Лит - ра 10 кл.. Г1алг1ай багахбувцам. Дарза къонгаш, Сий
 Скачать 1.69 Mb.
|
|
Урок № 1. – 102 сахьат . Тема : Г1алг1ай багахбувцам. «Дарза къонгаш», «Сий» Лоарх1ам : 10 -ча классе 1омабергбола автораш белгалбахар;лит-ра кхыча искусствашта юкъе лоарх1амег1а дола тайпа долга белгалдаккхар;литературацара безам совбаккхар. Методически никъ: хьехархочун дош,дешархой диалог. Гойтара г1ирс : 10-ча кл. 1омаергйолча произведеней выставка. ...Книжкашца оаш гобоаккхаргба вай боккхача мехкаи дерригача лаьттани,седкъашка кхоачаргда, д1адахари хургдари тохкаргда,на - ха леладечох кхетеи цар къахьегам безеи 1амаргда... С.Я. Маршак. Урока никъ : I.Хьехархочун дош. Бераш , шоана 10 кл. кхаччалца дешаш,дукха сакъердаме,лакха говзал йола произведенеш яйзай. Х1аьта произведенеш ешаш шо декхарийла да,цун чулоацам бовзарал совг1а,шаьра,кхетадеш деша 1омадарал совг1а,цу произведене луш бола хьехам хьа-эца,шоашта жоп леха 1ама. Улга т1а язъяьча эпиграфа чулоацам 1о а бийше,уйла ел: Ала йиш йий вай:книжкаша вайна къаман истори довзийт,дуне довзийт,дикага сатувсийт,аьнна.Оашош дийшача книжкай новкъосталца из ишт-та долга белгалдаккха. II.Дешархой шоаш дийша,шоашта дезаденна книжкаш дувцаш,дагабувл. III Хьехархочун дош. "Селхане йоацача халкъа кхоане а хилац", - яхаш халкъа кица да вай.Сога хаьттача,лит-ро 1ома-ду вай селхане йовза а кхоанега сатувса а . Таханарча дийнахьа цхьаккха саг хургвац ишта е вешта искусстваца безам боацаш..Кино,телевиде-ни,театр,музыка,живопись - вай х1ара деннарча вахарах д1акъастаргдоацаш д1аийнад. Говзаме лит-ра да массадолча искусствай тайпаех наха юкъе дукхаг1а даьржа.Говзаме лит-ра - деша говзал я. Яз-дархочун герз - дош да. Из герз дика карадерзадаьчарех ба укх шера вай к1оаргга 1омабергбола йоа-зонхой.Хьабедохкал шоай хрестоматеш,хьажал цун чулоацамга. IV Хрестомати довзийтар. - Чулоачамга хьажар. -Малаг1ча доакъошта декъа мегаргда ер хрестомати? -Урока кийчдаьча книжкаш т1а дешархой теркам т1абахийтар. -Малаг1а произведени йовз шоана акхарех? - Белгалъяккха цар керттера тема,идея. V.Ц1аг1а бе болх балар. - Вай лит-ра,поэташ,йоазонхой буацаш йола стихотворенеш дагахь 1омае."Литературная Ингуше-тия" яхача журналаш т1ара е хьалха 1омаяьраш - Кхаь карточках хоам бе : № 1 йола карточка "Драматурги", № 2 йола карточка "Г1алг1ай поэзи", № 3 - "Проза ". Урокаш №№ 2 - 3. Тема : Г1алг1ай лит-ра хьахилар,дег1адар. Лоарх1ам: г1алг1ай лит-ра хьахиларахи из дегадарахи дешархошта к1оаргаг1а кхетам балар ; из 1омаде а тахка а берий безам кхебар. Гойтара г1ирс: 10 кл. 1омаергйолча произведеней выставка;тайп-тайпара г1алг1ай мета ара - дувлача газетий,журналий,альманахий выставка. Методически никъ: Хьехархочун лекци,дешархой хоамаш. Урока никъ: I. Ц1аг1ара болх тахкар. Дешархоша ешача стихаша в1ашт1ехьа доалийт вай лит-ра лакхара мах хоадабе,дик-дикаг1а болча поэтий,йоазонхой ц1ераш яхийта,цар кхоллама наькъаш дагадохийта. II.Лекци.Г1алг1ай лит-ра хьахилар,дег1адар. 1921 ш. арадаьлар Горски Автономни республика в1ашаг1йолларах дола декрет.Цу республике чу-доаг1ар нохчий,г1алг1ай,черсий,х1ирий,балкхарой,къоаршой къамаш.Политически а,юртбоахама а, культуран а декхараш цхьана кхоачашдеш хиларо , шоайла кхотадора,гаргадоаладора уж къамаш . Кастта в1ашт1ехьадаьлар г1алг1ай шоай автономни область хьахиларах дола декрет. 10 шера хилар из область.1934 ш.г1алг1айи нохчийи в1ашаг1техар Нохч-Г1алг1ай Автономни Рес-публика а яь. Г1алг1ай къам дика кхеташ дар кхыча къамашта нийсса хилара,къаман культура а искусства а де-г1айоалаяра эггара хьалха эшашдар хиларах."Сердало" газета эггара хьалхара болхло хиннача Ау-шев М. яздора : « Г1алг1ай йоазув хьакхоллар 1920 шерагара денз ларх1а мегаргда " . Бакъда, г1алг1ай алфавит хьакхоллар лоарх1 1923 шера 1 мае денз . Из нийса дац Джамбулатова яхачох : " 1920 шера Горски Наркомпроссо т1а а ийца,ч1оагдир 1920 шера Мальсагов К.З. оттаяьча про-ектах дола г1алг1ай алфавит." Амм,б1арча ши шу дийзар газета болхлой,полиграфа болхлой кийчбе.Геттара к1езига бар хьехар-хой, г1алг1ай , берригаш х1ана бац аьнна , дешанза бар. Цудухьа лаьрхх1а 1924 ш. Буро т1а хьаел. Г1алг1ай педагогически техникум.Цига хьожабу эггара дикаг1а бола хьехархой.Царна юкъе къаьстта белгала вар наьна мотти лит-реи хьехаш хинна Беков Д.Т. Цу техникуме дийшачарех хьахилар хьал-хара г1алг1ай поэташи йоазонхойи Кастта в1ашаг1кхет Г1алг1ай лит-рни юкъарло.Цу юкъарлонна гонахьа кхотабелар Беков Т.,Озиев С.,Озиев А.,Мальсагов О.,Мальсагов Д.,Ахриев Хь-Б.,Осмиев.Хь.,Мальсагова Ф.,Муталиев Хь-Б. Лит-рни юкъарлоно г1алг1ай багахбувцам гулбора,1илма тохкама болх бора,эрсий метталара говзаме йоа-зонашта таржамаш дора. 1928 ш. денз д1аболабир ший болх Г1алг1ай йоазонхой ассоциаце, цу чу боаг1ар 23 саг , г1алг1ай метта деша а язде а ховш 19 саг вар,вокхар эрсий меттала яздора.Уж бар г1алг1ай къаман хьалкхувш йоаг1ача интеллигенце викалаш. Г1алг1ай лит-ра къона дале а,цо хьабена никъ 1алаьмате чоалхане ба.Из дег1адар-ца массехк этап къоастае мегаргья: 1.Багахбувцами хьалхара лит-рни йоазонаши ( революци ялалехьа хинна лит-ра 1923 ш. кхаччалца ); 2. Лит-ра хьахулаши дег1адоаг1аши хинна ха( 1928-1941шерага кхаччалца ); 3. Сийлахь-Боккха Даь-хен т1ема шерашка хинна лит-ра( 1944 шерага кхаччалца ) . Уж этапаш селла дукха хилара бахьан да,д1адахача б1аьшерай г1ал-г1ай истори ч1оаг1а чоалхане а хала а хилар. Г1алг1ай лит-ре шерра яьржа я драма-турги,проза,поэзи. Х1анз,шун классерча дешархошта дош лургда вай,цар уж жанраш г1алг1ай лит-ре мишта дег1аенай белгалдергда. III.Дешархочун хоам. Карточка № 1 " Драматурги ". - Г1алг1ай лит-ра хьадоладелча денз,яржа йолаелар драматурги яха жанр.Из дег1аяр а шаьръелар а эггара хьалха дувзаденна да Мальсагов Кураза Зоврбика ц1ерца.Г1алг1ай лит-ре юкъе эггара хьалха драматически произведени язъяьр из вар .1923 ш. араяьлар цун 13 суртах латта " Йо1 йодаяр "яха пьеса.Цун т1ехьа язйир Муталиев Хь-Б.,Мальсагов О.,Шадиев А.,Дахкильгов Б. Кхыча лит-рни жанрел хьалхаг1а дег1аера драматурги. Малаг1а декхараш дар драматургена хьал-хашка лаьттараш,цо кхоачашдаьраш?Уж дар вайнаха юкъе лелаш долча ширача ийрчача г1улакхашца къовсам лоаттабар.Пхьенаш лехар,низаг1а маьхкарий удабар,нах 1ехабеш,поал хехкар - уж а уж санна къаман зе доала темаш яр пьесаш т1а увттаяьраш.Доккха денал дезар уж г1улакхаш кхайкаде а царех доала зе гучадаккха а .Масала,вай соахка 1омаяьча Мальсагов З."Йо1 йодаяр" яхача пьеса т1а вайна гу лоаман кхалсаго ший ираз бахьан лоаттабу къовсам. Пьесо къаьгга хьахьекхар керда нах кхувш боаг1алга,г1алг1ай мехкарий а кагий наьха а сакхетам лакхлуш латтилга.Ший пьеса т1а автора геттара хоза гучадаккха в1ашт1ехьадаьннад лоаман кхалнаьха оама-лаш,цар хьинар,цар боккха безам. Лакхарча говзалца язъяь я Мальсагов З. 1927 ш. язъяь йола " Пхьа " яха пьеса а.Автора дика гуча-доаккх вайнаьха эггара акхаг1а дола зулам - пхьа лехар. Т1ехьа т1айоаг1ача пьесашка "Кердача наькъа т1а" ( О. Мальсагов,Д. Мальсагов), "Культармейцаш" (Х.Муталиев),"Сатоссаш"( И.Базоркин), "Салихьат" ( Мальсагов О.) кердача заман турпалхо гучавоал,цо шийна т1ехьабех,ший оаг1орахьа боах шин дага бараш е кер-дача хувцамех кхерабенна юхаувзалораш. Карточка № 2. " Г1алг1ай проза ". Дезткъа шу мара дац вай йоазув кхелла.Иштта цу лоаццача хана дег1аеначарех я г1алг1ай проза. Цо эггара хьалха пайда ийцаб вайнаьха багахбувцамахи эрсий класси-чески литературахеи. Эггара хьалха прозаически йоазонаш 1923 ш. 1 мае "Сердало" газета т1а арадаьлар.Уж очеркаш яр:Мальса-гов З."Сердало", Альдиев Султана "Хьалхара май",Дахкильгов Султана "Май хьалхара ди".Нах т1ахье-хаш,агитационни очеркаш яр уж.Царна таржам даьр,хетаргахьа,Беков Т. вар.Цун ц1ерца дувзаденна да вай проза дег1аяр."Хьалхара б1аьсти","Хьехархой курсаш","Калинин Буро т1а вар",(репортаж),"1ат-та мах"(фельетон),"дика саг ларх1ар",иштта кхыйола статьяши очеркаши араялийтар Беков Д.Т.вар. Вайнаьха кицай,к1оанолгий хьисапе яздаь да цун "Ший хьакъ шийга дахар"яха дувцар. Прозаически йоазош де болабелар Беков Т. т1еххьа Дахкильгов С.,Ахриев И.,Зязиков Б.,Муталиев Хь-Б.Цар кхелла йоазош сага кхетам лакхбеш,хьалкхувш йоаг1ача т1ехьенна ч1оаг1а пайдане дар. Бакъда, 1957 ш. кхаччалца,ер ма дий аьнна,к1оарга чулоацам а болаш,йоккхача форма жанр пайдане дар. Из г1улакх тоадала доладе-лар г1алг1ай Сибрег1ара ц1абаьхкача.60-ча шерашкара д1айолае-лар проза геттара дег1ааха - повесташка,романашка баьлар вай йоазонхой Зязиков Б.,Муталиев Хь-Б.,Боков А.,Осмиев Хь. Карточка № 3 "Поэзи ". Г1алг1ай поэзен лард ехкараш бар Беков Т.,Озиев А.. Беков Т. поэзи вайнаьха багахбувцамца був-зам болаш я.Масала,"Ши зама"яха стихотворени цо д1айолаю вайнаьха илле т1ара хьаийцача укх дешашца : Сигала морх йоацаш, Дог1а делхарг ма дац. Дег т1а бала боацаш, Б1арг белхарг ма бац. Кица а хинна даьржа да вайна юкъе уж дешаш.Х1аьта,"Лене болхлой боабар"яхача стихотворене-га вай хьежача,из белхаме хьисапе язъяь хилар гучадоал."Са дайнача сеца сийна оалхазар санна" яха муг1 г1алг1ай къаьнарча илле т1ара хьаийца ба.Ду-кха нийслу цун стихашка дустараш,къаьнара дешаш,кицаш. Нагахь санна Бекова поэзи багахбувцамца бувзам болаш яле,Озиев Ахьмада кхоллам багахбувцам-ца цхьаккха бувзам болаш бац,цун стихаш вай воайла ду къамаьл санна шаьра дужаш да,бакъда, бел-галла ритм йолаш уж доландаь царех стихаш я ала доаг1а.Цу шин поэта доладаь г1улакх д1ахо д1а-дихьар Озиев С.,Муталиев Хь-Б., Осмиев Хь.,Яндиев Дж. Царех профессиональни поэташ хьахилар . 30-ча шера язде хьаболабеннача цар заман декхараш кхоачашдеш, шоай хьаькъал поэтически гов-зал,хо ца еш,Даьхенна д1алуш д1абихьар шоай вахара никъ.Ц1енача дег т1ара,к1оаргача уйлане сур-таш дехкаш,шераш д1а мел ух, шоай тематика шаьръеш хьабаьхкаб уж Цар поэтически мах тахан а т1ехьа байнабац. IV Уроках дийцар ч1оагдир : Хаттараш : - Масса этапах бекъа мегаргба г1алг1ай лит-ро хьабена никъ? - Малаг1а жанраш дег1аера вай лит-ре 30-ча шерашка? - Маца денз д1аболабаьб ший болх Г1алг1ай йоазонхой ассоциаце ? Масса саг вар уж?... V.Ц1аг1а бе болх балар : 1.План а оттайий,лекци хьаювца. 2.Вайнаьха багахбувцам д1аязбарахи тахкарахи хоам бе . Урокаш №№ 4 - 5. Тема: Базоркин Б.А."Лоамарой текъа ахар". Лоарх1ам: дешархошта Базоркин Бунухой Асламбека вахара никъи кхоллами бовзийтар; ."Лоа- марой текъа ахар"яхача халкъа вахарах-леларах йола художественни произведене чулоацам тахкар;дешархой Даьхенцара безам кхебар. Гойтара г1ирс : Базоркин А. сурт, цунах йола кепайоазон материал . Урока никъ. I Урока кийчо яр. II Хьехархочун дош:"Малав из,Базоркин Асламбек?" - Базоркин А. ваьв 1850 ш. Владикавказски округа подпоручик хиннача Базоркин Буну-хой дезале. 1871 ш. 15 июне Асламбека дика дешаш чакхъяьккхай Ставропольски классически гимнази,цу шера сентябрь бетта деша эттав Санкт-Перербургски универ-ситета физико-математически факультета естественни 1илмай отделени.Цунца цу уни-верситете деша ваьг1ав Ахриев Са1адал а. Х1аьта цхьан шера совг1а дийшача,доттаг1аша йитар из университет.Цар из йитара бахьан сага ховш дац. 1872 ш. 10 октябре доттаг1ий деша болх Черниговски губерне Нежин яхача городе хиннача князь Безбородко ц1ерах йолча лицее. Х1анз а техка баьннабац Базоркин А. вахара а кхоллама а никъ .Таханарча денна довзаш цо даь кхо йоазув мара дац:"Лоарой текъа ахар","Дукха ха йоаццаш хиннар","Нохчашка лелача ханара дагалувцамаш". Вай шуца тохкаргда"Ломарой текъа ахар" яха говзаме йоазув.(Дош лу из произведени кхоллара истори техкача дешархочунга ). III Дешархочун хоам. Карточка № 1. " Ломарой текъа ахар ". - Ший "Ломарой текъа ахар"яхача произведене сюжета юкъе авторо бокъонца хинна, шийна б1ар-гадайна х1амаш юкъедоаладаьд. 1873 ш. Нежински лицее деша ваг1аш,каникулех Мочкъий-Юрта сала1а ц1авена хиннав Асламбек. Х1аьта цу аьхки из ваха хиннав лоамарча Г1алг1айченах б1аргтоха а са-ла1а а.Цига цун б1аргадай-над лоамарча г1алг1аша Маьт-лоам т1а,заман ах бусалбеи ах языческеи обряд д1ахьош.Б1аргадай-начо ч1оаг1а цецваьккха хиннав из. Каникулаш чакх а яьнна ше Нежинске юхавахача,шийна Маьт-лоам т1а б1аргадайначохи хезачохи "Лоамарой текъа ахар" яхаш ц1и а йолаш,произведени язъяьй цо. 1873 ш. 15 октябре Тифлисе арадувлаш хиннача "Кавказа лоаманхоех йолча сведе-ней сборника "т1а кепатехай цу произведене. Из произведени 1ойийшача гу Базоркин А. ший халкъа культура йовзарал совг1а,эрсий классически лит-ра а дика довзаш хилар.Масала,ший халкъа вахарах йола произведени язъеш,цо дикка боккха пайда ийцаб ц1ихезача эрсий йоазонхочун А.Н.Радищева "Пе-тербургера Москве вахар" яхача повестах. Сийлахь-воккхача эрсий йоазонхочо санна шийх беттабеннача наьха а,вахара а ,1алама а сурт -сибат а гойташ,авторо цу т1а дувц ше баьча наькъах,цу новкъа шийна б1арга мел дайначох,мел хе-зачох. IV.Хьехархо. 1.Х1анз белгалдоаккхаргда вай,миштта,мел сурт гойташ дувш автора Джайрахье бода никъ шоаш д1аболабар(текста т1ра,хьа а лахе,1одеша). 2.Текста т1ара хьа а лахе,1одеша,авторо лоам малх хьалбоалаш дулла сурт. - Цу сурташа тешал ду Базоркин А. дикка шереи кхетамеи художественни параллелизма кечалонех боккха пайда эца ховш хинналга:авторо Даьхен хозача 1аламах дувца а волалийя,гучайоах ший а ший турпалий а дег чура уйлаш,цу 1алама юкъе баьхача вайнаьха хьал-торо,дог-уйла гойт. Хьожарг-да вай,мел говза сурт-сибат гойташ вувц цо,ший новкъостаца Джайрахье водача хана,шоашта т1ехьа-кхийнача шин говрабаьреех ца1 (текста т1ара,хьа а лахе,1одеша). - Воккхача саго"дийцар" ший произведене сюжета говза юкъедарца авторо дика гойт вайна ший мех-кахошта юкъе лелаш хинна г1улакхаш,уж баьде а замах т1ехьабиса а нах хилар. V.Дешархой хоамаш: 1.Хьалххе кийчваьча дешархочун хоам.Хьалхара дувцар.Г1алг1ай воккхача саго х1ирий аьлан дий-цар.( Пхьа битарах обряд ювцар ). 2.Хьалххе а кийчваьча дешархочун хоам.Шоллаг1а дувцар.( Лоамарочун шоай дезалах дола дувцар ). Хьехархо: - Дешархой эхь-эздел,цар оамалаш,психологи гойташ белгал ца даьккхача даргдац.Бейне яхача юр-та,в1алла царна вовзаш воацача воккхача саго даьча хьоашалах(хьа а лахе,1одеша). - Маьтц1еле ц1ай дездар.Укхаза авторо гойт вайна Маьт-лоама бухье даг1а массехк б1аьшере денз лоамарой текъа ухаш дола кхерт1ойех детта кхо элгац.(хьадувца фу элгацаш да уж х1арадар.Мишта дезду ц1ай?). - Текста т1ара ,хьа а лахе,1одеша ц1ай сага къамаьл. VI.Хьехархочун дош. - Ший ду1а ц1ай саго язычески а бусалба а 1аьдалах"Очио!Очио!Амин!Амин!",-аьнна чакхйоаккх.Цул совг1а,ду1а бусалба динах доагг1ача къулбехьа а доацаш,малхбоаленгахьа д1а а вийрза , 1ояьккха кий а йоацаш,бе боаллаш масхама чами а болаш,ду цо.Маьтц1ела-га а Даьлага а цхьатарра кха1каш ва из. Бераш,ший произведени чакхйоалаш,авторо юкъедоаладаьд цхьаькха цхьа дувцар а. Хьалхе а кий-чваьча дешархочун хоам.(кхоалаг1ча дувцара чулоацам ). VII Дийцачун корта бар. Ший говзамеча произведене т1а Базоркин А. бокъонца художественни хьисапе сурт-сибат а дуллаш, ма дарра гойт паччахьа викалашеи,моттигерча б1аьхийча нахеи,тайп-тайпарча дин викалашеи къеча наха лелабаь тийшаболх,баьдеи 1азапеи доаладаьча ший халкъа вахарах дола къахьа бакъдар VIII. Ц1аг1ара болх. "Лоамарой текъа ахар"яхар этнографически очерк а йоацаш,ший формага дил-лача,худ-ни произведени хиларах тешал де.Произведене чулоацам ха,къоастае цун композици. Урок № 6. Тема: Муталиев Хьаж-Бийкара вахари кхоллами. Лоарх1ам : Муталиев Ш.Хь-Б. вахара а кхоллама а никъ к1оаргаг1а бовзийтар;г1алг1ай лит-ра дег1алоаладара из хьалхарча муг1арашка лаьтта хилар белгалдаккхар;лакха гов- зал йола поэт а,прозаик а,драматург а, таржамхо а хилар гойтар . Гойтара г1ирс: йоазонхочун сурт,Муталиев Хь-Б тайп-тайпара поэтически а прозаически сбор- никаш. ...Ваьха ва со Даьхен дагар, Г1а цун новкъа боахаш нийса. Муталиев Хь-Б."Сай чуртага" Урока никъ. I Урока кийчо яр. II Тетрадаш т1а йоазув дар.(Хьехархочун дош). - Хьаязъе тема,эпиграф. - "Ше каралаьца г1улакх дукха дезаш,доккхача хьинарца къахьегарахденгара-денга ший говзал дег1а-йоалаяра оамал беш хиларах Муталиев Ш.Хь-Б. дика аьттув баьннаб дуккха а тайп-тайпарча жанрах дола говзаме йоазонаш де.Цудухьа вай тахан майрра ала йиш йолаш да , из г1алг1ай ц1ихеза вола поэт,прозаик,драматург,таржамхо ва,аьнна. Муталиев Хь-Б. кхоллам к1оаргаг1а тахкара дикка лоарх1аме х1ама да цун вахара никъ бовзар.Цо дика гойт вайна фу дог-уйла йолаш вахаре юкъе а вена,мел дукха къахьийгад ца ший халкъа лит-ра дег1адоаладара,наьха вахар кхы а хозаг1а хилийтара. Аз дош лу ц1аг1а из болх вайна кийчбаьча дешархошта. III.Дешархой хоамаш. Хьалхара хоам:"Бера хаи дешара шераши".Г1орваьннача г1алг1ай поэта,йоазонхочун,драматурга вахари кхоллами никъ бувцалехьа,са 1оеша безам ба цунна 1957 ш. Чахкиев К. хетаяь ер байт:"Мута-лиев Шовхала Хьаж-Бийкарга"яхаш я из.(дагахьа 1оеш стих.) 1910 ш. 10 июне Экажкъонгий-Юрта ваьхача ахархочун дезала юкъе ваьв Муталиев Ш.Хь-Б.Цу юрта д1айихьай цо ший бера ха а.Ший 5 - 6 шу даьннача хана денз дас-нанас коа-карта а ара а деш долча балхашца дакъа лоацаш,ше з1амига вале а,царна ди-ка новкъостал де аьттув боалаш хиннаб к1аьнк Октябрьски революци хиннача хана 7 шу даьнна к1аьнк хиннав Хьаж-Бийкар.Цун дега чу йоккха лар йита хиннай Къилбаседа Кавказе граж-ки т1ом эттача хана Советий 1аьдал даккхара бахьан долаш ший юртахоша гойтача денало,уж контрреволюцена майра духьала оттаро.Из бакъдолга гойташ я цу замах лаьца т1ехьаг1а цо язъяь произведенеш,масала:"Ваьча юрта","Са хьаьша" яха стих.,"Кунтий пхьа","Бирса ди" яха поэмаш,"Большевикаш боаг1а" яха дувцар.Цар т1а бакъдола сурт дуллаш ди-ка лакхарча говзалца хьахьекхар вайна авторо Октябрьски революци хиннача хана а,гражданскики т1ом латтача замах а хьаьнала къахьегамхоша шоашта вахара парг1ато яккхара лоаттабаь къовсам. 1924 ш. аьсарерча школе деша вахав из. Дукха ха а довза а безам болаш волча цо сиха 1омабу эрсий мотт,гойт ше дешарах дика кхеташ,цох сакъердалуш,ший сакхетам сиха дег1абоалабеш волга. 1926 ш. деша отт Буро т1арча хьехархой техникума п\о.Цигача цунна бовза а бовз,беза а лу технику-ме г1алг1ай мотти багахбувцами хьехаш хинна Беков Д.Т. эрсий мотти лит-реи хьехаш хинна Виктория Константиновна Абрамоваи. Шоллаг1а дешархо :" Муталиев Хьаж-Бийкар - йоазонхо а къонах а ". IV Хьехархочун дош. Бераш,иштта чоалхане а сийле йолаш а хиннаб Муталиев Шовхала Хьаж-Бийкара йоазонхочун а къонахчун а никъ. Къамаьл даьчар бизза гучабаьккхар йоазонхочун вахара а кхоллама а никъ,цхьабакъда, белгалда-ккха деза Муталиев Хь-Б юкъерлени(общественни) болх. 1934-ча шера денз СССР -а йоазонхой Цхьоаг1он доакъашхо вар из.Цудухьа цунна дукха дакъа ла-ца дезаш хулар литературан а искусстван а Денош д1акхухьача лоаларча республикашка,кхыча регги-онашка.РФ йоазонхой Съезде,конференцешка - массаг1а дар уж цо дакъа лоацаш хинна юкъера г1у-лакхаш. Хадданза заводашка, колхозашка, дешара заведенешка хулар ший йоазонаш дешарашца в1ашаг1кхетараш деш.Цул совг1а,даимма а,к1аьд ца луш,къонача йоазонхошта г1о-новкъостал деш хулар из.ьат1айоаг1ача уроках вай шуца белгалдаккха хьожаргда сенах а мишта а яздора Муталиев Хь-Б. V. Урока корта бар. VI .Ц1аг1а бе болх балар: 1.Массане а йоазонца жоп ле укх хаттара:"Сенах а мишта а яздаьд Мута-лиев Хь-Б?" 2.Дешахочоа укх темах хоам бе декхар т1адулл:"Беков Д.Т.-дукхача ц1ихезача г1алг1ай йоа-зонхой хьехархо " Урокаш №№ 7 - 8. |