Лит - ра 10 кл.. Г1алг1ай багахбувцам. Дарза къонгаш, Сий
 Скачать 1.69 Mb.
|
|
Тема: Даьхен 1алам дувцаш йола стихаш. Лоарх1ам: поэта 1алама хетаяьча стихашка саг а 1алам а в1ашаг1ъийна хилар гойтар;»говза- ча кулго дилла" хоза 1алама сурташ зе а цар мах бе а де-хой 1омабар; берий 1алам- цара безам кхебар . Гойтара г1ирс: поэта сурт,поэтически сборникаш . Сийна шовлакхаш т1атехка, 1уйранна шортта теркаш, Латт,муг1арех этта, Лакха гаьнаш михо хьесташ . Урока никъ : I. Ц1аг1ара болх тахкар : 1."Наьна лоамаш декадаьр "- поэта Даьхенна хетадаь муг1араш - дувцара хьисапе хьадувца. 2. Даьхенна хетадаь стихотворенеш дагахь хьаювца,яшха. 3.Белгалъяха Даьхен сурт кхоллаш йола кечалонаш . II. Хьехархочун дош. Поэта дикаг1чарех я ала мегаргда цо 1алама хетаяь йола стихаш.Царна юкъе гуш хул говзача кулго диллача санна хоза дола сурташ,хозаш хул вахарах а Даьхенах а поэта дувцашдар.Дег т1ара доаг1а-ча хозача дешашца хестаду,хьест поэтанаьна лоамаш,ший Даьхе,хьамсара лоамаш. 1алама хоз -неш ювцаш хоза ек поэта оаз,дега чу дужаш дола дешаш лех цо уж сурташ кхоллаш.:ший"Наьна лоа-маш" яхача стих. т1а поэта укх тайпара сурт дулл: Шекара кортош санна къегаш, К1ай кийнаш хьаь т1а техка, Латт шо, са наьна г1оза лоамаш, Шера хьажаюкъ замо аьха. Укх муг1араш т1ара гуш да поэт ший наьна лоамех доаккхал деш хилар а,замо царна т1аоттаяь хало-1азап довзаш хилар а. Поэта 30-40 шерашка язъяьча 1аламах йолча стихашца дукха да лоамех а цун масса оаг1онах ацхьа хаьдда дола сурт диллача саннахетийташ дола х1амаш : Сийна шовлакхаш т1атехка, 1уйранна шорта теркаш, латт,муг1арех этта, Лакха лоамаш михо хьесташ. Лийгаш мо,лоамаш т1а ловзаш, Мел мьлха з1анараш, Ловзарга даьхкача санна, Иллеш доахаш хьувз оалхазараш. Укх муг1арашка ладийг1ача,вайна хьалхашка отт ма дарра вахарах диза латтача 1алама сурт.Дукха да поэта кхоллама юкъе цу тайпара массе а оаг1онца товш а куц долаш а йолча ц1енача уйлашца гов-за кхелла 1алама сурташ. Из тематика поэта кхолламе мишта дег1аенай дувцаргда ц1аг1а лаьрхх1а из тема техкача дешар-хочо. III. Дешархочун дош. Поэта лирически циклах я цун Даьхен 1алам дувцаш йола стихаш.Поэта хьамсарчарех да ше ваь моттигаш ювцаш дола сурташ:лоамаш,хиш,сийрда сигаленаш:"Со ваьча"яхача стих. т1а Джамалдина 1алаьмате хоза сурт дулл: Со ваьча лоамашка лаьча дек, Г1оттача 1уйренца сийрда т1оа сег. Со ваьча лоамашка шурий шовдаш сувс, Аькханга сатувсаш аькха ц1увз. Цига наьна дог санна,фо ц1ена да, Йи1ий уйла санна,сигале къаьга я. Укхаза 1алама дуне поэта дуненца увш да. Поэта 1алама хетаяьча стихашта юкъе белгалла моттиг д1алоацаш я "Тирк","Гуйре","Наьна лоамаш","Деза сона шо,ва са наьна лоамаш"яха стихаш.Цар т1а Г1алг1айчен 1алама хоза,дега боча сурт дуллаш Джамалдина йоккхача говзалца сурт кхоллара кечалаш лелаю. Дукхаг1ча даькъе уж хул дега тоам беш,дувцаш долча х1аман белгалонаш ц1енаг1а,к1оаргаг1а гойта новкъостал деш. IV Дикаг1а дешача дешархоша,къоастадеш,1оеш "Тирк","Гуйре" яха стихотворенеш. V Поэта стихаш кхоллара говзал. VI Хьехархочун дош. - Бераш, тхьовра къамаьл даьча шун новкъосташа ма аллара поэтически куц хоза долаш,метафо-рически сурташ къаьстта леладе ховш,сурт кхоллара кечалаш говза ле-лалеш ва Яндиев Дж.1уйре ювцача стих. т1а цо йоах: Малх латт,пишка юхе баьг1ача мо; Ц1ийбенна,хозбенна,айлуш. Лийча,ц1енденна латт наьна лоамаш , Шерчий вордаш санна йола морхаш, - Цу сигаленна даьккха сийна лир. Х1аьта гуйрана сурташ маьлхара,дог ч1ехкаш да.Хьаеллал массане "Гуйра" яха стих. Малаг1а сурт духьалъотт вайна? (зарзденна доаг1а лаьтта,шортта дожаш латта г1а,ахканца 1адика ювцаш,д1ауха оалхазараш,г1айг1ан т1а яха,елхаш латта сигале - сагота а,маьлхара а да из сурт,бакъда нах г1оза ба - беркате енай из гуйра,дика ялат хьий къад,из чуэца арабаьннаб ахархой). Дика да, 1алама саготони наьха г1озали в1аши духьалъотт укхаза.Из ший тайпара йола поэтически кечал я. Хьаэцаргья вай "Тирк" яха стих. Белггала говза а хоза а лелабу укх стих. т1а автора сурт к1оарга1а, хозаг1а дулийташ дола поэтически кечалаш. Бераш,малаг1а г1ирс ба из? (эпитеташ,дустараш,метафораш,олицетворени ). Белгалъяхал уж оашош (дешархоша шоай ло1амах болх бу). Х1аьта стих. т1ара кечалаш укх тайпа-ра къоастаергья: Эпитеташ:чехка талг1еш,сийна кхес,сийрда седкъий,к1ай чопаш,меца борз,майрача ц1ог1анга,сийр-дабаьнна бутт. Дустараш: них санна сувсаш,ломо мо ц1ог1а детташ. Метафораш:сийна кхес,к1ай чопаш беш,боамбе кулг. Олицетворени: Ломо мо ц1ог1а детташ,гон т1а хехка дын хиле,меца борз хиле увг1аш. - Цу тайпара а кхы дуккхача а масалаша тешал ду,Джамалдий поэзе чулоацам уйлаех кхохкабенна ца 1еш,поэтически куцаг1а а дукха къахьийга болга. VII Уроках дийцар д1ач1оаг1дир: 1. Малаг1а моттиг д1алоац Яндиев Х.Дж. кхоллама юкъе 1алама хетаяьча стихаша? - Малаг1аш да поэта дега бочаг1а дола сурташ?Малаг1а поэтически г1ирс лелабу поэта? - Дуккхача поэтий я гуйранна хетаяь стихаш.Ц1ераш яхал цар. VIII Ц1аг1а: 1.1алама хетаяь цхьа стих. дагахь 1омае. 2. Яндиев Дж."Тирк" яхеи М.Ю. Лермонтова "Терек" яхеи стих. в1аши нийсъе. 3. Карточка № 2."Со т1ехьашкахьа юхахьажача". Карточка № 2. "Къаьнара зама ювца стихаш". Урок № 14. Тема : "Са дай ц1ийца лийча зама" - д1аяхача къаьнарча заманна хетаяь стихаш Лоарх1ам:д1аяха къаьнара зама халкъаца мел дорха,къиза хиннай гучадаккхар;Яндиев Дж. стихашка хьалха лоамароша лайна халонаш гойтар;къаман исторецара безам кхе- бар . Гойтара г1ирс: Яндиев Дж. сурт,цун стихай сборникаш,дешархой сурташ,г1ийла г1алг1ай му - къам . Коа т1ара коа т1а ювлаш Къел лийннай лоамашка, Лоамарочун са 1увдаш Бала лаьттаб дегашка. Яндиев Дж."Хьалха" Урока никъ : I. Ц1аг1ара болх тахкар. 1. 1алама хетаяь стих. дагахь хьаювца. 2. Яндиев Дж. "Тирк" яхеи М.Ю.Лермонтова "Терек" яхеи ши стих. в1аши нийсде. - Къоастаеш 1оеша. - Белгалъяха поэтически кечалаш. - Малаг1ча поэта стихотворене т1а хозаг1а диллад лоам чура доаг1ача хин сурт? - Фуд цу стихай тарадар ? II. Керда тема. 1. Хьехархочо урока тема д1а а кхайкаяь,эпиграф 1оешаш,г1ийла г1алг1ай мукъам оттабе мегаргба. 2. Къоастадеш,шаьра дешача дешархочунга ешийта мегаргья "Дагадоаг1а сона"яха стихотворени ( 1оеш хрестомате т1ара стих. ) - Кхы вий цу темах стих. дагахьа ховш е 1оеша безам болаш. III. Хьалхара дешархо. Са еша безам ба цун "Алал сога,са Даьхе" яха стихотворени.Цу т1а поэта хьахьокх Даьхе хала а,къе а,цхьаккха х1аман даькъе йоацаш а яьха хилар. ( 1оеш дагахьа ) IV. Хьехархочун дош. - Бераш,укх стихотворене вайна къаьгга хьахьокх,мел къиза,дорха хиннай д1аяха хьалхара зама вай даьшца.Х1аьта цу стихотворене вайга хам байт таханарча денна,вайга кхаьчача парг1атон.Х1анз ладувг1аргда вай шун новкъосташа бергболча хоа-мага,цар белгалдоаккхаргда мишта дега1аенай из тема поэта кхолламе,малаг1а стихаш я цу темах дикаг1ъяраш,мишта гойт цар цу стихашка къаман истори.Ховш ма хилара,хьалха хиннар кхетадича бизза хам бергба таханарча вахара.Иштта меттаот- таргья исторически з1ы. V. Дешархочун хоам. Карточка № 1."Со т1ехьашкахьа юхахьажача ". - Яндиев Х. Дж. эггара хьалхарча стихашта кепатоххаше а гучадаьлар,из ший тайпара поэтически нач1ал долаш,визза поэт волга.Лоаццача хана дуккхача наха д1аяйзар поэта ц1и а цун стихаш а.Поэ-та цу хана язъяьча стихашта юкъе дикка йоккха моттиг д1алоац д1аяха къаьнара къиза зама ший халкъаца мел дорха хиннай наха д1агойтара хетаяьча стихаша.Цу стихашка вай даьй къеча,халача вахара сурташ дахкарал совг1а,цо дийна долаш санна гойтар уж сурташ.Ше кхолла сурташ дикаг1а хилийтара Джамалдина уж дуст хозача 1алама сурташца.Масала,г1алг1ай къахьегамхой къе,миска, бирса,меца вахари,сиха дода низ бола Тирки,лакха лоамаши в1аши мел товш хиннадац гучадоаккх мехка баха нах ираз долаш хила безар - кх,аьнна.Ший стихашка цу тайпара дустараш,говзаме эпите-таш,метафораш,олицетворенеш юкъейоалаярца поэта дика в1ашт1ехьадоал къаьнача вахара бо-къонцара типични сурт а хьисап а гойта. Цу темах йолча стихаша хьалха хинна даьй вахар дизза гойт вайна . Карточка № 2. " Къаьнара зама ювца стихаш ". Д1аяха къиза зама ювцачарех дикаг1ъяраш я ала мегаргда "Дагадоаг1а сона","Со ваьча","Ба-га","Маьлхара каша","Со з1амига волча хана","Юхакхаьчав со"яхараш.Цу стихашка автобиог-рафически хьисапе,ше цу хьалхарча замах ваьха волаш санна,поэта ювц боза коч а ювхаш,гош хьалхабаьнна вира кож а лаьца,йодаш йола ший нана а,дол миссел мара доаца лаьтта оахаш воалла да а,ираз е каша лехаш санна букара ваьнна лаьтта хьежа дадиа.Ший да-нана,дади бувцача хьисапе поэта типични сурташ кхолларца гуш да берригача вайнаьха къаьнарча заман вахар.Из къаьгаг1 хулийт укх тайпарча бытовой сурташа: боарха,мекъа,китала мустбенна уст,беттага 1еха меца пхьу... Хьалхара зама кхы а дикаг1а гуш хул вайна цу тайпара дола сурташ хьувкхарца. Исторически дукха ха йоаццаш паччахьа замах хиннар дийца ца 1еш,поэта б1арг локх геттара гаьннача замашка,цу ханара нах гу цунна феса а аькхе а ухаш,нах есар кхухьаш,ц1увнашта текъаш - бакъда,вахара чам а дика бовзаш хиннаб уж:говза хьалъяь г1алаши даьха иллеши.Укхаза вайна гучайоал поэта шоллаг1-йола белгало:кхыча поэташта яхача замах водар мара гацар,х1аьта халкъа вахар д1адоалар.Джа-малдина ца зувш дисанзар из.Хьожаргда вай мишта белгалйоакх из поэта ший "Даьхе" яхача стих. т1а : "Тахан со г1озваьнна,дог делаш, Безаме б1арахьеж хьона,Даьхе ! Вода со г1адваха,дог делаш, Кора ца доаг1аш ираз хьа маьхе. Фордаш хинна латт хьа кхаш, Йистера -йисте б1арг ца кхоачаш, Тоабеннача мехкарий мо епаш бесаш, В1алла б1аргагуча г1ай доацаш. Бутт мо сийрда я хьо,Даьхе, Ираз да сийрдадаьнна лелаш, Б1арг кхачац ираза бухе Малх а ба камаьрша лепаш. Ва са еза дошо Даьхе ! Хьа сийрдача наькъах со теш Ваг1аргва со тоъал хьа маьлхе Дошоча хьаьсаца хьона догамдеш. V. 1омадаьр ч1оаг1дар: - Бераш,иштта д1аяха къаьнара къиза ха ювцаш,таханарча денга кхоач поэт.Из тешаш ва,мелла хала хиннабале а Даьхен никъ,кхоане цун сийрдеи иразеи хургхиларах.Доаккхал ду цо сийрдача новкъа яьнна йодача Даьхенах,из лорае,тоае вай т1а а хьех. VII. Ц1аг1а : 1."Дагадоаг1а сона"-къоастаеш,шаьра еша. 2.Белгалъяха поэтически кечалаш. 3. " Да вала , т1ом , хьа ! " ( Яндиев Х.Дж. т1ема хетаяь стихаш ) - хоам бе . Урокаш №№ 15 - 16. Тема: " Да вала, т1ом, хьа !" - турпала-патриотически лирика. Лоарх1ам: патриотически чулоацам бола Яндиев Х.Дж. лирика тахкар;де-хой;шаьра,къоаста- деш деша 1омабар;Даьхенцара безам кхебар . Гойтара г1ирс: поэта сурт,тайп-тайпара стихай сборникаш,фонохрестомати. Ца безаш,ца бехаш, Тха маьршача коа т1а Ц1ераца,к1ураца бай, Ваха хьогар,лела хьогар Мерзача дуненах воаккх 1а, Да вала,т1ом,хьа ! Да вала,т1ом,хьа ! Яндиев Дж. Урока никъ : I. Ц1аг1ара болх тахкар : 1.Къоастадеш,шаьра "Дагадоаг1а сона" яха стихотворени 1оешар. 2. Цу стих. юкъе поэтически кечалаш хьакъестаяр:эпитеташ,дустараш,метафораш,олицетворенеш. II.Хьехархочун дош. - Бераш.шоана ма харра 1941 ш.,22 июне,хоам а ца беш,тийшача балхаца вай Даьхенна т1алетар кога бихьера керте кхаччалца герзашца кийчденна хинна фашистски Германе эскар. Болабелар Даьхен Сийлахь-Боккха т1ом.(иллега-"Священная война" - ладувг1 ) Деррига къамаш цхьоаг1онца ураэттар Даьхе лорае.Шоай Даьхе х1алак ца яйта,шоай кортамукъале лорае д1аболабаьча турпалча къовсамо керда декхараш оттадир литературана хьалхашка.Берригача йоазонхой кертера декхар а хинна д1аэт-тар, фашисташта духьала деррига халкъо беча т1ема чулоацам бовзийталга.Царех х1аране низ д1а ма кхоачча,шоай говзамерча худ-ни бакъ дешашца г1о дора берригача мехках турпалера цхьа лагерь е,моастаг1а юхатоха.Ладувг1ал тайп-тайпарча къамий йоазонхоша яздаьча муг1арашка. III Дешархочун дош, 1.Хьалхара дешархо. - Са еша безам ба г1орваьннача эрсий поэтессай Анна Ахматовай " Мужество "яха стихотворени. ( 1оеш дагахь стих. ) 2.Шоллаг1а дешархо. - Аз ешаргья балкхарой поэта Кулиев Кайсына язъяь т1ема къизалах йола стих.(1оеш ) 3. Кхоалаг1а дешархо. - Г1алг1ай поэта Муталиев Ш.Хь-Б. "Аратекхаб б1ехал " яха стих еша безам ба са.( дагахь 1оеш ) IV Хьехархочо д1ахо ду ший къамаьл. - Даьхен Сийлахь-боккха т1ом болабеннача хьалхарча деношка денз,цхьаннена т1ехь шоллаг1вар водаш,т1ем т1а болх г1алг1ай йоазонхой.Къовсам лоаттабеча халкъа му-г1арашка отт уж топа геба-г1аца даь ца 1еш,худ-ни дешаца Даьхенна г1о де,моастаг1а юхатоха. Мишта дег1аенай цу темах йола Яндиев Х.Дж. лирика ховргда вайна,шун новкъостага ладийг1ача. V. Дешархочун дош ( ц1аг1а кийчо яьча ) . - Т1ема шерашка Джамалдас ше керте лаьттача Нохч-Г1алг1ай Союзе болх т1еманна г1о деча оаг1о-рахьа д1аберзабир. Т1ом болабалехьа дег1аера поэта турпала-патриотически лирика."Лургьяц Даь-хе !" яхача,т1ом болабала дукха ха йоацаш язъ-яьча стихотворене т1а йоах поэта:б1аьстен хиш мо ц1еш 1оъахийта Даьхе оаха шоана лургьяц: - Къоастадеш,хоза дешача дешархочунга,хьалххе кийчо а яйте,1оешийт из стихотворени ( " Лургьяц Даьхе" ) Д1ахо ду ший къамаьл дешархочо : - Цу лирача шерашка Даьхен вахари поэта вахари в1аши ийнад.Ший керттера декхар лоарх1 цо,низ болча дешашца нах Даьхе лорае г1овттабар.Поэта из иштта хила дезил-га а иштта долга а хьахьокх ший "Адам г1отташ латт" яхача стихотворене т1а.(1оеш из дагахьа ) - Во1ои нанаси в1аши къа-маьл деча хьисапе язъяь я "Наьна илли","Наьнага"яха стихаш.Нанас йоах: Боча хьесташ, Накха хьувкхаш, Дега везаш, Аз лелаваьв хьо : Зовза хуле, Т1ехьашка воале, Со къинт1ера яргьяц хьона ! Наьна цу дешашта дукхача къонгаша денна жоп да ала йиш йолаш я Яндиев Дж. "Наьнага" яха стихотворени.Укхаза т1ом беш болча берригача ший нийсархой ц1ера-г1а поэта лирически турпало нанна дош лу Даьхенна из хала ха т1аэттача хана т1ехьашка ца вала,Даьхен тешам ца боабе,моас-таг1а вохавалцца деналийца лата,дийна волаш ц1а а вена,мехка машара г1ишлош хьалъеча хьаьна-ла къахьега. VI.Шин дешархочо 1оеш "Наьна илли","Наьнага" яха стихаш. VII. Хьехархочун дош. - Цхьайола стихаш салтечо тахан дахаш долча вайца къамаьл деш санна язъяь я " Т1ехьенга " (хьехархочо 1оеш из стих. ) Эрсий йоазонхочунца К.Симоновца оазаш таралесташ я поэта "Теша"яха стихотворени.( шин дешархочо 1оеш К.Симонова "Жди меня", Дж.Яндиев "Теша" ). - Иштта т1ема къизал,ийрчал дика яйза волча поэта йоах адамага:"т1ом","моаста-г1ал" яхача дешашта духьала оттаде "вахар","машар","вошал"яха сийдола дешаш.Т1ема духьал язъяьча антифашистски произведенеех латтар Яндиев Дж. 1941 ш. ара-даьнна " Наьна дог" яха стихотво-реней сборник. Цу тайпара,цу заман дуккхача халкъий эггара ц1ихезача йоазонхоша санна,Сийлахь-боккха Дай-мехка т1ом лаьттача шерашка Яндиев Дж. а ший беррига низи хьинари д1аделар адамий къиза моастаг1а-фашизма эшаяра.Цу халача,бирсача замахцо дика кхоачашдир шийна хьалхашка этта хинна чоалханеи сийлахьеи декхараш.Цунна дика тешал деш я цо цу замах язъяь "Хьай ваха безам бале"яха стихотворени (1оеш стих.) Радио чу,газеташка,гарнизонашка,госпиталешка-дуккханахьа,мел болча низаца т1е-мах дола ший поэтически дош д1акхайкадеш хилар Джамалда.Низ болча муг1арашца наьха дог ураоттадеш баьча боккхача балхах Нохч - Г1алг1ай АССР Лакхехьарча Совета Президиума указах 1943 ш. поэта"Сий-лен грамота" елар. VIII Ц1аг1а Бе болх балар : Т1ема хетаяьча темах цхьа стих. дагахьа 1омае. Урок № 17. Тема: Поэта т1еххьара произведенеш.Поэтически говзал. Лоарх1ам: Яндиев Дж. 1957 ш. денз 1979 ш. (поэт валлалца) кхаччалца язъяь произведенеш йовзийтар;поэта дег1аена поэтически говзал белгалъяккхар;Даьхенцара безам кхебар . Гойтара г1ирс : Яндиев ДЖ. сурт, цун стихай сборникаш . Зама йода,чехка вода Говрабаьри санна, - Зама йода,хьийдда йода Тирка талг1и санна. Сийрдаяьнна,г1озъяьнна, Доккхача иразага из йода, - Уйла ловзаяьнна,со заманца вода. Яндиев Дж."Зама йода" Урока никъ : I Хьехархочун лекци. ( Поэта т1еххьарча кхоллама обзор яр ) 1938 ш. денз Яндиев Х.Дж. дика бовзаш хиннаб эрсий советски ц1ихеза йоазонхой Н.С.Тихонов, В.П.Ставский,Илья Сельвинский,Пётр Андреевич Павленко,Владимир Луговский,Александр Фоде-ев.Царца каст-каста в1ашаг1ветталуш,дагавувлаш,ший говзал лакхъеш хиннав из.Уж хиннаб эггара хьалха цун стихаш эрсий меттала яха могаяьраш. а.Иштта д1адоладелар Яндиев Дж. доккхача лите-ратурана юкъевар. Геттара дег1аера Джамалдина поэтически говзал 1957 ш. денз.Масала,вай халкъ Казахстанеи Сиба-реи 1одахийтталца йолча хана г1алг1ай а эрсий а меттала кепатеха арадаьнна цун 3-4 поэтически сборник мара хиннадеце - "Тха иллеш"(1940),"Заман кизга"(1941),"Дай-мехка т1е-мах яздаь иллеш"(1943),вай халкъ Даймехка ц1адийрзачул т1ехьаг1а из валлалца йолча хана г1ал-г1ай меттала кепаетташ арадувл боккхача маьхе дола цун керда-керда поэтически сборникаш,масала: "Наьна лоамаш"(1959),"Стихаш"(1961),"Делкъе"(1963),"Уйлаш"(1966),"Хержараш"(1976). Х1аьта вай халкъ КАзахстанеи Сибареи 1одахийтталца йолча хана эрсий меттала кепатеха ара-даьнна цун духхьал ца1 - "Сердце матери"(1966) яха стихай сборник мара хиннадеце,вай халкъ Дай-мехка ц1адийрзачул т1ехьаг1а эрсий меттала Шолж-Г1алий т1а а Москве а кепатеха арадувл цун "Горская песня"(1967),"Утренние мысли"(1967)яха поэтически сборникаш. Ховш ма хиллара,поэта валар хилар 1979 ш. 22 августе,цун 63 шу даьннача хана.Х1аьта из веначул т1ехьаг1а кепатеха арадаьнначарех да"Т1ехьарча шерашкара стихаш"(1983),"Маьлха баьри" (1986) яха г1алг1ай меттала кепатеха ши сборники,"Весенний зов"(1986),"Жизнь моя – встревожен-ная птица"(1997) яха эрсий меттала кепатеха ши сборники,собрание -сочинений в 24 томах (2002). Белгалде доаг1аш да Яндиев Дж.ший ц1енача ц1ийца язъяь йола произведенеш укх дерригача дунен книж-каш дешархошта д1айовзийтара геттара дукха къахьийгачарех ба Семён Липкин,Яков Козлов-ский,Николай Асанов,Арсений Тарковский,Цезарь Голодный,иштта кхы а дукха эрсий ц1ихеза таржам-хой. 1957-1958 ш.ш. Джамалдин дешаш хул Москве СССР йоазонхой Союза Лакхерча лит-рни кур-сашка.Дуккхача шерашка цо болх бу Нохч - Г1алг1ай телевидене редактор волаш : 1967ш. денз цо болх бу Нохч - г1алг1ай йоазонхой Союза литконсультант волаш. Цун лит-рни кхоллам а обществен-ни болх а лакха лоарх1аш,1966 ш. цун 50 шу дузаш,1аьдало"Знак почёта" яха орден елар цунна.1978 ш. цунна елар Нохч - Г1алг1ай АССР халкъа поэт яха сийлен ц1и. Ший 63 шу а далале-хьа,1979 ше-ре август бетта 22 дийнахьа,ц1аьхха валар хилар вай лит-ра дег1адоала-дара дукха къахьийгача,ший дег чу мел дар наха дика д1адовзийта ховш хиннача,наха геттара дукха везача поэта. Х1аьта вай т1ехьенашта совг1ата лаьрх1а дитад цо ший дега ц1ийца даь говзаме йоазоаш.Къаьстта царех ларх1а езаш я "Са харц ца лув илли" яха стихотворени.(хьалххе а кийчо яйтача дешархочунга 1оешийта мегаргья из стих. ) II Хьехархочо д1ахо д1ахьо ший лекци.- Яндиев Х.Дж. лирика керттера белгалонаш яйзача,ала йиш я,цун поэзи г1алг1ай къама сина эздел дег1адара дикка зама я,аьнна.Моллаг1а а,боккъонца бакъвола поэт санна,ший заманца хинна а этта а саг ва поэт. Бакъахьа хет,цох дола къамаьл Б.Пастернаках сийдолча А.Ахматовас аьннача дешашца дерзадича : Он награждён каким-то вечным детством Той щедростью и зоркостью светим, И вся земля была его наследством, А он её со всеми разделил !.. Хоза хета дац Гагиев Г.цох аьнна дешаш а : Вай Г1алг1айчен сийна Цо текъабаь кад, Дошо малх а хинна, Х1анз сигала латт. Езаш я цуг стихаш, Сийдеш я къамо, Я къаманна эшаш, Маькхи хийи мо. Бераш,поэта т1ххьара лирически произведенеш белгалъяьха даьларв вай,х1аьта цун поэтически наькъа боагг1а мах хоадабеш хилча,вайна ха дезаш да,вай тахка езаш я цун поэтически говзал.Цох вайна дувцаргда шун новкъосто. III Дешархочун хоам. "Яндиев Х.Дж. поэтически говзал ". - Поэтически куц хоза да Джамалдина поэзен,ритмически оаг1орахьара дика в1ашт1ехьаяьха я сти-хаш.Дустараш 1алаьмате дика леладе ховш ва поэт : зама йода лоам биа бода ды санна,седкъо мо б1а тувсаш,йо1о б1аргаш айдича - 1уйре хет,дувшадича сайре хет. Джамалдий поэзен говзаме бел-галонех керттера ларх1а мегаргйолаш я метафоричность.Из дика гу масалашка хьежача : мух сирча дын хайна бода;дог1ан морхаш б1аргашка хайшай;к1айча оалхазаро корах ткъам тоххалца ваьг1ар. Цхьайолча хана йоккха,яьржа метафора я хул,масала: "Малх боаг1а к1аьдача метта бижа илла,кертах к1ай боамбеш доахкаш мо,шийлача Тирка т1а кулгаш дила,даьре йовлакх(сигале) кулгех хьекхаш мо".Х1аьта эпитеташ я традиционни яраши кердаяраши.Хьал харчарех я "даша пхорч,шурий шовдаш, 1аьржа лаьтта"; х1аьта кердаяраш:"к1оарга б1арг,й1аьха уйла,фийла лерг,кадай ког,г1оза мохк,1аьр-жа таьзет".Вайна гуш да царех цхьаяраш геттара ший тайпара йолга(к1оарга б1арг),дешачар б1арг т1аотташ я.Х1ама ч1оаг1деш долча хаттара хьисапе яздеш а хул поэта ( "б1аьсти йоаг1ача хана дуне эргадалаций"),дилла къамаьлаца лелаеш йола ч1оаг1ъенна обороташ а нийслу ("Са б1аргаш дуненга мел хьеж","са дега чу ц1ий мел да","сакхетарг хилча г1оне"). Вайнаьха багахбувцама жанраех цо дукхаг1а пайда ийцаб халкъа иллеех.Х1аьта кхы а боккха пайда баьлар Джамалдийна вайнаьха кицаех.Цар 1омаваьв поэт дувцачун ма1ан к1оаргаг1а хилийта а лоац-цача хабарца йизза уйла хьахьокха а.Цхьайола цун стихаш шоаш ма ярра кицашта тара я. .("Фийг", "Сага мотт","Тешам"),къаьстта из гуш да "Наькъа уйлаш" яхача афоризмай гуллам 1обийшача. IV. Шин дешархочо д1а-хьа а эцаш 1оеш стихай-афоризмаш. V. Хьехархо : Дукхача масалашца хьагойт Джамалдий поэзе чулоацам уйлаех кхохкабенна хинна ца 1еш,поэти-чески куцаг1а а дукха къахьийга йолга.Из иштта да поэзена Джамалдас боккха хам беш хилар бахьан долаш.Периодически изданешка,телевидене,радио,конференцешка - дукханахьа тахан а хозаш я цун стихаш,цун говзаме дош.Тахан а т1ехьа наьха дог хьесташ,наха езаш я цун поэзи.Х1аьта,вай шуцара декхар да,поэта кхоллам бовза а,цун санна Даьхе еза а,цун йоакхо е а. V. Ц1аг1а : 1. цхьа стих. дагахьа 1омае. 2.Хоамаш кийчде: а) Карточка № 1. "Хьо деттале,са дог" б) Карточка № 2. "Философски уйлаш". в) Карточка № 3. "Безама лирика " Урок № 18. |