Лит - ра 10 кл.. Г1алг1ай багахбувцам. Дарза къонгаш, Сий
 Скачать 1.69 Mb.
|
|
Тема: Зязиков Б. граж-ки т1емах дола йоазонаш."Оалмаза Кхоази". Лоарх1ам: г1алг1аша Деникина б1уна духьала баь т1ом гойтар,цар денал,майрал гучадаккхар; Даьхен истори де-та к1оаргаг1а довзийтар . Гойтара г1ирс : Зязиков Хь.Б. сурт, цун прозаически сборникаш. - Хьанца да шо,вежарий - г1алг1ай ? - аьлар Сергос.- Т1абоаг1аш латт Деникина г1аьрхой.Цар шоана фоартах олла дукъ дахь.Юха а дукъа к1ал отта раьза хургдий- теш шо ? Дукъ лайна къаьдъеннаяц шун фоарташ ? - Тхо большевикашца да,хьо тхона хьалхавала т1ом бе ! - жоп делар къахьегама халкъо,х1аьта берригаш а,герз леладерг мел хиннараш,т1ем т1а а бахар - Влади- кавказа малхбузехьарча доазон т1еи берригача Г1алг1ай мехкеи эттача фронте. ( Г1алг1аша С. Орджоникидзена денна жоп ) Урока никъ : I. Урока кийчо яр. II."Советски сага ло1ам" - яхача дувцарий сборниках хоам бу цхьан дешархочо. - 1958 шера мара арадаланзар Зязиков Б. хьалхара книжка.Из дар Даьхен т1ема хана хиннача г1ула-кхех яздаь сборник.Цунна юкъедахар"Республика ц1ераг1а! яхача граж-дански т1ема хетаяьча по-веста цхьан даькъал совг1а,"Ткъестлаг1ча нояб-ре","Эг1азал","Ваьча юрта","Хатар"яха,дукхача даькъе Бахьаудина т1ема хана яздаь хинна дувцараш.Цудухьа уж керттерча даькъе сихха язъяьча до-кументальни очеркашта тарадар.В1алла шеко а йоацаш из дар документальни жанраш фронте эггара лоарх1амег1а хиларца дувза-денна.Х1аьта царех цхьадараш иштта д1а а долалора :"Тха арми лаьт-тача фронте..." "Февраль бетта сийрдача къаьгача бусса,листача дийхка хьуна юкъе г1олла...", аьле. Х1аьта а царна юкъе вайна дика гу советски наха фашизм х1алакъяра духьа х1ара денна лоатта-даьча турпалча г1улакхий бакъдола сурт.Йоазонхочо къаьгга хьахьекхар совет-ски наьха майрал а патриотизм а.Шелал а моцал а ловш,боха ца бохаш,шоай низах тешам ца бовш,цхьа барт,цхьа уйла йолаш беррига советски дукхача къамех бола къахьегамхой фашизма духьалъоттар дар вайна цар автор гучадаккха г1ертар.Лоаццача боараме,массехк дешаца,сурта т1ехьа сурт дуллаш,шийгара дий-ца ца 1еш,кхыча т1емахоша дувцаш санна долча хьисапаца яздаьча цар х1анз а т1ехьа цхьаккха а саг витац дог ца тохадолийташ. III Хьехархо. - 1919 ш. Деникина г1аьрахой б1у Тирках чубаьржа хиннаб.Кхычахьа лоадаме духьале ца нийслуш, Г1алг1айчени Владикавказеи доазонаш т1а кхаьчар уж.Серго Орджоникид-зе Наьсарен Буроча кхаь-чар,цига г1алг1ай халкъ в1ашаг1а а теха,цунца къамаьл дир.Цига даьча къамаьла юкъера лоарх1аме-г1а дола дешаш да улга т1а вай урока эпигра-фа лаьрх1а д1аяздаьраш. Вай мехка кхаьча революцен талг1еш,г1алг1аша Деникина б1уна духьала баь т1ом,цар денал хьахьокхаш дукха произведенеш язъяьй Зязиков Б.Цу йоазонех лаьца лоацца дувцаргда вайна (дешархочун ц1и йоакх ). IV "Граждански т1емах дола йоазош " - дешархочун хоам . - Г1алг1айче хиннача граж-ки т1ема керттерадар гучадаккха дика в1ашт1ехьадаьннад Зязиков Б. Из да деррига къам цхьа турпал санна лата д1аоттар.Къогаш,дай,даь-дай деналца духьалъотт деникин-цашта. Иштта я йоазонхочун "Махьмад Умаров - парти-зан"яха очерк.Цу т1а вувцар ва 1919 ш. лийтачар баьччаш хулача нахах ца1.Хилийта моастаг1 эзарза ч1оаг1аг1а,х1аьта а из хургвац корта-мукъала духьа г1еттача нахал ч1оаг1аг1а - из уйла чакхйоакх йоазонхочо ший очерка т1а. Цхьайолча хана ч1оаг1а трагични сурт дулл Зязиков Б. Масала: "Къоаночо дийцар" яхача дувцар чу:хьаяьккха йоагаяь юрт,боабаь нах,ага чу дийна улла бер,Амината ц1енача дег1а моастаг1чун б1еха кулг кхе-тар,къона кхалсаг ялар.Из деррига а моастаг1чунна вий кхайкаеш да,нийсхо ч1оаг1ъеш да. Советски 1аьдал доаккхаш хиннача т1ема цхьайола эпизодаш гу вайна 1918-1919 шерашка вай мехка хиннача граж-ки т1емах йолча очеркашка.Масала: "Ши баьри","Г1уши-Хьажа","Кхо воша", "Оалмаза Кхоази".Цар ларде дадараш бокъонца хинна х1амаш да.Ужи кхыяраши - чулоацамца чакхъяьнна произведенеш яле а,граж-ки т1ом бувцача эпически йоазонна яь кийчо яр ала мегаргда. Зязиков Б.повесть язъе кийчлуш вар.Цул хьалхара доакъош 1958 ш. яздаь арадаьннадале а,повеста кепатоха сихлуш вацар йоазонхо.Цун оамал яр х1ара муг1 тоабеш,юха а юха а тоа а дийя,массе х1а-ма техка а техке мара,арадалийтацар цо ший йоазув.Иштта гучаяьлар "Республика ц1е-раг1а"яха повесть.Ювцача исторически ханага,чулоацамга хьежача из 1алаьмате бехктокхаме а чоалхане а болх ба.Г1алг1айче хиннача граж-ки т1ема энциклопеди санна я из повесть,х1ана аьлча,цу т1а хьоаха ца еш цхьаккха а лоадам бола событи йисаяц. Граж-ки т1ема ха ювцаш я "Турпала ва-харцара ийс ди"яха повесть а.Хронологически из ларх1а мегаргья "Республика ц1ераг1а" яхача повеста д1аходо-дар санна. V Хьехархочо д1ахо д1ахьу урок. - Х1анз,новкъостий,вай белгалъяьккхача темах йола "Оалмаза Кхоази"яхача очерках къамаьл дерг-да.Вай ма аллара,деррига г1алг1ай къам,цхьа турпал санна,духьала эттар Деникина г1аьрахошта. Шоай вежарашта,даьшта уллув эттабар сийленца бола кхалнах а.Царех ца1 яр Долакха -Юртара Оал-маза йо1 Кхоази.Бокъонца хинна саг ювц Зязиковс;кхыметтел цун ц1и а хувцац,бакъда,вайна хьахье-кха сурт документальни хинна ца 1еш,ч1оаг1а типични да-дукхаг1чарех ца1 я Кхоази.Малаг1а г1улакх дулургдар-хьог1 сога,со сенна пайданна хургьяр-теш юртахошта укх бирсача,декъача дийна-хьа ?- яхаш хаттараш тел шийга ткъо шу мара даланза йолча Оалмаза йо1а Кхоазе.Цунна кора а доаг1а де х1ама:доарахой човнаш ехкаш,герз-молха т1акхухьаш,хьогбеннарашта хий меладеш лел из окопаш-ка,сангарашка г1олла.Унзара сурт да Кхоазена гур. Бераш,оаш ц1аг1а йийшай очерк. Хьожаргда вай цун чулоацам башха,г1алг1ай к1антий денал гучадаккха,Кхоазе сурт дашха.Хьалхара са хаттар укх тайпара да: - Малаг1а т1ом ба очерка т1а бувцар? Малаг1ча юрта хинна х1ама да укх т1а дувцар? - Малаг1а ц1ихеза г1алг1ай турпалхой ба очерка т1а бувцараш ? - Мишта къамаьл деш вар инарала Ляховс вайта эпсар?(1одеше текста т1ара ) . - Мишта дар г1алг1ай денна дош ? - 1обеша генерал-майора Шкурос Тирка т1арча казакашки х1ирашкеи яздаьча каьхата чулоацам. - Мишта яр г1алг1ай т1ема хьал-торо? - Текста т1ара хьа а лахе,1одеша Кхоазе сурт дулаш дола муг1араш? - Малаг1а новкъостал дора цо доарахошта? - Хьан аргда,къонача йо1а селлара денал мичара денадар,сево телар цунна низ? - Фу ала йиш я цу сийдолча йо1ах ? VI. Урока корта бар : - 1918-1919 шерашка вай мехка лаьттача т1емах фу хов шоана? - Ший малаг1ча произведенешка хьахьекхад г1алг1ай деналца Деникина духьала оттар йоазонхочо ? - Граж-ки т1ема хетаяь малаг1а очеркаш йовз шоана ? Ц1ераш яха цар . VII Ц1аг1а : 1."Республика ц1ераг1а " - чулоацам ха. 2.Кхоллама болх." Г1алг1ай халкъа денал " ( Зязиков Б. очеркаш т1а ) 3. Г1алг1айче лаьттача граж-ки т1емах исторе урокашка 1омадаьр кердадаккхар. 4.Цу чоалханеча ханах г1алг1ай а кхыча къамий а поэташа,йоазонхоша яздаьр дагадоха. Урокаш №№ 38 - 39. Тема: Республика ц1ераг1а . Лоарх1ам: Зязиков Хь.Б. хьалхарча повеста лоарх1ам гучабаккхар;керда 1аьдал бахьан г1ал- г1ай къам майра латар говзалца хьекха хилар гойтар;къаман исторецара безам кхебар . Гойтара г1ирс: Зязиков Б. сурт,эрсий художника А.Артёмова"Бой у селения Долаково против деникинцев в 1918 году" яха сурт,граж-ки т1ема доакъашхой сурташ . Новкъостий,ц1еэскархой,г1алг1ай ! Вай х1анз воай Республика д1акхайкаяьй . Сона бакъахьа хетар тховсара моастаг1чох лата,цунгара котало юхаяккха кийчъеннача укх шун отрядах Республика ц1ерах хийла,аьнна,ц1и тиллача.Раьза дий шо ? Албогачиев Ювсап. Урока никъ : I. Кхоллама балхаш хьагулдар. II. Хьехархочун лекци. - Новкъостий,оаш ц1аг1а йийшай Зязиков Б. хьалхара повесть"Республика ц1ераг1а" яха. Г1алг1ай лит-ре цул хьалха язъяь яцар селлара дукха х1ама чулоацаш йола говзаме произведени. Г1алг1айче хиннача граж-ки т1ема энциклопеди санна я из повесть,х1ана аьлча,лоадам бола событи йисаяц цу т1а хьоаха ца еш.Документаш т1а г1олла говзаме дола типични дагалоацамаш а да,б1аьннега кхаьча хана бац аьнна турпалхо а ва.Повесть йийшаваьлча хеталу,исторически роман аьлча нийсаг1а хург-дар цу произведене-,аьнна... Повеста чулоацам исторически ханага,цун чулоацамга хьежача гуча-доал,мел чоалхане а бехктокхаме а болх ба йоазонхочо баьр. "Республика ц1ераг1а" яха повесть язъеш пхе шерал совг1а къахьийад автора,1962 шера мара араяланзар из.Вай мехка граж-ки т1ом лаьтта ха,советий 1аьдал оттадеш лаьтта чоалхане г1улакхаш дикка техкад Зязиковс,цудухьа повеста т1а хьахьокхаш дола говзаме сур-таш дешашвар тешавеш,дега чу дужаш да.Гойташдар граж-ки т1ема хана хиннар даое а,повеста фоно йоазонхочун дагалоацамаш,турпалхоша да-галувцараш,йоккхаг1а а чоалханег1а а йола къаман исторецара юкъ хьоахаю. Ц1аьхха духьалбалан-зар г1алг1ай паччахьа 1аьдала.Цунца йола эг1азал,повесте хьокхача бесса,хьайоаг1ар 1859 шера Наьсаре хиннача восста-негара 1917 шерага кхаччалца.Йоазоххочо доккхача эпически суртаца гойт Г1алг1айчено кортамукъа-ленга бена чоалхане никъ.Эрсий паччахьа а цун г1оза хинна ца 1еш,къаман моастаг1ий а бар мукъа-бала г1ертача г1алг1ашта фоарта т1а ког оттабе г1ерташ.Цар шоай хур дора исторически болам со-цабе г1ерташ.Цхьабакъда,цох къахьегача наьха эг1азал кхы а совъялар мара х1ама хилацар.Къамаш шоайла в1ашкахехкаш хинна паччахьа къиза политика х1алакхулаш латталга гу повемте цхьан уйлан-ца долаш вошал даьча къамашка хьежача.Иштта,оаг1онгара оаг1онга воалаш автора хьахьекхар ший халкъа революционни кхетам дег1абара чоалхане наькъаш. Х1анз,повеста чулоацам,тохка а тохкаш, къаман исторех воашта ховр керда а доаккхаш,тохкаргда вай уж чоалхане наькъаш. III. Дешархочун хоам. Карточка № 1."Граждански т1ема викалаш". Сай къамаьл д1адоладе безам ба са г1алг1ай къамо Къилбаседа Кавказе лаьттача граж-ки т1ем т1а хьинаре дакъа лацар белгалдаьккхача инарала Деникина дешашца: "Малеький ингушский народ явился вершителем судеб советской власти на Кавказе."Сога хаьт-тача,1алаьмате лакхара мах хоадабаьб Деникина г1алг1ай къамо ший кортамукъале бахьан долаш лоаттабаьча къовсама. Г1алг1ай къамо б1арга а дайтад цу шерашка шийгара дийца варгвоаца де-нал,майрал,тешам.Дукха а я,тахан а т1ехьа,вай боккхача безамца йоах къаман викалаш хиннача наь-ха ц1ераш:Ахриев Г1апур,Албогачиев Ювсап,Гарданов Тоаркхо-Хьажа,орцханов Идига Хизар,Дах-кильгов Дзаурбека Хьак1аьш,Яндиев За1ам,Нальгтев Мандре,дуккха кхыбараш а. Цар шоай дег1 а са а кходанзар г1алг1ай къам сийрдача новкъа даккхара.Уж тешаш бар,кхоане сийрда а иразе а хургхи-ларах.Тахан,керда эттача Советий 1аьдало цар тешам боаба-рах,вай бокъо яц царех бехк баккха,цар сийле лохъе,уж бицбе. Шоллаг1а дешархо. Г1алг1аша Къилбаседа Кавказе лаьттача граж-ки т1ем т1а хьинаре дакъа лаьцалга дувцаш йола дукха произведенеши стаьяши йийшай аз.Царех я Чахкие Б."Сердало" газета т1а язъяь хинна Албо-гачие Ю. хетаяь статья,Боков А. Тоаркхо-Хьажийна хетаяь произведенеш Бакъда,сога хаьттача,масс-сарел к1оаргаг1еи нийсаг1еи цу замах яздаьд Зязиков Б. ший очеркашкеи дувцарашкеи. Уж 1ойий-шача гучадоал г1алг1ай къаман кхе латача кагийча наьха а,къонахий а,кхалнаьха а цхьоаг1о,цар барт,цар денал.Цу произведенешта юкъера сона эггара хозаг1а хетар да "Г1уши-Хьажа" яха дувцар. Къаьна ва Г1уши-Хьажа,б1арга са довш латт,лергашта а дика х1ама хазац цхьабакъда,ший хана г1орваьнна хинна говрабаьри ше къавеннилга,низ эшабеннилга хьа ца хайта г1ерт.1алаьмате хозеи дега чу дужашеи да Г1уши-Хьажий денале валар хьахьокхаш дола сурт.. Ше шийна хьалхашка отта-даь большевикий г1улакха д1алу цо ший вахар.Тахан,зама хувцаеннаяр аьнна,исторе цхьаццайо-ла оаг1онаш нийса хинна-яцар аьнна ца 1еш,Г1уши-Хьажеи из санна хинна вай къаман сийдолча турпал-хойи вай дегашка хургба дилла а,царех доаккхал дергда т1ехьа т1акхувча т1ехьенаша а,х1ана аьлча, уж вай къаман дикаг1 бола къонахий ба,из вай истори да. Кхоалаг1а дешархо. - Са ювца безам ба эрсий ц1ихезача поэта И.Ляпина язъяь"Долаковский рубеж" яха стихотворени. Вай улга т1а хьалдоалача кхыча эрсечо,художника А.Артемьева диллача чуртаца 1алаьмате дика йоаг1аш а я из,цун чулоацам башха дика новкъостал деш а я из. "Мир ешё не обрёл пропорций,...( 1оеш стих. дагахьа ) IV "Республика ц1ераг1а " - повеста чулоацам тохкаш болх бар. V. Хаттараш : - Орджоникидзе вайтача Ювсапа къамаьл дича,фу дагадехад г1алг1аштеи ц1еэскархой взводаи? - Текста т1ара хьа а лахе,1одеша Албогачиев Ювсапа даь къамаьл. - Маца денз бовзаш хиннаб Османи Рябови ? - Текста т1ара хьа а лахе,1одеша г1алг1ашеи ц1еэскархошеи Долакха-Юрт хьайоаккхаш т1ом баь муг1араш. - Хьангахьа йисар Долакха-Юрт ? - Мишта гучадоал повеста т1а эрсийи г1алг1айи вошал,цар уйла ца1 хилар ? VI. Урока корта бар : - Мел къахьийгад Зязиков Б. "Республика ц1ераг1а" яха повесть язъеш,х1анад из иштта? - Малаг1ча шера кепатеха арадаьлар из повесть ? ( 1962 шера) - Исторически роман ала х1ана мегаргда цу повестах? (Граж-ки т1ема энциклопеди я из,дукха я из,дукха турпалхой ба,дукха событеш ювц ). - Фуд керттера повеста т1а автора гойтар ? ( къаман революционни кхетам сомабалара наькъаш ). VII Ц1аг1а: Кертерча турпалхой Г1уши-Хьажеи Османеи сурташ дашха. Урокаш №№ 40 - 41. Тема: Г1уша -Хьажеи Османеи васташ(сурт-сибаташ) . Лоарх1ам: повеста т1арча керттерча турпалхой сурташ къаман дикаг1болча къонгий юкъара сурт-сибаташ хилар белгалдаккхар;Даьхенцара безам кхебар. Гойтара г1ирс: йоазонхочун портрет,"Республика ц1ераг1а" яха повесть. Таханарча къонахий денал довзача дийнахьа,хералийя юха ма довлалаш,к1антий ! Зязиков Б. Урока никъ : I. Урока кийчо яр. II. Ц1аг1а бе бенна болх тахкар : - Керттерча турпалхой сурт-сибаташ."Г1уша - Хьажа" - Г1алг1ай мехка Советий 1аьдал оттадеш лаьтта чоалхане г1улакхаш дикка техкад Зязиков Хь.Б.,цу-духьа повеста т1а хьахьокхаш дола сурташ саг тешавеш а дега чу дужаш а да.Повеста т1а 1алаьмате дукха турпалхой ба.(б1аьннега кхоачаш).Къаьстта дика в1ашт1ехьадаьннад автора керттерча шин турпалхочун сурт-сибат:Османеи Г1уша-Хьажеи.Уж къаман дикаг1йола оамалаш йоахкаш ба:маьр-ша,ээздий,дог-ц1ена,денал долаш,"саг"яхача деша ма1ан чу мел доаг1ар шоаех доахкаш ба.Цар сурташца автора вайна гойт къаман дикаг1болча къонгий сурт-сибаташ,гойт къаман революционни баьчча хьа мишта кхув. Къаьна ва Г1уша-Хьажа,б1арга са довш латт цун,лергашта а дика х1ама хазац,цхьабакъда,ший хана г1орваьнна хинна говрабаьри ше къавенналга хьа ца хайта г1ерт. Цун воккхаг1вола во1 - Хьасан Долакха-Юртарча т1ем т1а вийна кхо ди мара дацар.Гучахьа сатийна ва воккха саг,цхьаннена а хайтанзар цо во1 валарах ший дега т1а даьра чов хинналга.Мел хала шийна дале а,ялхайттара ваьнна Хьусен водаш а ма г1о аланзар.Цунгара а хабар дац.Фронтера хьауха хаба-раш во дар.Хьажочо лоарх1 большевикаша Советий 1аьдала т1ехьа беча т1ем т1а дакъа лаца,эше вала а. III. Хьехархо. - Бераш,х1анз хьожаргда вай къоаночун сурт-сибат дашха.Къаьнача Миэна 1алаьмате ла ца могаш хала да воккхаг1вола во1 валар а ялхайттара валанза вола Хьусен дас,ма г1о ца оалаш,т1ем т1а вахийтар а.Йоккха саг 1еяланзар маьрах бехк ца баьккхача.Б1аргех 1оуха хий кортале ткъамаца соцаде а г1ерташ,ше-шийца хаттараш деш санна лувр Миэ.(Текста т1ара 1одеша Хьажочо сесага денна жоп ). - Безаций воккхача сага ший къонгаш ? - Мишта сайранга водар воккха саг? Мишта лелабора цо дег1а т1ара г1ирс? - Мишта кийчвелар воккха саг Деникина г1аьрахошта лата водаш? - Мишта белгалваьлар Г1уша-Хьажа атаке болхарашта юкъе? - Мишта летар къоано? - Д1ахо текста т1ара 1одешал къоаночун турпала валар дувцаш дола муг1араш. - Фу ала йиш я Г1уша-Хьажий сурт дилар йистедоаккхаш ? Хьехархо: - Новкъостий,х1анз хьожаргда вай,фу саг вар Осман? Тара варий из ший даь-даьна Г1уша-Хьажийна? Дешархо: -Г1уша-Хьажа,цун во1,ви1ий во1-г1алг1ай кхо т1ехье я повеста т1а гуш яр.Ший даьй сий дохкаргдоа-цаш ва Осман,халкъа хьашташ кхоачашдара изкийча ва ший са д1адала. Наха ревкома председател-ла хержа Осман т1емаш деш,Буро т1а,Пхьилекъонгий-Юрта,Долакха-Юрта т1емаш деш,ц1аккха моас-таг1чоа ка ца луш,хьавоаг1а.Османа отряда турпал довзача Орджоникидзе "Республика ц1ераг1а"аьн-на ц1и тулл. IV. Хаттараши т1адуллараши.Текста т1ара,хьа а лахе,1одеша - Рябовеи Османеи сурт дулаш дола муг1араш. - Османа денал,майрал гойташ йола моттиг хьа а лахе,1оеша текста т1ара. - Рябоваи Османаи юкъера г1улакх мишта латт? V. Хьехархо. - Бераш,йоазонхочо ший повесть язъеш,керттера декхар лоарх1ар - къаман истори,керда 1аьдал бахьан къам латар говзалца д1ахьокхар.Из цун дика в1ашт1ехьа а даьннад,цул совг1а,повеста керттера турпалхой сурташ,1алаьмате дег чу дувшаш,къаман дик-дикаг1а йола оамал шоай дег1аца йолаш хиларца,дешархошта дезалуш а царна кхетам уш а да. VI. Ц1аг1а : "Турпала вахарцара ийс ди" -повеста чулоацам кердабаккха. Урокаш №№ 42 - 43. Тема:"Турпала вахарцара ийс ди" яхача повеста чулоацам . Лоарх1ам: Зязиков Б. кхолламе граж-ки т1ема тема д1ахо дег1аяр гучадаккхар;виза ший къа- ман во1 хиннача Нальгиев М. сурт-сибат к1оаргаг1а дашхар,дешархой Даьхенцара безам кхебар . Гойтара г1ирс: Зязиков Б.сурт,"Турпала вахарцара ийс ди" яхача повеста тайп-тайпара изда- неш,граж-ки т1ема доакъашхой сурташ,Нальгиев Мандре сурт. Моаршал хилда ка ца агаш, Окопа чу ваьг1ачоа, Берий,истий дог ца кхардаш, Са юрт бахьан лийтачоа. Муталиев Ш.Хь-Б. Урока никъ : I. Хьехархочун дош. - Бераш,д1аяхача уроках вай шуца йийцар Зязиков Б. йоккхача говзалца язъяь"Рес-публика ц1ераг1а" яха повесть. Цу т1а йоазонхочо къаьгга хьахьекхар г1алг1ай къаман революционни кхетам сомаба-лара наькъаш,деррига къам керда 1аьдал бахьан шоай синош д1адала кийча хилар.Г1алг1айче хина-ча граж-ки т1ема энциклопеди санна ларх1а еза из повесть,аьнна дийцар вай. Долакха-Юртара т1ом бувцарца чакх-йоал "Республика ц1ераг1а"яха повесть.Бакъда,цу т1ем т1а вай къамо йоккха турпалал гойтаяле а,цу т1емаца чакхбаланзар Къилбаседа Кавказера граж-ки т1ом.Шоаш яхар ца дарах дени-кинцаша йоагайий х1алакью Долакха-Юрти,Экажкъонгий-Юрти,Сурхо-т1еи.Уж событеш ларде а ех-ка,язъяь я Зязиков Б. 1964 ш. язъяь йола"Турпала вахарцара ийс ди" яха повесть.Из повесть оаш 9-ча классе йийшай,баьшхаб чулоацами керттерча турпалхочун сурт-сибат а.Тахан вай шуца хьожаргда цу повеста чулоацам оаш мишта кхетабаьб а,из тематика йоазонхочун кхолламе д1ахо мишта дег1айоа-г1а а. II. Карточкаш. Карточка № 1 . Малаг1а лар йитар шун дегашка цу повеста чулоацамо? Мишта т1аийцар,аьнна хет шоана из йий-шачар? - Цу повестах тешшаме ала йиш я из дукхача наха дукха езаенна,цар дегашка йижар аьнна.Авторо цу повеста ларде дехка бокъонца цу ханарча вахара юкъе хинна дола г1алг1ай халкъа турпала г1ула-кхаш шоаш а да дукхача вай заман наьха безам т1аозаргболаш.Цул совг1а,йоазонхочо царех дувц боккхача безамца,говзаме сурт дулаш.Керттерча турпалхочун Нальгиев Мандречун сурт а да повесть ешашволчун безам т1аозаш,дилла къаман ширача оаламашка бувца турпалаш санна ч1оаг1а,май-ра,денал долаш.Цудухьа дуккхача наьха боча а я из тахан а т1ехьа.Сона а хет из повесть айса граж-дански т1емах лаьца мел йийшача произведенел лоарх1амег1еи дикаг1еи.Дукха ха яьккхар аз,из йий-шаччул т1ехьаг1а Мандречун сурт хьалхашкара д1а ца доалаш.Геттара са дог к1аьддир цо наьнаца, къаьнача Миэца леладаьча г1улакхо.Повесть йийшача хеталу,из санна бола къонгаш кхебаьча къаман кхоане сийрда а иразе а хургья,аьнна.(Мандре бокъонца хинна саг ма вий,цо баьча т1ема х1ама т1а мича техад автора. ) Карточка № 2. Повеста керттера уйла белгалъяккхар. Малаг1а да йоазонхочо шийна хьалхашка оттадаь керттера декхар ? - Повеста х1ара муг1аро д1ахойт сага ираз-халкъа г1улакх дарна,сийрда кхоане,ираз бахьанца къув-сарца долга.Из я,аьнна хет сона повеста керттера уйла. Повесть чакхйоал Мандре ше ваьча юрта цхьаь а виса,деникинций б1арччача отрядаца дов а даь,котваьнна ийс ди дувцарца(халеи унзареи ийс ди дувцарца ). Турпалал мичара хьайоа-г1а,сага оамал хьа мишта хул техка атехка,т1а-ккха деррига духовни низаш т1а а дахи-йта,доккхий турпала г1улакхаш де могаш вар хьахьокхар - из да Зязиков Б. шийна хьалхашка оттаду керттера декхар. III. Хьехархо. Хаттараши т1адуллараши : - Хьан аргда,миштайповеста композици? - Фу саг ва Нальгиев Мандре?Мишта,хьан новкъосталца дег1абенаб Мандречун револю- ционни сакхетам ? - Текста т1ара хьа а лахе,1одеша малаг1ча хьале я Сурхот1е? - Мишта латт Хоасбота боахам еррига юрт йоагача хана? - Мишта хьувз из цу дийнахьа?Халахетий цунна ший юрт йоагаеш? 1одеша. -- Фу аьнна ц1и йоаккхаргьяр оаш Хоасбот санна болча нахах? - Мишта бу Мандречо деникинцашца т1ом? Духхьал ший ц1а,ший са,ший лаьттан ч1егилг дий цунна дагадоалар ? - Мел готбаьбар цо деникинцаш?Сенах гучадоал из? - Цу ийссе деноех малаг1а ди хет шоана эггара лоарх1амег1а? - Фу фос гулйора Мандречо деникинцашкара ? - Майра турпалхо,денал долаш,визза къаман во1 хиларал совг1а,дика во1 а ва Мандре. Мишта гучадоал из? - Мел денал долаш яр Мии,мишта хилар цун ялар? Текста т1ара 1одеша. - Вицвеннавий Мандре новкъосташта,х1ана гайна хиннаб уж?Тара бий уж беха хьувзачарна? - Сийрда кхоане т1айоаг1аргхиларах тешал фу илли оал Оалхазара? - Повеста чулоацама анализ йистейоаккхаш,фу аргдар оаш Нальгиев Мандрех? - Шоана бовзий шоай юрт,вай мохк Деникина г1аьрахоех лорабеш т1ом баь нах Ц1ераш яха цар. - Цу исторически событешта а,цун викалашта а хетаяь малаг1а стихаш дагайоаг1а шоана? ( 2 - 3 стих. ювцийт ) IV. Урока корта бар. Зязиков Б. граж-ки т1ема ха ювцаш язъяь произведенеш тохкаш вай шуца дика болх д1абихьар, ц1ераш яьхар дик-дикаг1ача очеркий,дувцарий,анализ йир шин повеста.Укх произведенешкарча турпалхой:Нальгиев Мандре,Г1уша-Хьажа,Осман,ц1е партизанаш дийна болаш санна бахаш ба,цар вай 1омаду Даьхе еза,чу са доацаш санна къаман г1улакха кийча хила,эхь-эздел долаш,боккхаг1чар сий а деш,даха.Дала ше низ лулба шоана шоай дай сий лорадеш даха ! Урок чакхйоалаш вай торо хургья "Г1алг1ай к1антий" яхача Костоев Микаьила д1аоалача иллега ладувг1а. V. Уроках дакъа лаьцараш белгал а боахаш,цар яьха оценкаш д1акхайкаю. VI. Ц1аг1а: 1. "Сийрдача новкъа" -повеста чулоацам беша. 2. Хоамаш:а) "Т1ехьадисачунца лира т1ом лоаттабар,турпала къахьегам хестабар". б) "Дега г1озале" йоазонхочун т1еххьара повесть. Урокаш №№ 44 -45. |