Тұлға түсінігін талдаған социогенетикалық бағыттар Социогенетикалық бағыт жасына байланысты психологиялық өзгерістер ең алдымен әлеуметтік мәртебенің, әлеуметтік рөлдердің, құқықтар мен міндеттер жүйесіндегі өзгерістерге, бір сөзбен айтқанда, олардың құрылымына байланысты екенін дәлелдей отырып, әлеуметтену мен оқыту процестерін сөздің кең мағынасында бірінші орынға қояды. жеке тұлғаның әлеуметтік белсенділігі. Адамдардың мінез-құлқындағы жеке айырмашылықтар, әлеуметтік оқыту теориясына сәйкес, әртүрлі адамдармен қарым-қатынас пен қарым-қатынастың нәтижесі болып табылады. Бұл тәсілдегі тұлға жеке тұлғаның оның қабілеттерімен, өткен тәжірибесімен, үміттерімен және т.б. өзара әрекеттесуінің нәтижесі болып табылады. және оны қоршаған орта. Социогенетикалық тұжырымдама тұлғаның дамуын қоршаған ортаның тікелей әсерінен, қоршаған ортадан әсер ету ретінде қарастырады. Сонымен қатар, биогенетикалық тұжырымдамадағыдай, дамып келе жатқан адамның өзіндік белсенділігі еленбейді, оған қоршаған ортаға бейімделетін тіршілік иесінің пассивті рөлі беріледі. Егер сіз социогенетикалық тұжырымдаманы ұстанатын болсаңыз, онда бір әлеуметтік ортада неге кейде әртүрлі адамдар өсетіні түсініксіз болып қалады. Социогенетикалық тәсіл дамудың әлеуметтік факторларына, әлеуметтену процестеріне назар аударады. Социогенетикалық тәсілдің негізгі мазмұны Э. Эриксон тұжырымдамасында айқын көрінеді. Онда дамудың әр кезеңі дамудың одан әрі кедергісіз процесі үшін шешілуі керек дағдарыстық жағдаймен анықталады. Оның пікірінше, тұлғаның дамуы даму процесінің түйінді нүктелерінде туындайтын дағдарысты (қақтығысты) жеңу нәтижелеріне байланысты. Сонымен, бірінші кезеңнің негізгі міндеті-баланың сыртқы әлемге деген сенімін орнату; сенім сезімінің болуы оң өзін-өзі сезінуді қалыптастырудың негізі болып табылады. Сонымен бірге бала ересектерге сене алатынын, оған қамқорлық жасай алатынын, оны жақсы көретінін, жағымды эмоцияларды сақтай алатынын біледі. Егер бұл болмаса, бала жаңа әрекеттерді игере алмайды. Бұл кезең туғаннан 1 жылға дейін созылады. Екінші кезеңнің міндеті-баланың өзін тәуелсіз сезінуіне мүмкіндік беру. Бұл кезең баланың тәуелділігі мен оның дамып келе жатқан автономиясы арасындағы қайшылықпен сипатталады. Бала өзін белсенді тіршілік иесі ретінде тани бастайды. Ол біртіндеп ересектерге толық тәуелділік жағдайынан салыстырмалы тәуелсіздікке ауысады. Бұл кезеңнің ұзақтығы 1 жылдан 3 жылға дейін. Үшінші кезең бастама мен кінә арасындағы қақтығысты ашудан басталады. Бала осы кезеңнің басында оның қандай адам бола алатындығы туралы алғашқы идеяларды дамытады. Үшінші кезең жігерлі және тұрақты танымдық белсенділікпен сипатталады. Сондықтан баланың мұндай зерттеу мінез-құлқының қалыпты және адекватты реакциясы, ата-анасының және басқа ересектердің қолдауы өте маңызды. 3 жастан 6 жасқа дейінгі кезеңнің жас шекаралары. Төртінші кезең алғашқы мектеп жылдарында (6-12 жас) келеді. Бұл кезеңде бала ата-аналардың іс-әрекеттерін игеруге психологиялық тұрғыдан дайын, бірақ оларды өздігінен орындауға физикалық мүмкіндік алу үшін ол жұмыс істеуі керек. Егер ол үнемі сәтсіздікке ұшыраса, онда өзіне деген сенімділік төмендейді, кемшілік сезімі дамиды. Бесінші кезеңнің негізгі қиындығы-қалыптасқан сәйкестілік сезімі мен рөлдік белгісіздік арасындағы қақтығыс. Жеке тұлғаны қалыптастыру-ересектермен дұрыс сәйкестендіруді үйрену. 13 жастан 18 жасқа дейінгі жас шекаралары. Ерте есейген кезеңдегі дамудың алтыншы кезеңінің негізгі қақтығысы Э. Эриксон жақындық пен оқшаулану арасындағы қақтығысты қарастырды. Жетінші кезеңнің міндеті-өмірді нәтижелі ететін мақсаттылықты дамыту. Бұл алдыңғы қақтығыстарды сәтті шешкен жағдайда мүмкін болады. Өмірінің соңғы кезеңінде адамдар әдетте өз өмірлерін ретроспективті түрде қарастырады, оны жаңа тәсілдермен бағалайды Л.С. Выготский бойынша баланың жалпылау әрекетінің дамуы мен қалыптасуы. Л.С. Выготский және А.Р. Лурия вербальды ойлаудың түрлері (немесе деңгейлері) сөзде бекітілген жалпылау түрлерімен сипатталатын ұстанымды эксперименталды түрде негіздеді. Басқаша айтқанда, адамның ойлау түрін оның сөйлеуінде әрекет ететін мағыналардың құрылымы бойынша бағалауға болады. Содан кейін мағыналардың даму кезеңдері (социогенезде де, онтогенезде де) ойлау формаларына: синкретикалық, күрделі және концептуалды ойлауға атау береді. Ең қарапайым жалпылау – синкреттік (синкреттік ассоциация) объектілерді кездейсоқ белгі (объективті немесе субъективті) бойынша топтастырудан тұрады. Осылайша, уақыт пен/немесе кеңістіктегі объектілердің сәйкес келуі бір атауды қолдануға негіз бола алады (әсіресе бала үшін). «Бяка» - бұл баланың жалпы ештеңесі жоқ әртүрлі пәндер туралы айтқаны, тек олардың барлығы оның наразылығын тудырады. Неғұрлым күрделі (және генетикалық тұрғыдан кейінгі формация) күрделі (күрделі жалпылау), кешендерде ойлау болып табылады. Бұл оның көмегімен жасалған жалпылаулар өз құрылымында бала орнатқан субъективтік байланыстар негізінде енді бірікпей қалған жеке нақты объектілердің немесе заттардың кешендерін білдіреді, бірақ олардың арасында іс жүзінде бар объективті байланыстар негізінде. бұл объектілер. Осы даму сатысындағы сөздердің мағыналарын комплекстерге немесе топтарға біріктірілген объектілердің жалпы атаулары ретінде дәлірек анықтауға болады. Кешенді құру үшін оның абстрактілі және логикалық емес, оның құрамын құрайтын жеке элементтер арасындағы нақты және нақты байланысқа негізделуі ерекше маңызды. Кешен, концепция сияқты, нақты гетерогенді объектілерді жалпылау немесе біріктіру болып табылады. Мұнда белгілердің иерархиялық байланысы жоқ. Барлық белгілер бірдей. Бірақ бұл жалпылаудың құрылатын байланысы әртүрлі болуы мүмкін. Кез келген байланыс бұл элементті кешенге қосуға әкелуі мүмкін, егер ол нақты қол жетімді болса және бұл кешен құрылысының ерекшелігі. Балалардың сөйлеуінде (және ойлауында) үйректі («шақырушылар»), басқа түрдегі жүзетін құстарды («үйрек сияқты жүзеді»), сондай-ақ кез келген сұйықтықты (су бетіне ұқсастық) білдіруі мүмкін. үйрек жүзетін), және үлкен жылтыр түйме (үйрек жүзген көлге ұқсайды - дөңгелек және жылтыр) және т.б. Объектілер мен құбылыстарды кешенге жинақтаудың негізгі принципі – іргетастың (критерийдің) тұрақсыздығы, оның тұрақсыздығы мен мәнсіздігі. Кешендер субъектінің эмпирикалық тәжірибесіне негізделген және біз өмірлік мәселелерді «жалпы ой деңгейінде» шешкенде мұндай жалпылауларды жиі қолданамыз. Мысалы, біздің танысымыз Васяны «ашкөз» деп атай отырып, біз оның мінез-құлқына қатысты бірқатар бақылауларға сүйеніп, оның басқаша емес, осылай әрекет етуінің астарлы себептерін елемейміз. Күрделі ойлау – бұл Л.С. Выготский синкреттер мен шынайы ұғымдар арасында орналасқан, объектілер арасындағы қабылданатын қарым-қатынастарға негізделген эмпирикалық жалпылаумен сипатталатын баланың тұжырымдамаларының даму кезеңін белгілеу. Олар кешендердің бес формасын анықтады: 1. Ассоциативті кешенде кез келген негізде үлгімен байланысқан гетерогенді объектілер біріктіріледі; 2. Кешенді-жинақ - бұл қандай да бір, әдетте практикалық, қасиетке ортақтығы бар, біркелкі емес объектілердің бірлестігі; Мұнда әртүрлі нақты объектілер өзара негізде кез келген бір негізде біріктіріліп, гетерогенді бөліктерден тұратын біртұтас тұтастықты құрайды. Эксперимент жағдайында бала берілген үлгі үшін түсі, пішіні, өлшемі немесе басқа белгілері бойынша одан ерекшеленетін басқа фигураларды таңдайды. Дегенмен, ол оларды ретсіз және кездейсоқ емес, олардың айырмашылығы мен іріктеуде қамтылған және өзі біріктіру үшін негіз ретінде қабылдаған атрибутқа қосылуы негізінде таңдайды. Осындай конструкция негізінде пайда болатын коллекция тәжірибелік материалда кездесетін негізгі түстер немесе негізгі пішіндер жиынтығын білдіретін әртүрлі түсті немесе пішіндегі заттардың жиынтығын құрайды. Баланың ойлауын дамытудағы бұл ұзақ және тұрақты кезең баланың бүкіл нақты, көрнекі және практикалық тәжірибесінде терең тамырларға ие. Жинаққа жеке объектілерді қосу, бір-бірін толықтыратын объектілердің практикалық маңызды, тұтас және функционалдық біртұтас жиынтығы, бала өзінің көрнекі тәжірибесінен үйренетін нақты әсерлерді жалпылаудың ең жиі түрі болып табылады. Стакан, тәрелке мен қасық, шанышқы, пышақ, қасық пен тәрелкеден тұратын түскі ас жинағы, бала киімі – мұның бәрі баланың күнделікті өмірінде кездесетін табиғи коллекция кешендерінің мысалдары. 3. Тізбекті кешен жекелеген объектілердің белгілердің жұп сәйкестіктері болған кезде олардың уақытша бірігуі негізінде құрылады; жеке буындардың біртұтасқа динамикалық, уақытша біріктіру принципіне құрылған Тұлғаның психосексуалдық дамуының кезеңдері. Тұлғаның қорғаныс механизмдері (З. Фрейд) Фрейд ұсынған тұжырымдамаға сәйкес Тұлғаның психосексуалды дамуы дәйекті түрде анықталған кезеңдерден өтеді: Ауызша (0-1, 5 жас) Анальды (1,5 жыл-3 жыл) Фалликалық (3 жыл-6 жыл) Жасырын (6-12 жас) Жыныс мүшесі (12-22 жасқа дейін) |