жалпы және жас ерекшелік психология тест сұрақтары. Жалы және жас ерекшелік емтихан сұрақтары 2022-2023 (1). Аымды баылаудаы емтихан сратарыны бадарламасы 1 дегей
 Скачать 355.44 Kb.
|
|
Бастауыш мектеп жасындағылардың психикалық дамуының жалпы сипаты. Бастауыш мектеп балалық кезеңі Бұл ( 7-11 жас арасындағы) Бұл кезеңде жеке тұлғада әріқарай психологиялық даму және әлеуметтік-адамгершілік қасиеттерінің қалыптасу процесстері жүреді . Бұл кезеңге тән ерекшеліктер : — баланың материалдық, коммуникативтік, эмоционалдық мұқтаждарын қанағаттандыруда отбасының жетекші роль атқаруы; — әлеуметтік-танымдық қызығушылығын дамыту және қалыптастыруда мектеп жетекші роль атқаруы; — отбасы мен мектептің басты қорғаушы қызметі сақтала отырып, балада ортаның жағымсыз ықпалына қарсы тұра алу қабілеті арта түседі. Әлеуметтік статустың өзгеруі: оқушыға айналуы. Жас және педагогикалық психологияда бастауыш мектеп жасының өзіндік орны бар. Бұл жаста оқу іс-әрекетін меңгереді, психикалық функцияның еріктілігі құрылады, рефлексия туындайды, өзін-өзі бақылауы ерекшеленеді . Бастауыш мектептің оқу жұмысының әр саласына бейімделу балада бірден қалыптаспайды, оған біраз уақыт үйренуі керек. Егер мектеп жасына дейінгі балалардың негізін әрекеті ойын болып келсе, оқуға кіргеннен кейін оқу іс-әрекеті шешуші рольді атқарады. Осыған орай баланың психикалық дамуы үлкен өзгерістерге ұшырайды. Себебі: ойынға қарағанда оқу талабы бала үшін қиынға соғады. Жәнеде бала жаңа ортаға үйреніп, мұғаліммен, құрбыларымен қарым-қатынас жасауына психологиялық көмек қажет болады. Бастауыш мектепт оқушысының сабаққа деген үиренісі тез қалыптаспайды , оған бала жәймен үиреніседі. Сонымен қатар балалардың оқуға белсенділігі де сабақтарда әр түрлі. Бұл кезеңде бала сенгіш болып келеді .Яғни үиде отбасы рөлі үлкен болса , бала мектепке барған соң мұғалімнің рөлі үлкен болады.Мұғалім не айтса , бала соны орындап тыңдайды .Осыған байланысты бастауыш мектеп оқушыларының дұрыс шешім жасауына жағдай жасалып , бала зейіні біртіндеп белсенді әрекет ете бастайды Г.А. Цукерманның айтуынша:” ―Егер мұғалім баланы, оқуға үйреткісі келсе, ол оларға тек ғана білім беріп қоймай, шеберлік пен дағды да қалыптастыру керек. Қазіргі балалар психологиясының негізгі мәселелерінің бірі – бастауыш оқушыларының психикасын дамыту мәселесі. Бала психикасының дамуын зерттейтін констатациялық серияның міндеттері: 1. Проблемалы жағдайларды шешуді талап ететін тапсырмаларды жасау. 2. Оқытуға дейінгі сақталу принципінің деңгейін анықтау. 3. Көрнекті көріністің алдында заттарды бағалау мен сөздік ой-пікірлердің байланысын зерттеу.” Оқу іс-әрекетінің бала психикасының дамуына тигізетін ықпалы. Мазмұны жағынан да, құрылымы жағынан да күрделі оқу іс - әрекеті балада бірден қалыптаспа қоймайды. Ұстаздың жетекшілігімен жұмыс жасау кезеңдерінде , шағын оқушының бірте-бірте білім алу қабілетін меңгеруі үшін көп уақыт пен күш қажет. Бұл процестің күрделілігі арнайы ұйымдастырылған қалыптастыру жағдайында да, оған көп балалар тез беймделе алмайды (В.В.Давыдов). Оның үстіне арнайы зерттеулер көрсеткендей, бастауыш мектеп жасының соңына қарай нақты жеке ғылыми іс-әрекет әдетте әлі жақсы қалыптаспаған, оны толық жүзеге асыру бала басқа балалармен бірге жұмыс жасауы арқылы жүзеге асады. (Г.А. Цукерман). Бастауыш сынып мұғалімінің ең басты міндеті, ең алдымен, «баланың қызығушылығын арттыру», оның жаңа материалды меңгеруге деген құштарлығын ояту, онымен жұмыс істеуге үйрету. Мұғалім бастауыш мектеп жасындағы балалардың психологиялық ерекшеліктерін жақсы білуі, әр баланың жеке ерекшеліктерін түсіне білуі және оқыту мен тәрбиелеудің, танымдық мотивациясын қалыптастырудың барабар әдістерін таба білуі керек. Осы әрекеттің бір құрылымы : 1) оқу мотивтері; 2) оқу мақсаттары; 3) оқу әрекеті; 4) бақылау; 5) бағалау. Оқу іс-әрекетінің толыққанды қалыптасуы үшін оның барлық компоненттерін бірдей меңгеру қажет. Олар жеткіліксіз дамыса , мектепте кезеңінде қиындықтар болуы мүмкін. Осыған орай М.В. Матюхинаның теориясы бойынша (1984) Балада мектеп өміріне еніп, оқу іс-әрекетін меңгерген кездегі, кіші жастағы оқушыларда мотивтердің келесі топтарын қамтитын оқу мотивациясының күрделі жүйесі қалыптаса бастайды : I. Оқу әрекетінің өзіне тән, оның тікелей өнімімен байланысты мотивтер: 1) оқытудың мазмұнына байланысты мотивтер (оқыту жаңа фактілерді меңгеруге, білімді, іс-әрекет әдістерін меңгеруге, құбылыстардың мәніне енуге ұмтылумен түрткі болады); 2) оқу үрдісімен байланысты мотивтер (оқыту интеллектуалдық белсенділікті көрсетуге, сабақта ойлауға, пайымдауға, қиын есептерді шешу барысындағы кедергілерді жеңуге деген ұмтылыспен ынталандырылады) II. Оқытудың жанама өнімімен, оқу әрекетінің өзінен тыс жатқан нәрселермен байланысты мотивтер: 1) кең әлеуметтік мотивтер: а) қоғам, сынып, мұғалім және т.б. алдындағы борыш пен жауапкершілік мотивтері; ә) өзін-өзі анықтау (болашақ үшін білімнің маңыздылығын түсіну, болашақ жұмысқа дайындалуға ұмтылу және т.б.) және өзін-өзі жетілдіру (оқыту нәтижесінде даму) мотивтері. 2) тар ойлы мотивтер: а) әл-ауқат мотивтері (мұғалімдерден, ата-аналардан, сыныптастардан мақұлдауға ұмтылу, жақсы баға алуға ұмтылу); б) беделді мотивтер (алғашқы студенттер қатарынан көрінуге, үздік болуға, жолдастар арасында лайықты орын алуға ұмтылу); Кіші мектеп оқушыларының оқу мотивациясын зерттеуде М.В. Матюхина және т.б. балалар жақсы түсінетін оқу мотивтерінің ішінде өзін-өзі жетілдіру және өзін-өзі анықтау мотивтері сияқты кең әлеуметтік мотивтер (41,1%) басым болатынын көрсетеді. Сондай-ақ, ең алдымен, мұғалім алдындағы парыз және жауапкершілік мотивтеріде бар . Бастауыш мектеп жасындағылардың таным процестерінің дамуы. Оқу әрекеті жетекші іс-әрекетке айналудың қарқынды кезеңі болып саналатын бастауыш сынып жасындағы балалардың когнитивтік дамуын қарастыратын зерттеулер баршылық . Зерттеулерде көрсетілгендей когнитивтік, яғни танымдық процестер баланың психикалық дамуының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Сонымен қатар ақыл-ой қабілеті қалыптасуының негізі болып саналады. Бастауыш сынып жасындағы балалардың оқу іс- әрекеті арқылы балада теориялық ойлау және әрекеттің ішкі жоспары қалыптасады. Осы жас кезеңінің соңына қарай шындыққа теориялық, когнитивтік қатынас танытатын, танымдық міндеттерді шешетін, ең болмағанда белгілі мен белгісізді ажырата алатын жеке оқу әрекеті де қалыптасады . Бастауыш сынып жасындағы балалардың когнитивті аймағының негізгі ерекшелігі психикалық танымдық процестерінің жоғары деңгейге өтуі болып табылады. Психикалық процесстер : қабылдау, зейін, ес, елестету ағымының сипатында, ойлаудың логикалық формасы мен жазбаша сөйлеу қалыптасуында көрініс береді. Бұл жас кезеңінде балалар біршама қарапайым ой қорытындысын жасай алады. Дегенмен бастауыш сынып жасындағы балалардың қолданатын ақыл операциялары ересектердің тәсілдерінен әлдеқайда алыс . Бастауыш сынып жасындағы балалар әрекеттің ішкі жоспары, «ақыл» әрекетіне тез беймделе алады. Әрекеттің ішкі жоспарының қалыптасуы және ырықтылықтың дамуы бастауыш сынып жасындағы балалардың барлық психикалық процестерінің қызмет етуіне әсер етеді. Мұның бәрі баланың өзін қадағалауына және интеллектік дамуына мүмкіндік береді. Қазақстандық ғалымдар Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаевтың еңбектерінде интеллект ақпаратты мақсатты бағытты қайта өндеуге, реттеуге, оқуға қабілеттіліктің күрделі жүйелерінің танымдық іс-әрекеті ретінде тұжырымдалады Интеллект функциялары мынадай: а) оқуға деген қабілеттілік; б) қоршаған болмыстың заңдылықтарын белсенді меңгеруге қабілеттілік. Бастауыш сынып жасындағы балалардың қабылдауы, есі және зейіні саналы мақсатқа бағытталады және оны жүзеге асыруға сәйкес тәсілдері де бар. Басқалай айтқанда ес, зейін және қабылдау ырықты жанамаланған үдеріс болып табылады. Яғни Бастауыш сынып жасындағы бала мәтіннен мұғалім сұрап тұрған тапсырманы ажыратып бөліп көрсете алады. Балалар мұғалімнің нұсқауымен жүре отырып, нысан мен құбылыстарды жүйелі түрде бақылауды үйренеді, содан кейін қойылған мақсатарды орындай алады. Күрделі оқу тапсырмаларын орындау барысында ересектердің тарапынан балаға деген бақылау біртіндеп әлсіреген сайын , бала өз әрекетін өзі қадағалауды да үйренеді. Осы әрекеттердің негізінде баланың зейіні қалыптасады. Қорытындылай келе, қазіргі білім мазмұны жаңартылу жағдайында бастауыш сынып жасындағы балалардың когнитивтік процестерінің дамуын оқу пәндері арқылы зерттеулерді жаңа сипатта жүргізу қоғамның маңызды сұраныстарының бірі болып табылады. Жеткіншек жасындағылардың психикалық дамуының жалпы сипаты. 10-15 жастағы балалардың психологиялық ерекшеліктері, яғни жалпы болатын дағдарыс жайлы аита кетсек : Жеткіншектік кезеңнің психологиялық ерекшеліктері, олар күрт өзгерілуі, олардан туындаған мінез-құлық бұзылыстары - «пубертаттық дағдарыс». Жеткіншектік кешенге көңіл-күйдің шексіз өзгерілуі мысалы қуаныштан үмітсіздікке дейін және жеткілікті себептерсіз қайта өз қалпына келуі, сонымен қатар кезектесіп пайда болатын басқа да полярлық қасиеттер кіреді. Сырттан келгендердің сыртқы келбетін, қабілеттерін, дағдыларын бағалауына сезімталдық шамадан тыс өзін-өзі қамтамасыз етумен және басқаларға қатысты категориялық пайымдаулармен үйлеседі. Сезімталдық кейде таңқаларлық дөрекілікпен, азапты ұялшақтықпен, сыпайы тәуелсіздікпен басқалар мойындауға және бағалауға ұмтылумен, билікпен күреспен, кездейсоқ пұттарды құдайландырумен жалпы қабылданған ережелер мен кең таралған идеалдармен және құрғақ талғампаздықпен сезімдік қиялмен қатар өмір сүреді. Қазіргі батыстық психиатриялық-психологиялық әдебиеттерде Э.Эриксонның (1968) жеткіншектік кезеңнің басты белгісі ретіндегі «тұлға дағдарысы» туралы концепциясы кең тарады. «Тұлға» деп өзін , жеке тұлға ретінде қабылдауды білдіреді. Тұлғаның қалыптасуы психоаналитикалық позициялардан «балалық Мен-нің ыдырауы» нәтижесінде және жаңа «ересек Мен-ді» синтездеу қажеттілігі, «супер-мен» қалыптасуы және т.б. Процесстер нәтижесі. Тұлғаның өзіне, өзін-өзі тану процесіне өздігінен жеткілікті мағына береді. Жеткіншектерде барлық қиындықтар мен мінез-құлық бұзылыстарының негізгі көзі қоршаған орта факторлар ғана емес өзі де болып саналады яғни Г.Ниссеннің (1971) пікірінше, жыныстық жетілу дағдарысы тек сәйкестік дағдарысынан ғана емес, сонымен бірге «билік дағдарысынан» және «жыныстық дағдарыстан» тұрады.Яғни өзінің дамуыда дағдарысқа алып келеді . Билік дағдарысы «Эдип кешенінің» салдары ретінде, «әкеге қарсы наразылық» ретінде көрінеді. Қазіргі отбасындағы әкенің әлсіз рөлі немесе оның толық емес отбасыларда болмауы бұл наразылықтың ересектер әлемінің барлық билік органдарына таралуына әкеледі. З.Фрейдтің пікірінше, сексуалдық дағдарыс эрогендік аймақтардың анальден жыныс мүшелеріне ауысуымен түсіндіріледі. Эмансипация реакциясы Бұл реакция үлкендердің – туыстарының, ұстаздарының, тәрбиешілерінің, тәлімгерлерінің, жалпы аға ұрпақтың қамқорлығынан, бақылауынан, қамқорлығынан құтылуға ұмтылуынан көрінеді. Реакция : бұйрықтарға, ережелерге, заңдарға, олардың мінез-құлық стандарттарына және ақсақалдар бекіткен рухани құндылықтарға таралуы мүмкін. Өзін-өзі босату қажеттілігі тәуелсіздік үшін күреске, өзін тұлға ретінде бекітуге байланысты. «Эмансипация реакциясы» термині бізге «билік дағдарысынан» гөрі құбылыстың мәнін дәлірек көрсететін сияқты. Мүмкін эмансипация реакциясының кейбір биологиялық, филогенетикалық тамырлары бар. Жоғары сатыдағы сүтқоректілерде туыстар арасында өз орны үшін, табындағы немесе үйірдегі күрделі қатынастардың иерархиялық сатысында белгілі бір орын үшін күрес жыныстық жетілу кезеңінен басталады. Әрине, жеткіншектерде бұл реакция әлеуметтік-психологиялық факторлардың әсерінен дамиды (ақсақалдар тарапынан шамадан тыс қамқорлық, ұсақ бақылау, минималды тәуелсіздіктен және кез келген еркіндіктен айыру, жасөспірімге кішкентай бала ретіндегі қатынастың жалғасуы). Эмансипация реакциясының көрінісі өте әртүрлі болуы мүмкін. Мұны жасөспірімнің күнделікті мінез-құлқынан, әрқашан және барлық жерде «өзінше» және «өз бетінше» әрекет етуге ұмтылуынан сезінуге болады. Эмансипация реакциясы ата-анасынан бөлек тұру үшін міндетті түрде басқа қалада оқуға немесе жұмыс істеуге рұқсат берумен байланысты болуы мүмкін. Эмансипация реакциясының экстремалды түрлерінің бірі - үйден қашу және қаңғыбастық, олар «еркін өмір сүруге» ұмтылумен шартталған. Эмансипация реакциясы ата-анасынан бөлек тұру үшін міндетті түрде басқа қалада оқуға немесе жұмыс істеуге рұқсат берумен байланысты болуы мүмкін. Эмансипация реакциясының экстремалды түрлерінің бірі - үйден қашу және қаңғыбастық, олар «еркін өмір сүруге» ұмтылумен шартталған Хобби реакциясы - Хобби реакциясы Ересектердің хоббиі болуы немесе болмауы мүмкін. Жеткеншек шақ үшін хобби ерекше категорияны құрайды, ал хобби мәселесі қазіргі заманғы психологиялық әдебиеттерде аз зерттелген. Көзқарастар бойынша хоббилер бір жағынан инстинкттер мен жетектердің, екінші жағынан бейімділіктер мен қызығушылықтардың арасында орналасқан тұлғаның құрылымдық құрамдас бөліктерін, психикалық құбылыстардың категориясын құрайды. Қозғалыстардан айырмашылығы, хоббидің инстинкттермен, шартсыз рефлекстер сферасымен тікелей байланысы жоқ. Қызығушылықтар мен бейімділіктерден айырмашылығы, хобби әрқашан эмоционалды түрде боялады, бірақ олар жеке тұлғаның негізгі еңбек бағытын құрамаса да, олар кәсіптік қызмет, табыс құралы емес. Жеткеншек хоббиі әртүрлі және салыстырмалы түрде шектеулі болады Жеткіншек шақтағы даулар Негізі жеткіншек шақ 11-12 жастан басталады. Бұл жаста екі кезеңді бөлуге болады - 10-12 жас және 12-15 жас. Бірінші кезең көбінесе жасөспірімнің мінезі күрт өзгерістермен байланысты. Кейбір ерекшеліктер мен қасиеттер күшейеді,. Жеткіншек эмоционалды өмірі қиын кезең. Ал эмоциялар жан-жақты, қарама-қайшы болуы мүмкін. Жеткіншектің жеке басымен болатын түбегейлі өзгерістер негізінен бүкіл ағзаның қайта құрылуымен байланысты - дәл осы кезеңде жыныстық жетілу басталады. Сондықтан, егер жасөспірім өзін нашар сезінсе, таңқаларлық емес: жүректегі ыңғайсыздық, бас айналу, қан қысымының мерзімді жоғарылауы және төмендеуі, температураның ауытқуы, содан кейін тәбеттің жоғарылауы және т.б Бұл биологиялық көріністер интеллектуалдық белсенділікке теріс әсер етуі мүмкін, бұл кейде оқу өнімділігінің төмендеуін білдіреді. Ұқсас көріністер қыздарда да, ұлдарда да болуы мүмкін. Бірақ қыздарда жыныстық жетілуге байланысты физиологиялық өзгерістер құрдастарына қарағанда шамамен бір жарым жыл бұрын басталады. Жеткіншек жасындағылардың таным процестерінің дамуы. Жеткіншектердің танымдық іс-әрекетін құрылымына: танымдық қызығушылық, танымдық белсенділік, танымдық ізденімпаздық пен шығармашылық әрекетті жатқызуға болады. Жеткіншектердің танымдық белсенділігін ынталандыру үшін жеткіншектер арасында тұрақты қызығушылығын қалыптастыру қажет. Танымдық қызығушылық педагогикалық процесте маңызды рөл атқарады. Педагогикада арнайы танымдық қызығушылықты зерттеумен шұғылданушы Г.И. Щукина танымдық қызығушылықты: Қоршаған орта құбылыстары мен түрлі заттарын тану бағыты ретінде; іс-әрекетке талпыну, негізгі ой, қажеттілік ретінде; психикалық процестер қарқынды, іс-әрекет нәтижелі және қызықты өту үшін жеткіншектің белсенділігін талаптандырушы ретінде; қоршаған орта құбылыстары мен заттарына, процестерге ерекше таңдамалы қатынас ретінде қарастырады. Жеткіншектердің танымдық қызығушылығы интеллектуалдық белсенділікпен, оң эмоционалдық көңіл-күймен, еркін таңдау мүмкіндігі мен қызметтің таңдаулы бағыттарымен сипатталады. Жеткіншектердің танымдық белсенділігін ұйымдастыру — әрбір танымдық үдерістің заңдылықтарын ескере отырып, білім беру мәселелерін бірізді және тәжірибелік тұрғыда шешу үшін оңтайлы жағдайлар жасау қажет. Танымдық әрекеттің негізінде жеткіншектердің оқуға, білуге деген ынта-ықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі. Мысалы: мұғалімнің баяндап тұрған жаңа материалын түсіну үшін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы, алған білімін кеңейту үшін өздігінен кітап оқып, бақылау,тәжірибе жасау сияқты жұмыстар жасауы қажет. Өйткені өтілген материалдарды саналы қайталауда, жаңадан білім алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйренуде белсенділіксіз мүмкін емес. Яғни жеткіншектің белсенділігі оқу үрдісінің барлық кезеңінде орын алуы қажет. Сабақ барысында жеткіншектің бойында танымдық белсенділік пайда болса, жеткіншектердің ақыл-ой қабілеттерінің мынадай элементтері дамиды: зеректілік, зейінділік, байқағыштық, ойлау және сөйлеу дербестігі т.б. Оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыру барысында келесі шарттарды ескеру және негізге алу керек: танымдық үдерістің өзара әрекеттестігі; қабылдау мен бақылауды ұйымдастыру; жеткіншектердің зейінін ұйымдастыру есте сақтауды жаттықтыру (есте сақтау, қайта жаңғырту); жеткіншектердің ойлауын дамыту; күшті білім мен дағдыларды қолдану арқылы қиялды дамыту; жеткіншектердің шығармашылық белсенділігін арттыру; жеткіншектердің жеке қабілеттерін есепке алу; жеткіншектерді білімге, танымдық қызығушылыққа және ғылымды меңгеруге деген оң көзқарасты қалыптастыру; Жеткіншектің оқу-танымдық іс-әрекет деңгейі, бағыты мұғалімнің іс-әрекетіне тікелей байланысты. Мұғалімнің педагогикалық шеберлігі, оқу материалының түсініктілігі, мазмұндылығы оқытуды ұйымдастырудағы тиімді әдіс-тәсілдер, педагог пен оқушы арасындағы жылы қарым — қатынас жеткіншектердің шығармашылық дербестігінің қалыптасуына үлкен септігін тигізеді. Жеткіншек жасындағылардың тұлғалық дамуы. Жеткіншектік шақ адамның тұлға ретінде қалыптасуында маңызды рөл атқарады. Бұл жастық кезеңнің тұлғаның қалыптасуындағы ерекше маңызы 10-16 жастағы баланың дамуындағы саналы өзгерістерге байланысты. Жеткіншек жаңа әлеуметтік тәжірибелерді меңгеріп, жаңа әлеуметтік қарым-қатынастарға түсе бастайды.К. Юнг бойынша, адам онтогенезінің қиын кезеңі, ол балалық шақтан ересектікке өтетін тұрақты қиындықтар мен өткір қақтығыстармен сипатталады.М.И. Шардақовтың пікірінше, жеткіншектік шақ адамның күнделікті құндылықтары ретінде материалдық әлемге психологиялық тәуелді болып қалады. Жасөспірім бұл өмір туралы ойлана бастайды. Соның арқасында жеткіншектік ортаға түседі. Әрбір затпен әлемде таңдау жасау арқылы жасөспірім тұтынушыға айналады. Қолындағы заттарды жинап, түрлі құндылықтарды жинайды. Олар интеллектуалдық, моральдық және әлеуметтік жағынан өседі.Жасөспірімдік кезеңнің бала дамуындағы орны оның «өтпелі», «сын», «қиын», «сынау» атауларынан көрінеді. Бұл атаулар осы жастардағы өмірдің бір жастан екіншісіне ауысуымен байланысты даму процестерінің қарқындылығы мен маңыздылығын көрсетеді. Балалық шақтан ересек өмірге өту осы кезеңдегі физикалық, психикалық, адамгершілік және әлеуметтік дамудың барлық аспектілерінің негізгі мазмұны мен ерекшелігі болып табылады. Маңызды дене жүйелерін қайта құру жасөспірімнің өзімен шектелмейді, әрбір жеткіншек жаңа және әрқашан жағымды емес өзгерістерге дайын емес. Көбінесе бұл бас айналу, әлсіздік, жүрек проблемалары және т.б.. Жеткіншектердің көңіл-күйі жиі өзгереді, олардың эмоциялық әлемі жиі өзгереді. Белгілі бір топтың балалары тез шаршайды, ашушаң, капризді болады. Жеткіншектердің психикасы өте тұрақсыз, бірақ жас заңы тұлғааралық қарым-қатынасқа көптеген жаңа күрделіліктер қосады. Жастарды жаңа сапаға, яғни кәрілікке көшуге үйретеді. Бұл тек жасөспірімдер үшін ғана емес, айналасындағы ересектер үшін де қиын кезең. Эмоционалды сезімталдықтың жоғарылау түрі және олардың тұрақсыздығы және олардан құтылуға реакциясы мектептегі оқу мен тәрбие процесін қиындатады және қиындатады. Сондықтан мұғалімдер бұл дағдының қалыпты және қажет екенін түсіндіруі керек. Адам дамуының маңызды дағдылары Л.С. Выготскийдің пікірінше, дағдылану кезеңі немесе критикалық кезең - бұл оң сапалық өзгерістер кезеңінің нәтижесінде адамның жаңа сапада дамуына өту кезеңі. Енді үйреніп кету кезеңі бір жағынан дамудың қауіпті де қиын кезеңі болса, екінші жағынан жаңа мүмкіндіктердің оянуы ішкі жаңа өзгерістердің ашылуы екенін білеміз.Жеткіншектің дамуындағы биологиялық фактор мәселесі бала организмінің биологиялық даму барысында түбегейлі өзгерістерге ұшырауынан туындайды.Ағзаның қайта құрылуы эндокриндік жүйедегі өзгерістерден басталады. Гипофиздің қызметі, әсіресе оның алдыңғы бөлігі артып, оның гормондары талшықтардың өсуіне және басқа да өте маңызды ішкі секреция бездерінің (қалқанша без, бүйрек үсті бездері) қызметіне қолайлы жағдай жасайды. Олардың белсенділігі жеткіншектердің денесінде көптеген өзгерістерді, соның ішінде елеулі өзгерістерді тудырады. Яғни, жыныс мүшелерінің дамуы – екіншілік жыныстық белгілердің пайда болуы. Бұл үрдістер 11-13 жастағы қыздарда және 13-15 жастағы ұлдарда айқын байқалады. Кейбір қыздарда жыныстық жетілу 10-11 жаста басталады, ал ұлдар 12-13 жаста толық дене күші мен жыныстық жетілудің шыңында болады.Бойдың өсуі, салмақтың өсуі, кеуде шеңберінің ұлғаюы «өсу серпіні» арнайы терминімен белгіленетін жеткіншектік жастағы дененің өсуіне тән жағдайлар. Нәтижесінде жеткіншектің пішіні баланың пішінімен салыстырғанда өзгереді, дененің пропорциялары ересек адамға жақындайды. Таным – ересек адамның іс-әрекетте дамуы. Ересек өмірдің дамуындағы маңызды бағыт мағыналы қызығушылықтарды дамытумен және болашаққа жоспар құрумен байланысты. Ол жасөспірімдердің бір нәрсені шынымен білуге деген ұмтылысынан дамиды. Бұл танымдық белсенділіктің дамуына әкеледі, оның мазмұны мектеп бағдарламасының шеңберінен шығады. Хобби - бұл құмарлық, көп уақыт тек бос уақытты ғана емес, сонымен қатар сабақтарды дайындауға, сүйікті ісімен айналысуға жұмсалады. Бір нәрсеге құмар жасөспірім өте белсенді болады, ол қажетті кітаптарды, материалдар мен құралдарды іздейді, оларды әртүрлі тәсілдермен меңгереді. Олар кітапханаға, көрмелерге және мұражайларға үнемі барып, экспозицияның белгілі бір бөлігін егжей-тегжейлі зерттей бастайды. Жолдастармен қарым-қатынас мүдделердің үйлесуі негізінде құрылады. Балалар әртүрлі мәселелерді талқыламайды, кітаптармен, материалдармен алмасады, кеңестер береді және әртүрлі қиындықтарда жұмыс істемейді. Олар жетіспейтін білімді табу немесе сәтсіздіктің себебін анықтау үшін кітаптар мен анықтамалықтарды қарап шығады. Бұл ынта мен тиімді әрекетті дамытудағы өте маңызды қадам: жаңа білімге деген қажеттілік өз бетінше, яғни өздігінен білім алу арқылы қанағаттандырылады. Жеткіншектің өз бетінше әрекеті кейде шығармашылық элементтерге ие болады, оны жаңа нәрсе жасау процесі және жалпы танымдық процестің өзі қызықтырады. Бұл жағдайда интеллектуалдық даму жеделдейді, ал білім терең және көлемді болады. |