Аяпбергенова гульсум сагындыковна
 Скачать 4.5 Mb.
|
|
- деп анықтама бере келе, болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің кәсіби - дидактикалық құзыреттілігін қалыптастырудың нақты құрылымын анықтайды [120, б. 25]. Біздің зерттеуіміз үшін маңызы зор аталған құрылымның компоненттерінің алынған өлшемдерінің, яғни әдіснамалық теориялық, әдістемелік, технологиялық компоненттердің болашақ мұғалімнің кәсіби құзыреттіліктерін қалыптастыруда шешуші рөл атқарады. Алайда, біздің пікірімізше Б.Т. Барсай технологиялық компененттің мазмұнында тек қана ақпараттық, компьютерлік технологияларды қарастырады, ал жобалау әдісіне мән бермегендігі байқалады. Біз кәсіби құзыреттіліктің мәні мен мазмұнына берілген түсіндірмелерді зерттеуде шетелдік және ресейлік ғалымдардың еңбектерініне байланысты тақырыбымызды талдадық. Сонымен бірге, отандық зерттеушілердің кейбір пікірлеріне тоқталдық. Дегенмен де бұл мәселе бойынша Ресей және Қазақстанда көптеген ғалымдардың еңбектері бар екендігін атап өте отырып, аталған бұл ұғымның өз еліміздің ғалым-зерттеушілерінің еңбектерінде зерделенуін қосымшада көрсетуді жөн деп санаймыз. (Қосымша Ә). Біздің пікірімізше, болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің кәсіби құзыреттілігінің құрылымдық компоненті болып табылатын, олардың арнайы құзырларын қалыптастыру мәселелері жете қарастыруды қажет етеді. Өкінішке орай, болашақ мамандардың, әсіресе болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің арнайы құзыреттіліктерін қалыптастыру бағытында да зерттеу жұмыстары мардымсыз. Педагогтың кәсіби құзыреттілігін зерттеуге арналған бірқатар жұмыстарда әлеуметтік, аутокомпетенттілік, экстремалды кәсіби құзыреттіліктермен қатар өз кәсіби қызметін жоғары деңгейде меңгеру, өзінің әрі қарай кәсіби дамуын жобалау қабілеті (С.Б. Елканов [121], Э.Ф. Зеер, А.К. Маркова, В.Г. Пищулин [122] және т.б.) болып табылатын арнайы құзыреттілікті бөліп көрсетіледі. Кәсіби құзыреттілігінің бөлінген түрлерінің осындай әр түрлілігіне қарамастан, авторлардың ешқайсысы оларды жіктеуге болатын жалпылама өлшемнің негізін ұсынбайды. Жоғарыда баяндалғанның негізінде мынадай қағидаттық ұстанымдар негізінде кәсіби құзыреттілік (компетентность) қандай да бір кәсіби қызмет тәжірибесінде өзектендірілген құзыреттіліктерден (компетенции) құралады деп тұжырымдауымызға негіз бар. Қазіргі таңда, жаңа шетелдік жұмыстарда арнайы құзыреттілікті түсінігі үнемі дамып, жетілдіріліп отырады, мысалы L.F. Gómez-Rodríguez кәсіби іс-әрекетті жоғары деңгейде орындауға байланысты білім, білік, дағды немесе сипаттамаларды арнайы құзыреттілікке жатқызады [123]. I. Walker бұл проблемаларды шешу, аналитикалық ойлау немесе көшбасшылық потенциалының («... белгілі бір саладағы білімдер тобы, кәсіби іс-әрекеттің (рөлдер немесе жауапкершілік салалары) маңызды бөлігіне әсер ететін дағдылар мен көзқарастар тобы» деп санайды [124]. Oliver McGarr өзінің зерттеуінде «... арнайы құзыреттілік дегеніміз - бұл жағдайды (тіпті күтпеген жағдайды) басқаруға қабілеттілік» деп атап көрсетеді [125]. Арнайы құзыреттіктерді қалыптастыру бағытында орындалған зерттеу еңбектеріне шолу жасап көрелік. Әртүрлі қызмет салаларында арнайы құзыреттерді қалыптастырумен E.H. Герасименко, Е.В. Дырнаева [126], Э.Ф. Зеер, Е.А. Кузина [127], A.A. Кулешов, М.А. Федулова [128], Н.Ф. Полях, Е.М. Филиппова [129] және т.б. зерттеушілер айналысты. Мамандарды дайындауда өз зерттеулерінде арнайы құзыреттілік мәселелерін түрлі салада атап айтқанда агроинженерлік, экология, медицина (Е.Л. Дырнаева, И.В. Гандрабура), кәсіптік білім, музыкалық білімдегі орнын анықтауда (М.А. Федулова, А.А. Кулешов, Е.А. Кузин, С.В. Козлова, М.С. Сапиева) Ресейлік және Қазақстандық ғалымдар өз үлестерін қосты. Аталған зерттеушілердің қатарында бір ғана қазақстандық ғалым М.С. Сапиеваны атап өтеміз [130]. В.А. Адольф зерттеуінде мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі жалпыланған жеке тұлғалық құрылым, ал арнайы құзыреттілік болып табылатын теориялық-әдіснамалық, мәдениеттанушылық, пәндік, психологиялық-педагогикалық, технологиялық оның құрамдас құрамы ретінде берілгендігі назар аударады [9, p. 157]. Құзыреттіліктер, Э.Ф. Зеердің пікірі бойынша, кәсіби қызметті өнімді орындауды қамтамасыз ететін іс-әрекеттердің жалпыланған тәсілдері. Бұл адамның өз құзыреттілігін іс жүзінде жүзеге асыру қабілеті [80, с. 28]. Құзырлардың өзегі іс-әрекет қабілеті - іс-әрекет тәсілдерінің жиынтығы болып табылады. Құзыр оны іске асырудың нақты шарттарынан оқшаулана алмайды. Ол нақты іс-әрекет жағдайына икемделген білімді, іскерлік пен мінез-құлық тәсілдерін бір мезгілде жұмылдыруды тығыз байланыстырады. Э.Ф. Зеер арнайы құзыр деп қызметкердің кәсіби іс-әрекеттерді өз бетінше орындауға әрі оны өз еңбегін бағалауға дайындығын түсінеді. Арнайы құзыреттілікті отандық ғалымдардың ішінен зерттеген М.С. Сапиеваның «Болашақ музыка мұғалімдерінің арнайы құзыреттілігін аспаптық даярлау процесінде қалыптастыру» деген тақырыптағы ғылыми жұмысын айтуға болады. Арнайы құзыреттілік бұл интегративті сипаттама деп алып, маманның біліміне, дағдыларына, жеке қасиеттеріне негізделген, жеке тәжірибе және музыкалық аспаптың орындаушылық ерекшеліктеріне байланысты кәсіби міндеттерді шешу жағдайындағы әдістемелік пайымдау мен мәдениеттанудың бірлігін қамтамасыз ету мүмкіндігі деп көрсетеді. Жұмыстағы негізгі мақсаты бәсекеге қабілетті мамандарды даярлау болып табылатын, қазақстанның жалпы әлемдік білім кеңістігіне кіруі жоғары білім жүйесін жаңғыртуға алып келді. Осы мақсаттың орындалуына білімге құзыреттілік көзқарас есебімен қол жеткізуге болады. Бұл жоғары оқу орындарындағы студенттердің кәсіби даярлығын жаңаша мазмұнмен толтырды. Осы жағдайларда басымдылық мағынасы «болашақ мұғалімдерінің құзыреттілігі» ұғымының мағынасын иеленеді деп тұжырымдайды [130, с. 20]. Педагогтар Г.И. Ибрагимов пен А.М. Новиковтың пікірінше, арнайы кәсіби құзыреттіліктер кәсіби-технологиялық дайындық және кез келген маманға қажетті кәсіби-маңызды тұлғалық қасиеттер сияқты компоненттерден тұрады [131, 132]. Е.А. Кузинаның пікірінше, арнайы құзыреттіліктер базалық, аралық және ілгері деңгейлер бойынша даярлау аясында болашақ маманды кәсіби оқыту процесінде игеріледі. Олардың негізгі сипаттамалары сатып алынатын мамандық және мамандану ерекшеліктерімен анықталады дей келе, болашақ кәсіби оқыту педагогтарының дизайн саласындағы арнайы құзыреттіліктеріне: технологиялық-әдістемелік құзыр (пәндік-кеңістіктік және визуалды-коммуникативтік орта объектілерін жобалау процесінің технологиясы мен әдістемесін меңгеру); көркемдік-жобалық (пәндік-кеңістіктік және визуалды-коммуникативтік орта объектілерін көркемдік жобалауға қабілеттілік); әлеуметтік-контекстік (әлеуметтік-мәдени контекстке сәйкес пәндік-кеңістіктік және визуалды-коммуникативтік орта объектілерін көркемдік жобалау және дайындау қабілеті); жұмыс-кәсіби құзыр (дизайн саласында жұмыс мамандығын) сияқтыларды кіргізеді. Болашақ маманның кәсіби құзыреттілігін білімді, кәсіби және өмірлік тәжірибені, құндылықтар мен бейімділіктерді пайдалана отырып, кәсіби қызметтің нақты жағдайларында туындайтын кәсіби проблемалар мен типтік кәсіби міндеттерді шешу қабілетін айқындайтын интегралдық сипаттама ретінде жалпылама айқындауды ұстана отырып, заманауи маманның кәсіби құзыреттілігін кілттік, базалық және арнайы құзыреттердің жиынтығы ретінде қарастырады және оның кілттік, базалық, арнайы құзыреттілігіне сипаттама береді. Автордың пікірінше: «Құзырлардың барлық үш түрі өзара байланысты және бір мезгілде дамуы тиіс, бұл сайып келгенде маманның кәсіби құзыреттілігін белгілі бір тұтастық, кейбір интегративті жеке сипат ретінде қалыптастыруды қамтамасыз етеді» [127, с. 29]. Біздің зерттеуімізге жақын Е.Н. Герасименконың педагогикалық колледж студенттерінің бастауыш сынып мұғалімінің арнайы құзыреттілігін (компетентность) қалыптастыру және И.Р. Липенскаяның «Бастауыш білім» бейініндегі бакалаврлардың арнайы құзыреттіліктерін қалыптастыру бағытындағы еңбектер де сөзсіз қызығушылық тудырады. «Кәсіби құзыреттілік» ұғымын Е.Н. Герасименко «кәсіби қызметтің қандай да бір саласында білімді, іскерлікті және дағдыларды игеру дәрежесін, сондай-ақ қоғамда тиімді әрекет ету іскерлігін, сондай-ақ жеке қасиеттердің жиынтығын көрсететін қызметкердің (маманның) жеке тұлғасының интегралдық сипаттамасы» - деп түсіндіреді. Өз жұмысында Е.Н. Герасименко арнайы құзыреттіліктер деп нақты маманның белгілі бір кәсіби қызметінің сипаттамаларының жиынтығы ретінде қарастыра отырып: «кәсіби құзыреттілік кәсіби дайындық сапасының интегративті өлшемі ретінде және еңбек функцияларын орындаудың жоғары сапасы, еңбек мәдениеті және тұлғааралық коммуникация, кәсіби мәселелерді бастамашылық және шығармашылық тұрғыдан шеше білу, сондай-ақ қызметтің көп жоспарлы аспектілерін меңгеру, іскерлік және басқарушылық шешімдерді қабылдауға, білім беру қызметінің жаңа жағдайларында бейімделуге дайын болу тән жеке тұлғаның қасиеті ретінде түсінеді; латын тілінен аударудағы құзырлық «сәйкестік», «өлшемділік»; құзырлық-таныс және бейтаныс еңбек жағдайларында білімді, іскерлікті, қарым-қатынасты және тәжірибені қолдану қабілеті» - деген анықтама қалыптастырады [96, с. 32]. Біздің зерттеуіміз үшін М. А. Федулованың кәсіптік оқыту педагогінің кәсіби-педагогикалық құзыреттілігінің мазмұны мен құрылымы анықталған құзырлардың жиынтығымен ұсынылуы мүмкін деген пайымдауы назар аударарлық. Осылайша кәсіби оқытудың болашақ педагогтің кәсіби-педагогикалық құзыреттілігінің құрамына педагогикалық, арнайы, әлеуметтік - коммуникативтік, дидактика-технологиялық, инновациялық, ақпараттық талдау сияқты құзыреттіліктер жиынтығын қарастырады. М.А. Федулова «Арнайы құзыреттілікдерді – оқу-өндірістік процесін басқару мен қамтамасыз етуге байланысты кәсіби іс-әрекеттерді өз бетінше орындауға дайындығы» деп тұжырымдама жасайды. Автордың анықтамасы бойынша «Арнайы құзырлық кәсіптік білім беру педагогының кәсіби-педагогикалық құзыреттілігінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады, бұл ретте техникалық ойлау, креативтілік, белсенділік және дербестік сияқты кәсіби маңызды қасиеттерді қосып алғандағы оның өндірістік-технологиялық білім мен өндірістің белгілі бір саласының жұмыскерлерді кәсіптік оқыту процесінде қолдану қабілеті мен дайындығын көрсетеді». Осылайша кәсіптік білім беру педагогінің кәсіби-педагогикалық іс-әрекетіне талдау жасау негізінде олардың құрылымына теориялық-технологиялық, жобалаушылық-конструкторлық, технологиялық, ұйымдастыру-пайдаланушылық сияқты арнайы құзыреттіліктерін енгізді [128, с. 45]. Осылайша, біздің зерттеуде кәсіби құзырлардың құрамында нақты мазмұны бар болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің арнайы құзыреттіліктерін қалыптастыруға ерекше көңіл бөлінген және маман мамандық аясында білім, білік және иелену кешенін қолдануға дайын болатын білімнің, орнатудың, қабілеттіліктің интеграцияланған үйлесімі ретінде түсінеді [133]. Арнайы құзыретін қалыптастыру процесін жобалай отырып, білім беру процесінің құрылымына (мақсаты, мазмұны, нысандары, әдістері мен құралдары) сүйенеді, ол проблеманы зерделеу процесінде арнайы құзыретін қалыптастыру процесінің үлгісінің мазмұнында неғұрлым толық көрініс табады, ол мынадай компоненттердің: мотивациялық-мақсатты, ақпараттық-мазмұндық, іс-әрекеттік-жүргізу, рефлексиялық-бағалау және диагностикалық-түзету, мазмұнымен және құрылымдық ерекшелігімен ерекшеленетін, бірақ салыстырмалы автономдық кезінде өзара байланысты. Біздің зерттеулеріміз үшін қарастырылған компоненттердің жүйелілігі мен интеграциясы белгілі бір мәнге ие, бұл білім беру процесінің бәсекеге қабілетті және кәсіби ұтқыр кәсіби білім беру педагогының тұлғасын қалыптастыруға кешенді бағытталуын негіздейді [134]. Е.В. Дырнаева, өз кезегінде, «... Еуропа Кеңесі бес түйінді құзыретті көрсетеді: әлеуметтік, коммуникативті, әлеуметтік-ақпараттық, когнитивті және арнайы» олардың қалыптасуының басымдық мәнін анықтай отырып өзінің авторлық анықтамасын ұсынады: «... арнайы құзыреттілік - кәсіби іс-әрекеттерді өз бетінше орындауға дайындығы және өз жұмысын бағалауы. Е.В. Дырнаева мәселелерді зерттей отырып, физиканы кәсіби бағытталған оқыту үдерісінде агроинженерлік бейіндегі болашақ педагогтардың арнайы құзыреттілігін олардың физикадан алған білім мен білік негізінде кәсіби-педагогикалық қызметтің әртүрлі түрлерін өз бетінше орындауға, стандартты емес педагогикалық және өндірістік міндеттерді шешуге, кәсіби рефлексия қабілетін дамытуға, өз еңбегінің нәтижелерін сын тұрғысынан бағалай білуіне дайындық ретінде анықтайды, кәсіби училищелер мен лицейлердің оқушыларын оқытуда пәнаралық байланысты жүзеге асыру әдістемесін меңгеру [126, с. 58]. А.А. Кулешов студенттердің арнайы құзыреттіліктерін қалыптастыру аудиторияда, зертханада, педагогикалық практика кезінде, отбасында, социумда, күннен күнге, курстан курсқа дейін жүргізіледі деп санайды [23, с. 29]. Осыған байланысты болашақ кәсіби оқыту педагогының қалыптасуы мен даму кезеңдерінің диалектикалық байланысын бірыңғай әдіснамалық ұстанымдардан қадағалау өте маңызды. Қызметі күрделі және көп қырлы кәсіби оқыту педагогын дайындау-студенттердің кәсіптік-педагогикалық білім беру мекемесінде болған алғашқы күннен бастап басталатын және жаңа мыңжылдықтың кәсіби мектебінің педагогына қойылатын біліктілік талаптарына сәйкес келетін кәсіби маңызды тұлғалық қасиеттерін, кәсіби-педагогикалық қабілеттерін, білімі мен іскерлігін қалыптастыруға бағытталған ұзақ мерзімді үздіксіз көп құрылымды процесс. А.А. Кулешов сондай-ақ кәсіби білім беру педагогы үшін «арнайы құзырлық» ұғымының мәні нақтыланды: колледж түлектерінің кәсіби-педагогикалық қызметтің ір түрлерін өз бетінше орындауға дайындығы; стандартты емес педагогикалық міндеттерді шеше білу; кәсіби рефлексия қабілеті; өз еңбегінің нәтижесін сыни бағалау; мамандық бойынша жаңа білім мен білік алу; кәсіптік училищелер мен лицейлердің оқушыларын оқытуда оқу жобалау әдістемесін меңгеру [23, с. 42]. Кәсіби құзырлықтар метафункционалды, әдіснамалық табиғатқа ие және жеке тұлғаның жұмылдыру қабілеттерінің құрамында процедуралық компоненттердің рөлін атқарады. Олар жеке тұлғаның негізгі біліктіліктері мен кәсіби құзыреттіліктерін жүзеге асыру механизмін көрсете отырып, тұлғаның біліктілік құзыреттілік әлеуетін іске асыратын мотор, «қозғаушы» ретінде әрекет етеді [135]. Кәсіби оқыту педагогының қызметінің ерекше интегративті сипатына сүйене отырып, кәсіптік оқыту педагогының кәсіби-педагогикалық құзырлығын кәсіби педагогикалық білім, практикалық шеберлік пен дағдылар, қызмет тәжірибесі, кәсіби маңызды тұлғалық қасиеттер жиынтығына негізделген, маманның кез келген нақты жағдайларда кәсіби қызметті табысты жүзеге асыруға дайындығы мен қабілетін куәландыратын интегративті жеке тұлғалық сапа ретінде анықтайды. Біз жұмысымызда құзырларды құзыреттіліктердің жиынтығы ретінде осылайша нақтыланған пайымдауды негізге аламыз. Әдебиетте құзырларды жіктеудің әр түрлі нұсқалары келтірілген. Алайда, көптеген жіктелімдер үшін бірінші деңгейде құзырларды жалпы (кілттік) және кәсіби бейіні бойынша қосымша толықтыруды талап етеді. Соңғыларын, өз кезегінде, даярлау бағыты бойынша («педагогикалық білім») жалпы кәсіптік, кәсіби даярлық бейіні бойынша («бастауыш білім») қосымша толықтыруды қажет етеді. Бастауыш сынып мұғалімдерінің арнайы кәсіби құзыреттіліктерінің өзіне тән ерекшелігі бар. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдері тек қана пәндік білімдермен және іскерліктермен қаруланып қана қоймай, білім алушыларда қалыптасатын құрылымдарды санамен пайымдай алуын қамтамасыз ететін пәнаралық білімдер мен біліктерде меңгерулері тиіс. «Педагогикалық білім» бағыты бойынша МЖМБС тек жалпы кәсіби құзыреттілікті сипаттайды. МЖМБС жүзеге асыру жағдайында болашақ бастауыш сынып мұғалімінің кәсіби қызметін табысты жүзеге асыру үшін оларды нақтылау және толықтыру қажет. «Бастауыш білім» бейіндегі білім беру бакалаврының арнайы кәсіби құзыреттіліктерінің құрамын талдау бізге МЖБС-да келтірілген кәсіптік құзыреттіліктердің жиынтығын нақтылайтын және толықтыратын бастауыш сынып мұғалімдерінің арнайы кәсіби құзыреттілігінің құрамын нақтылауға мүмкіндік берді. Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, ғылыми әдебиеттерді және жоғарыда аталған тәсілдерді егжей-тегжейлі талдау және синтездеу негізінде біз «арнайы құзыреттілік» ұғымы көп мәнді, көп өзгермелі деген тұжырымға келеміз. Осылайша, зерттелетін тұжырымдаманы талдауға арналған материалдарға талдау жасау, бізге келесі тұжырымдарды жасауға мүмкіндік береді: – біріншіден, осы ұғымның бірыңғай нақты анықтамасының жоқтығы; – екіншіден, әртүрлі шетелдік, ресейлік және отандық ғалымдардың еңбектеріндегі оның мәнін түсінудің ұқсастығы туралы. Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, ғылыми әдебиеттерді және жоғарыда аталған тәсілдерді егжей – тегжейлі талдау мен синтездеу негізінде біз арнайы құзыреттілікті кәсіби құзыреттіліктің құрамдас бөлігі ретінде, ал студенттердің жобалау іс-әрекеті-болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінде арнайы құзыреттіліктерді қалыптастыру әртүрлі білім салаларында оқушылардың көкжиегін кеңейту құралы ретінде түсінеміз. Кәсіби құзыреттілік құрылымына заманауи көзқарас осы феноменді әмбебап (жалпы, негізгі), жалпы кәсіби (базалық) және арнайы (жеке-кәсіби) құзыреттердің жиынтығы ретінде қарастыруды ұсынады. «Құзыреттілік» ұғымы «құзырлық» ұғымымен ұштасады, онда маман өзінің кәсіби құзыреттілігін жүзеге асыру мәселелерін қамтитын қызмет саласын түсінетін құзыретті болуы тиіс. Еуропалық қоғамдастық кәсіптік білім беруде ерекше мән берілетін бес негізгі құзыреттердің ішінде (әлеуметтік, коммуникативтік, әлеуметтік-ақпараттық, когнитивтік, арнайы) маманды даярлауда арнайы құзыреттілікке (іс-әрекеттің нақты түрлерін өз бетінше орындауға дайындығы, типтік кәсіби міндеттерді шеше білу, өз еңбегінің нәтижелерін бағалай білу іскерліктері, мамандық бойынша жаңа білім мен біліктерді өз бетінше меңгеру қабілеті) басымдық мән береді. И.А. Липенская кәсіби құзыреттілік құрамынан, құзыреттілікті жалпы және арнайы кәсіби құзыреттілікке бөлу орынды деп санайды [136]. Жалпы кәсіптік құзыреттіліктерге жалпы кәсіптік білім, білік, дағды, қабілет, сондай-ақ оларды кәсіптердің белгілі бір тобы саласын өзектілендіруге дайын болу кіреді. Сайып келгенде, біз жұмысымызда Н.Л. Московскийдің жұмысында «құзырлық» ұғымы адамның білім, білік және дағдысын қолдану саласын білдіреді, ал «құзырлық» өз кезегінде семантикалық бастапқы санат болып табылатын «құзыреттіліктен» туындайтындығы туралы пікірін негізге ала отырып, «арнайы құзыреттілік» ұғымын «кәсіби құзыреттілік» түсінігінің аясында қарастырамыз [137]. Кәсіптік-педагогикалық құзыреттілік құрамында болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің арнайы құзыреттіліктері нақты мазмұнға ие, өздерінің іс-әрекетін табыстылықпен орындауға мүмкіндік беретін білімнің, қабілеттер мен біліктілерінің интеграцияланған үйлесімін қамтиды. Кәсіби құзыреттіліктің көптеген жіктемелері бар. Осыған байланысты бакалавриат деңгейіндегі жоғары кәсіптік білім беру бағдарламалары үшін мұғалімнің арнайы құзыреттілігін Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің бұйрығымен бекітілген республикалық білім беру стандарттарының мазмұнында бөліп көрсету қажет. Бастауыш сынып мұғалімінің кәсіби құзыреттіліктерінің құрылымын анықтау оны білім берудің жаңа мазмұнын және жаңа оқу жоспарларын, бағдарламаларды, оқулықтарды жазу кезінде пайдалануға, сондай-ақ XXI ғасырда жұмыс істейтін болашақ мұғалімдерді даярлау бойынша инновациялық технологияларды әзірлеу кезінде оған сүйенуге, сондай-ақ жас маманның бейімделу кезеңін қысқартуға мүмкіндік туғызады. Арнайы құзырлардың мазмұны бастауыш мектептің оқу жоспарына кіретін нақты оқу пәніне қатысты нақтылауды талап етеді. Бұл бастауыш мектеп мұғалімі педагогикалық қызметінің сипаты бойынша он екі түрлі оқу пәндерін оқытатын әмбебап болып табылады. Сонымен қатар, бастауыш сынып мұғалімі сынып жетекшісі және балалар ұжымының тұрақты ұйымдастырушысы, сонымен қатар мектеп пен оқушылардың ата-аналары арасындағы байланыстырушы буын болып табылады. Қазіргі заманғы мамандарды, соның ішінде болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін даярлаудың үлкен кемшілігі білімді кешенді пайдалану әзірге жеткіліксіз, оқу жоспарының әр түрлі пәндерінің оқшаулап оқытылуы, студенттердің практикалық тапсырмаларды шешу үшін әртүрлі пәндер бойынша алған білімдерін қолдана білуін қалыптастыруға жеткіліксіз көңіл бөлінуде. Ол үшін жоғары білім түлектерінің арнайы құзыреттіліктерін қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін оқу жоспарының барлық пәндерін оқу барысында ең қарапайым проблемалы міндеттерден бастап және білім беру және орта білім беру мекемелерінің тапсырысы бойынша айтарлықтай күрделі нақты жобалармен аяқтай отырып, жобалар әдісін кеңінен қолдану негізінде олардың жобалау құзыреттілігін қалыптастыру қажет. Сонымен, біздер «білім берудегі құзыреттілік тұғыр», «құзыреттілік», «құзыр», «кәсіби құзыреттілік» және «арнайы құзыреттіліктер», «болашақ бастауыш сынып мұғалімінің арнайы құзыреттіліктері» сияқты негізгі ұғымдарын талдай келе, оларды философияда әлемнің объективті байланыстарын білдіретін және оны тану процесін сипаттайтын, диалектика тұрғысынан пайымдауға мүмкіндік беретін ойлаудың жалпы ұғымдары ретіндегі «жалпы», «ерекше» және «жеке» категориялары тұрғысынан пайымдауға талпыныс жасадық. Философия ғылымында жалпы дегеніміз-өмір шындығының, барлық құбылыстарына бірдей тән келетін қасиеттер мен белгілер. «Жалпы» санаты, ол жеке және ерекшеде көрініс табады. Ерекше- құрамындағы жекелердің өзара байланысымен, қарым-қатынасымен сипатталатын, жаңа сапаға ие күрделі жүйе. Жеке-ерекшенің даму зандылықтарына бағына отырып, өзіндік дербестік сақтайтын оның ажырамас құрамдас жағы [138]. Біз Г.Д. Левиннің ұқсастықтар теориясы, байланыс теориясы, заттар мен процестердің өзара ауысуын білдіретін жеке, ерекше және жалпы философиялық категорияларды бөліп көрсетуіне сүйеніп, «құзыреттілік», «кәсіби құзыреттілік», «арнайы құзыреттілік» ұғымдарын интегралдық жүйелік белгілермен біріктіре отырып: құзыреттілікті – жалпы; кәсіби құзыреттілікті – ерекше; арнайы құзыретілікті – жеке ретінде қарастырамыз. Зерттеу пәніміздің ерекшелігіне байланысты біз болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің арнайы құзыреттілігінің мазмұнына ерекше көңіл бөлдік. Оқытуды ұйымдастырудың жобалық тәсілінің ажырамас бөлігі педагогикалық жобалау құзыреттіліктері болып табылады, ол білім алушылар мен оқушылардың алдағы іс-әрекетінің негізгі құрылымын алдын ала әзірлеуден тұрады. Біз болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің арнайы құзыреттілігініңқалыптастыруда негізге алынатын келесі ұғымдарды негізге алдық (сурет 1): – білім берудегі құзыреттілік тұғыр – білім беру мақсаттарын айқындаудың, білім беру мазмұнын сұрыптаудың, білім беру процесін ұйымдастырудың және білім беру нәтижелерін бағалаудың жалпы принциптерінің жиынтығы; – құзыр – объектілер мен процестердің белгілі бір шеңберіне қатысты берілетін және оларға қатысты сапалы өнімді қызмет үшін қажетті өзара байланысты (білім, білік, дағды, қызмет тәсілдері) жеке қасиеттердің жиынтығы; – базалық (жалпы кәсіптік) құзыреттер – әмбебап білім, білік, дағды жүйесі, өзіндік іс-әрекет және жеке жауапкершілік тәжірибесі; арнайы құзыреттер мен нақты құзыреттерді кең ауқымды іске асыруды айқындайтын әмбебап құзыреті; – кілттік құзыреттер – маманың кәсіби іс-әрекет барысында алған білімі мен дағдыларын жұмылдыруға, сондай-ақ іс-әрекетті орындаудың жалпыланған әдістерін қолдануға қабілеттілігі; – құзыреттілік – қоршаған ортадағы қандай да бір салада тиімді өзара іс-қимыл жасау мүмкіндігін қамтамасыз ететін және оған қажетті құзыреттерге (коммуникативтік, танымдық, интеллектуалдық, интеллектуалды-корпоративтік, ақпараттық, технологиялық, мәдениеттанулық, психологиялық, психологиялық-педагогикалық, кәсіби, әлеуметтік-психологиялық, жалпымәдени және т.б.) тәуелді кешенді ресурстар (білім, білік және дағды, іс-әрекет тәжірибесі, жеке тұлғалық қасиеттер жүйесі); – кәсіби құзыреттілік – нақты тарихи сәтте қоғамда қабылданған нормаларға, стандарттар мен талаптарға сәйкес кәсіби функцияларды сәтті орындау қабілеті мен дайындығын анықтайтын интегралды кәсіби және жеке сипаттама; – педагогикалық құзыреттілік – оқу-тәрбие міндеттерінің кең ауқымын сәтті шешуге ықпал ететін игерілген негізгі психологиялық-педагогикалық білім мен дағдылар жиынтығы; – мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі – білімді, кәсіби және өмірлік тәжірибені, құндылықтар мен бейімділіктерді қолдана отырып, кәсіби  Сурет 1 – Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің арнайы құзыреттілігінің сипаттамасы педагогикалық іс-әрекеттің нақты жағдайларында туындайтын кәсіби мәселелерді және типтік кәсіби міндеттерді шешу қабілетін анықтайтын интегралды сипаттама. Мұғалімнің кәсіби іс-әрекетінің тар (арнайы) саласындағы нақты пәндік немесе пәннен тыс саласының ерекшелігін көрсететін оқу пәні мен кәсіби іс-әрекеттің нақты саласы бойынша өз бетінше жүзеге асыруға, басқаруға, өз еңбегінің нәтижелерін сын тұрғысынан бағалау. Жинақтап айтқанда болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің арнайы құзыреттілігі ұғымын пәндік, әдістемелік, жобалау компоненттерінің жиынтығымен сипатталатын және нақты пәндік немесе пәннен тыс саласының ерекшелігін көрсететін бәсекеге қабілеттілігі ретінде қарастырамыз. Сайып келгенде, болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің жеке пән шеңберінде арнайы құзырлеттілігін қалыптастыру маманның кәсіби іс-әрекетін сипаттайтын және оның өзіне тән ерекшелігін көрсететін арнайы құзыреттіліктердің құрамы пәндік (жаңартылған білім мазмұны жағдайында бастауыш мектеп курсы мазмұнының ғылыми негіздерін меңгеруге және қолдануға дайындығын); әдістемелік (оқу пәні бойынша оқу материалын жоспарлауға, іріктеуге, синтездеуге және құрастыруға, оқу пәні бойынша әр түрлі сабақ түрлерін ұйымдастыруға, бастауыш сынып оқушыларының оқу жұмысын ұйымдастыра білу, оқытудың инновациялық технологияларын қолдануға дайындығы); жобалау (оқу іс-әрекетінің механизмін сапалы өзгерту арқылы инновациялық және шығармашылық сапасын арттыру, педагогикалық іс-әрекеттегі жаңа, күрделі мақсаттарға жетуді қамтамасыз ететін өзара тәуелді рефлексивті дағдылары) компонентердің жиынтығымен сипатталады. |