Лит - ра 10 кл.. Г1алг1ай багахбувцам. Дарза къонгаш, Сий
 Скачать 1.69 Mb.
|
|
Тема: Сийрдача новкъа . Лоарх1ам: де-та иразе вахар хьалдеш боахкача наьха вахар гойтар;ширъдаьннача,зене мел долчунца къовсам лоаттабар белгалдаккхар,"Сийрдача новкъа» яхача повеста чу- лоацам тахкар;де-хой къахьегамцара безам кхебар . Гойтара г1ирс: Йоазонхочун сурт,"Сийрдача новкъа" яха повесть,Зязиков Б.кхоллама хетаяь кепайоазон материал . Урока никъ : I. Хьехархочун дош. - Зязиков Хь.Б. говзаме йоазошта юкъе керттера кхо тема я.Хьалхара шиъ д1аяхача урокашка бел-галъяьхай;х1аьта кхоалаг1ъяр я къахьегама халкъ дезари цун моастаг1ашца эг1азал хилари.Из тема айхха ювзаенна я Октябрьски революци хиннача ханарча г1улакхашца,цун идеалаш бахьан долаш г1алг1ай къахьегама халкъо лоаттабаьча турпала къовсамца.Цу темах йолча г1алг1ай произведе-нешка ма могга шераг1а, сийрдаг1а Советски сага турпала къахьегам белгалбаккха г1ерт йоазонхо, цунца цхьана цо къахетам боацаш гучадоаккх д1аяхача замах юхедиса ширдаьнна,къаьна,зене мел дар.Малаг1аш я уж произведенеш,мишта в1ашт1ехьадоал Зязикова из г1улакх хьахьокхаргда вайна цу темах кийчо яьча дешархочо. II. " Т1ехьадисачунца лира къовсам лоаттабар,турпала къахьегам хестабар " - Шоай лаьтта иразе вахар хьалдеш доахкача вай заман наьха вахар,керда мел дар хьахьокхар,х1анз а когашта к1ал текхари,хьалхадахара новкъарло ери дохьаж санна гоама хилар - из дар йоазонхочоа сатем ца лур.Т1ехьадисачунца лира т1ом лоаттабе т1ахьехаш ва йоазонхо.Из т1ом хоалац доккхий дешаш дувцарца,бакъда,де дезар дешархошта цо довзийт ший произведеней к1оаргача чулоацама. Ший произведенешта керда сюжеташ лехар цо, ,кхехкача вахара юкъе,х1аьта,нийсаг1а аьлча,ший ханарча наьха дегашкара. Зязиков Б. воккха говзанча волга ховргда цо в1ашаг1йихкача ирача конф-ликтех,вахарцара йолча ситуацех.Цар низ лу йоазонхочоа ма1ан к1оаргаг1а де,вахар бокъонца долчча бесса хилийта. Иштта "Хозал-делкъелца,дикал-валлалца"яхача повеста т1а вайна гуш я йоккха психологизм.На-зир,Макшарип,1абидат цхьан ханара турпалаш.Хьаькъал долаш,хьаьнала къахьегаш болча цар вахар тайжа,цхьаккха ер ма дий,аьнна,белгалде х1ама доацаш,додаш санна хет.Бакъда,из иштта дац. Цхьа-йолча хана царна драматически куцах йола духьаленаш нийслу,юкъара болхи сага ирази в1аши ду-хьала отташ е в1ашаг1дувзалуш да.Зязикова ший произведенешка хьахьокхаш бола турпалхой до-ккха эздел долаш нах ба.Балхаца вола саг дег т1ара вез йоазонхочоа.Цу тайпара бола нах дикачоа мара т1ехьа хилац,к1алвисачоа шоашца нийсса д1аотта новкъостал ду.Г1алг1ай йоккхаг1йолча т1ех-ьален дикаг1дар хьа а ийца,зуламедар юстара кхоссаш йола къона т1ехье я повесташка. Массанел дикаг1а кайоал йоазонхочун кагийча наьхеи мехкарийи сурташ кхолла.Дешача хана вайна юхе 1охай-шача баг1аш,вайца къамаьл деш,болх беш уж боахкаш санна хет.Из да дилла къона хинна долча йоа-зонхочун дегах даьнна беркат.Зязиков Б. турпалий сибаташка вай хьежача цхьаннена тара волаш шоллаг1вар короргвац.Шоай ханага,балхага,кхычунга хьежжа хул уж. Йоазонхочун кхолламе кертте-ра х1ана яц аьнна д1аэттай ширача замах юхедиса боадон г1улакхаш,тиша 1аьдалаш вай вахаре зе-не долга хьахьокхаш йола тематика.Цар т1а къаьначоа критика яь ца 1еш,керда,сийрда вахар духьа-лъоттаду боадонна,из йохаяра наькъаш а гойт. "Хьаким" яхача дувцар т1а саг халбата вахаш санна ва.Г1алаш санна хьалъотта - даьча ц1еношка г1апа чу санна вай маьлха дуненах лечкъаш ва из.Къаьначун викал хиле д1аотт Хьаким.Х1амаш-т1ол-хаш 1оаяри сесаг чувхаяри - из ши г1улакх да цун дега т1ара долаш.Г1алг1ай лит-ре ираз дайнача кхалсага кхел дуккхаза йийшай,бакъда,наггахьа мара гац вайна из ший бокъо бахьан вай тешадеш бола къовсам лоаттабеш.Зязикова дика ка йоал цу г1улакха:Напсат(Хьакима сесаг)хьайба санна яг1а дага яц.Юрт в1ашаг1кхийттача,кхалнаьха собране къамаьл деш Напсата оал:"Аз эхь кхай- каду ха-зама т1ехьашка теттача,вай бокъонех даха г1ертача ма1ача наха а иштта царна т1ехьа-бувлача кхалнаха а"Напсат мо беррига кхалнах баларе,вайна юкъе т1ехьадиса г1улакхаш дукха хургдацар. "Къаракъсолта лоткъам"яха дувцар "Сердало" газета т1а эггара хьалха кепатехача хана цу са-хьате д1адайза даьлар г1алг1ашта юкъе.Дувцар цхьалха а лоаца а да.Малара хьаша волча Къа-ракъсолта монолога хьисапе да дувцар.Дешашвар цу къаьнача за-мах йоахкаяланза йисача юхках велаш хилар гу. Харцача рузкъа т1ехьа а кхувш,кхалнаьха вахар айп даккха г1ертараши("Хьа-ким"),къаракъацеи къоалацеи лелараши("Къаракъсолта лоткъам"),Даьла ц1и хьалха а йоахаш,нах 1ехабераши бийцаб аьнна доацаш йоазонхочоа гу кхы тайпа зуламе нах а.Т1аг1олла д1ахьежача уж ба дийша а болаш,культурни ба аргдолаш,х1аьта хозза зийча - бокъонца бола"мещанаш",шоай дег1а доал дар мара кхы х1ама гунахьа доацаш ба ( " Г1ожа дегаш"). III. Хьехархочун дош. - Новкъостий,зязиков Хь.Б. кхолламе из тема дика дег1аений аьнна хеталу,цун "Сийрдача новкъа" яхача повеста т1а. Из повесть язъялехьа Зязиковс кепатехар"Маликат"яхаш ц1и йолча дувцара.Т1а-ккха,уйла шер а енна,кхы т1а къа а хьийга,эпичнег1а дола йоазув кхеллар.Цу повеста керттердар ларх1а деза кердача уйлаех болаш,заман т1ехьа болча турпалхой оамал-г1клакх хьахьокхар.Хала да керттерча турпалхочун Маликата вахар,т1емо бо ду цунах,т1ехьадисача г1улакхех къастанзбараш цун вахар б1ех-де г1ерт.Йо1 сица ч1оаг1а я,кхалсагах доккха денал гучадоал.Юхь лаьца ше лелаяйта дага яц из,къовсамца мара ираз хьа ца хулга дика кхетаду Маликата.Ший деррига хьаькъал,денал духьалъоттаду цо ший вахар х1алак ца дайта.Из оаш зийна а хургда повесть ешаш. Оаш из повесть ц1аг1а йийшай,цудухьа аьттув хургба таханарча уро-ках дакъа лаца. - Хьан аргда" Сийрдача новкъа" аьнна ц1и х1ана тиллай автора ший повестах? - Керттера турпалхой малаш ба? - Фу саг я мАликат? Хьаювца цун бера ха,бо мишта хилар.(текста т1ара 1одеша ). - Маликата вахар гойта ца 1еш,йоазонхочо къаьгга т1ема сурташ а дехкад ший повеста т1а.Хьа а лахе,1одеша т1ема къизал,дошлой денал,Терсбота валар дувцаш дола муг1араш. - Мишта дег1абера Маликатаи Идрисаи юкъера безам ? - Идриса сурт-сибат,цун оамалаш,г1улакхаш хьан дувцаргда царех лаьца? - Безама чамах кагий нах кхийтта а балалехь,мишта дижар цу шиннена юкъе къаьнар дай 1аьдал? - Текста т1ара хьа а лахе,1одешал Маликата 19 шу даьнна моттиг.Мишта дул йоазонхочо цун сурт-сибат? - Мишта хайтар Темаркъас йо1ага ший дог-уйла? Мишта ду цо йо1аца къамаьл? - Маликата ше Темаркъаца къамаьл деш нийссеи хозеи юкъекхувл г1алг1ай кицаш,фразеологизмаш."Воча т1ехьено даьй бийцаб","Хила баха кхера",кхыяраш а.Сенна тешал ду цар? --Фу саг хет шоана Маликата даь-веший во1 Аламбик? - Мишта в1ашт1ехьадоал Темаркъий Маликат йодае? - Мишта духьалъотт Маликат? - Сево телар цунна селлара низ? - Т1еххьара дакъа:"Лабораторе Маликат мара кхы аг вацар..."яхачар д1айолайий повесть чакхъяллалца ролях ловзаеш,хьалххе а кийчо яьча кхаь дешархочунга 1оешийт ( Идрис,Мали-кат,автор ) IV Хьехархо? - Новкъостий,х1анз вай ладувг1аргда Зязиков Б. "Дега г1озале" яхача повестах хоам баьча дешархочунга. V Дешархочун хоам. "Дега г1озале"яха Зязиков Б. т1еххьара повесть вай дерригача г1алг1ай лит-ре а дикка лоар-х1амег1чарех ца1 я,х1ана аьлча,автора из повесть хетаяьяр муг1арерча юртбоахама къахьегам-хошта,боккхача безама,доттаг1ленна,вахара бакъдолчоа. Къаьггача,худ-ни диц ца луш,дукха дага латташ долча цу повеста турпалхой сурташа хьахьекхар вай халкъа цу ханарча вахаре из повесть керда хилар,гучабаьккхар керда саг кхетамца хьалкхевара халкъо лоаттабу къовсам. Уж дар цу ханара г1улакхаш,цу замах де дезаш хьалхашка лаьтта декхараш,хьахьокха дезаш дола кертерадар,лоарх1амерадар,наха гуш а долаш,башха цар ца зувш дараш дар уж. Белгалдаккханза даргдац цу кердача,лоарх1амерча,халача,бехктокхамерча темах автор дика лоар-х1аваь хилар.Из тема йизза кхоачашъяр - йоазонхочун керттера декхар дар.Лакхача говзалца хьахье-кхар цо ший повеста т1а хиланза даргдоаца лоарх1амерадар,кердадар. Из дар вай вахареи г1ула-кхашцеи дола а долаш,гуш дар,керда хьа а хулаш,вахаре шерра никъ буллаш дар. Цу повеста кер- тера турпалаш дукхача хана денз наха бовзаш бар.Цун турпалаши,цар доаха къахьегама толама-ши повесть ешалехь а хазадар дукхачарна.Уж бар вай республика сийдола юртюоахама къахьегамхой - наьсарерча совхоза бригадир хинна Мальсагов Османи,иштта цунна тарра цунна уллув къахьийгара-ши. Йоазонхочун низ кхаьчар долчча хьисапе цу заман сурт дилла,лоарх1амедар хьахьокха.Иштта авторо къаьгга хьахьекхар цу хана вай вахаре хинна хувцамаш,цу заман колорити пафоси. Лоацца аьлча,духхьал екъа информаци е по-вествовани яцар из.Из яр лакхарча говзалца язъяь повесть.Цу-духьа ала деза,из яр эггара хьалхара вай лит-ре юртбоахама къахьегама темах аьттув болаш язъяь йоккха-ча жанрах йола произведени. Цун эггара хьалхарча оаг1онашка денз хьа йоазонхо г1ертар кердачун ма1ан довзийта.Цо керттера теркам т1абахийтабар вай заман саг,цун оамал,къахьегама толам хьахьокхара. Сага оамал эргайоахаш,тоаеш бола керттера низ хинна хьахьекхар автора цу произведене т1а къахьегам.Цунга г1олла цо хьахьекхар сага сакхетам мел лакхбеннаб,вахаре цо д1алоацаш йола моттиг малаг1а я,обоб-щенеш йир вай вахаре чоалханеча процессашта,хьахьекхар дукхача наьха сурт-сибаташ, къаьгга гойтар кердачун сурт.Х1аьта из дар ч1оаг1а лоарх1аме г1улакх. Из ха,из зама,из ди,цун ма1ан довзийташ йола повеста х1ара оаг1о,ч1оаг1а тоам а хулаш,ешар деша-рхоша,х1анз а т1ехьа дуккха сакъердаме,боккхача пайдане х1амаш корадоаг1а цу т1ара х1аранена. Керттерча даькъе цу повесто наха луш бола хьехам ба – цхьанна халонах ца къахкаш,вай халкъа а Даьхен а тешаме,хьинарера къонгаши мехкарийи хилара вай т1адехар. VI, Хьехархочун дош. - Зязиков Хь.Б. дуккха произведенеш г1алг1ай а эрсий а меттала арайийнна ца 1еш,вай мехка дахача кхыча къамий меттала кепатеха арайийннай:х1ирий,г1аьбартой,украинций,молдаваний,казахий,кирги-зий,татарий,г1лмакхой.Литературни йоазонаш да-рал совг1а,Зязиков Б. массе хана а общественни вахаре дакъа лоацаш,шийга кхаьча деррига дика а во а ший халкъаца декъаш вар.Цунна дика тешал деш я цо тайп-тайпарча шерашка язъяь публицистически статьяши литературно-критически очерка-ши.Х1аьта "Дега г1озале" яха повесть йоазонхочун т1еххьара повесть яр,къизача 1оажало в1ашт1е-хьадалийтанзар цун дага мел хиннар кхоачашде. VII Урока корта бар . - Урока хоамаш даьча,"Сийрдача новкъа"яхача повеста чулоацама анализ еча дакъалаьцача дешар-хошта йоаг1а оценкаш оттаяр . VIII. Ц1аг1а : Зязиков Хь.Б. вахари кхоллами тохкаш хургйолча литературни викторинанна кийчо е. Урок № 46. Тема: Литературни викторина. Лоарх1ам: Зязиков Хь.Б. вахари кхоллами мишта бовз де-та тахкар; нравственни кхетам балар. Гойтара г1ирс: сурт йоазонхочун,цун тайп-тайпара книжкаш,кийчдаь улг Урока никъ : I. Кийчо ю ха. II. Урока темацара болх : 1) Урока темах лаьца дувц хьехархочо. 2) Литературни викторина кийчдаь хаттараш довзийт де-та : - Хьанца,мича дешаш хиннав Хьусена Бахьаудин,маца язде волавеннав из ший говзаме йоазош? - Малаг1ча очеркашта,дувцарашта кийчо яьй цо Сийлахь-Боккха Даймехка т1ом латтача шерашка,ше военни газета корреспондент волча хана? - Багахбувцам гулбарах,тахкарах,эрсий классически йоазош вайнаьха меттала дахарах Хьусена Бахьаудина ийца пайда? - Фу ха я "Республика ц1ераг1а","Турпала вахарцара ийс ди" яхача повесташ т1а ювцашъяр,фу бувзам ба царна юкъе латтар?- Уж лакхехьа хьоаяь повесташ язъяле малаг1а дувцараш революцена хетадаьд Зязиковс? - Г1уша-Хьажеи Мандреи сурт-сибаташ,тохкаш,цар 1аьдал бахьан,халкъа духьа лоаттабу къовсам бувцаш сочинени язъе. - Интернациональни меттигаш белгалъяха "Республика ц1ераг1а","Турпала ва - харцара ийс ди" яхача повесташка.Интернациональни яхача деша ма1ан мишта кхетаду оаш,мишта гучадоаккх цун ма1ан автора? - Цхьадолча повесташкара иллеш ("Сангала сийна ц1и","Хьалхьежача вайна гу сийна сигале") мичара доаладаьд йоазонхочо,фу лостам болаш да уж повеста керттера уйла гучаяккхара? - Малаг1ча дувцарашка лира къовсам лоаттабу йоазонхочо т1ехьадисача ширача г1улакхашца ? 3) Цу хаттарашца болх а беш д1ахьо еза еррига а урок . III Урока корта бар . Урокаш №№ 47 -48 . Тема: Сочинени. Лоарх1ам: дувзаденна къамаьл шаьрдар,Зязиков Хь.Б.вахарахи кхолламахи ховр тахкар. Урока никъ : I. Кийчо ю ха. II. Урока темацара болх : 1) Урока тема йовзийт ( сочинене темаш : 1.Зязиков Хьусена Бахьаудин – цихеза прозаик,таржам-хо,литературни критик. 2."Советски сага ло1ам" -т1емахочоа дайнар,1аткъар,т1ема эг1азло. 3."Республика ц1ераг1а"яхача повеста керттера турпалхой - къаман дикаг1болча къонахий сур- таш. 4. Долакха-Юрта хинна т1ом. 5. "Дега г1озале" - вай заман визза йоккха говзал йола йоазонхо хилара белгало. 6. "Турпала вахарцара ийс ди" исторически повесть. 7. Нальгиев Мандречун сурт-сибат. 8. Маликатеи Идрисеи доттаг1ал. ) 2) Х1ара темах лаьца дувц хьехархочо. 3) Ло1амера болх . III. Урока корта бар . Урок № 49. Тема: Хамхоев Э.А. вахари кхоллами. Лоарх1ам: Хамхоев А. вахара а кхоллама а никъ де-та к1оаргаг1а бовзийтар;поэт ший къаман визза во1 хилар гучадаккхар;нравственни кхетам балар . Гойтара г1ирс: поэта сурт,поэтически сборникаш,Хамхоев А. йола кепайоазон материал . Наха вовзаш,везаш хилар, Дезалашца 1имерза хилар - Из да сага къонахчул. Багара къамьал эздий долаш, Наьха г1улакха кийча вале - Из да сага къонахчал . Хамхоев А. Урока никъ : I. Хьехархочун лекци. ( 14 ноябре 1910 ш. -- 20 августе 1992 ш. ) - Г1алг1ай йоазонхошта юкъе ший тайпара моттига д1алоацаш я Хамхоев Э.А. поэзи.Кхоллама никъ д1аболалуш из вар халкъа иллиалархо,д1ахо д1айодача хана поэт,композитор... Вай заман г1алг1ай илли хьакхоллара лаьрх1а цо хьабена никъ дикка лоарх1аме а ший тайпара а ба.Цун дика аьттув баь-ннаб дуккха г1алг1ай иллеш хьакхолла,уж дуккхача наха юкъе д1адоаржаде. Мичахьа?Маца ваьв Хамхоев Э.А.,яхача хаттарашта жоп луш,ала деза,из ваьв 1910 ш. Г1алми йис-терча отарашка,ахархочун дезале,аьнна.Бера хана денз къел яйзар цунна,бакъда,й1аьхийча ганзах а кхийра:вайнаьха халкъа иллеши ашараши дайзар цунна. 7 - 8 шу даьнна мара вацар из Г1алми-йис-терча отарашка Деникина г1аьрахой кхаьчача хана.Баха нах г1айттар шоай кхуврчаш лораде,кхыча юрташкара г1о а кхаьчар.К1аьнк хеза вар Пхьекъонгий-Юрта,Мочкъий-Юрта,Т1ой-Юрта,Долакха-Юр-та халкъо моастаг1ашта духьал къиза къовсам лоаттабу,яхаш.Бакъда,к1аьнка в1алла а дага а дацар селла къиза моастаг1 хург ма вий,аьнна:даьга хаьшкаш мара х1ама юхе ца дуташ,йоагайир отараш. Дийна бисараш кхыча юрташка д1абахар...Цу хана денз цун дега чура из унзара сурт д1адоалаш а дацар. Къилбаседа Кавказе Советий 1аьдал ч1оаг1денначул т1ехьаг1а юртарча школе деша вахар из. 1925 ш.,цун 15 шу даьннача хана,ла хала дола х1ама нийслу цун вахаре,в1алла дага а доацаш,1ар-гий са а дайна,висар из.Къонахчо санна лайра з1амигача саго из хала човБ1аргий са дайнадале а,цун дег чура ц1аккха дицлургдоацаш чудийшар ше ваьча мехкарча 1алама сурташ,сердалах лепаш къега лоаман довкъаш;баьццарча хьуний гувнаш;1одолалучара чехка а чопаш беш а,шаьрача сатийна-саба-ре а дола Г1алми;хьаьнача лаьттай шера ареш. 1936 ш. денз эфире хаза даьлар Хамхоев А.иллеш. Дукха халкъа иллеш ховш а уж дукха дезаш а,хозача оазаца уж д1аалара говзал шийх йоаллаш а вар из. Ший халкъага кхаьча кортамукъале хестаеш,ший заманхой кердача вахара юкъе ма йоагг1а мо-ттиг д1алацара т1ахьехаш дар Ахьмада иллеш. Дикка лоарх1аме болх бир цо Сийлахь-Боккха Даьй-мехка т1ом лаьттача шерашка.Дуккхача наха дезаденна,вай Даьхе лораяра беррига нах оарцаг1боа-хаш дола иллеш хьакхолларах а уж довзийтарах а Хамхоев Э.А. Нохч - Г1алг1ай Республика Лакхе-хьарча Совета Президиумо Сийлен грамота елар,х1аьта 1943 ш. СССР-а йоазонхой Союза членалла д1аийцар из. 1944-ча шера денз вахаш а болх беш а Фрунзе хиннав из.Цига дукха стихаш язъяьй цо, уж мукъам т1а яьхай.1956 - 1957 шерашка Киргизскии Казахскии радио чу г1олла цо доахача иллешка боккхача безамца ладув-г1ар дукхача наха. 1957 шу чакхдоалаш Хамхоев А.ц1авера Шолжа-Г1алий т1а ваха.Цу шера денз д1аволалу из Нохч - Г1алг1ай паччахьалкхен иллеи халхареи ансамбла солист а волаш болх бе. Ший поэтически говзал дег1аярга хьежжа 1960 шера денз ше валлалца,цо арахийцар ер сборникаш :"Къахьегама марш"(1961),"Дошо гуйре"(1966),"Ираза хьаст"(1969),"Стихаш"(1972),"Гу сона дега-ца"(1975),"Сийна гаьне"(1981),"Хамха"(1983),"Лоаман илли"(1988),"Светлое счастье"(1964),"Утро Родины"(1968),"Родник счастья"(1971)"Бегущий день"!197),"Солнечный свет"(1976),"Утро в го-рах" ( 1977),"Звёздные вершины"( 1984 ). Керда дар,хьаькъале дар,эздий дар могадеш а ч1оаг1деш а хиларца,ший ха яьккха даьнначунца бирса т1ом лоаттабарца гу вайна Хамхоев А. цу стихайи иллейи сборникий керттера лоарх1ам. Поэт,иллиалархо,музыкант,композитор волаш дика къахьегарах тарра цо ший халкъа даьча г1улакха дикка лакха мах а беш,1958 ш. цунна елар Нохч - Г1алг1ай АССР -а Заслуженни артист яха сийлен ц1и.Х1аьта 1960 шера денз из вар РСФСР-а заслуженни артисти,СССР-а композиторий доакъашхоа. 1992 шера 20 августе валар хилар Хамхоев Элмарзий Ахьмада.1997 шера цун ц1и тиллар вай Рес-публикански филармонех II. Дешархоша шоашта дагайоаг1а Хамхоев Ахьмада стихаш еш. III. Ц1аг1а: 1.Поэта биографи ха. 2.дешархочоа хоам бе беза укх темах:"Хамхоев Ахьмада поэзен тематика" 3."Лорса Лида"яхача илле истори тахка,из шаьра къоастадеш деша ха. Урок № 50. |