Лит - ра 10 кл.. Г1алг1ай багахбувцам. Дарза къонгаш, Сий
 Скачать 1.69 Mb.
|
|
Тема: "Къонали къоанали","Тоатоли саги","Декъа эздел". Лоарх1ам: поэта лирика тематика шерра хилар гучадаккхар;де-та нравственни кхетам балар; шаьра,къоастадеш дешара навыкаш ч1оаг1ъяр . Гойтара г1ирс : Озиев С. сурт, цунах йола кепайоазон материал . Урока никъ : I. Ц1аг1а бе бенна болх тахкар. ( "Даьхенцара безам "яха стих. дагахьа хьаювцар ). II. Хьехархочун дош. Сага вахарах,саг доастама,ийрча воаккхаш дола х1амаш хьахьокхаш йола стихаш поэта кхоллама юкъе дукха хилар белгалдаккхар. Царех хрестомате т1а енна я ""Къонали къоанали","Тоатоли саги","Декъа эздел" яха стихаш. III. "Къонали къоанали" - шаьра 1оеш дешархочо. Чулоацам боашхаш болх бу: - Маца г1адвахав ше,йоах поэта? - Сенга сатувсаш вар ше,йоах ? - Сага къонали къоанали мишта в1аши духьала оттаю поэта ? - Миштад поэта къоначарна деш дола васкет ? - Фу ала г1ерт поэт вайга,кхувш йоаг1ача т1ехьенга? IV. "Тоатоли саги" - шаьра 1оеш дешархочо. - Малаг1а кхо лаг1а да 1ододача хина? - Малаг1а кхо лаг1а да сага вахарца? - Кхы а сенца диста йиш я сага вахар ? V. "Декъа эздел" ( Роляш ловзаеш 1одешийт ккхаь дешархочунга:автор,фусам-да,хьаьша ) - Малаг1а вай вахаре хоза доаца,саг доастама воаккха х1ама да стихотворене т1а дувцар ? - Багахбувцамах фу пайда ийцаб поэта? VI. Урока корта бар . VII. Ц1аг1а : 1. царех цха стих. д. \ 1. 2.Озиев С. вахааи кхолламаи хетаяь сайре кийчъеш массане а дакъа лаца. Урокаш №№ 25 - 26. Тема: Озиев И.С. хетаяь литературни сайре. Лоарх1ам: Озиев С. вахарахи кхоллама наькъахи ховр ч1оаг1дар. Гойтара г1ирс: поэта сурт,тайп-тайпара стихай сборникаш,цун кхолламахи вахарахи йола пуб- ликацеши фонохрестоматии. Дукха дийлад сога вахар, Дукха дог а деладаьд : Цкъа хьахулаш аз мел яхар, Т1аккха дохаш,телхадаьд. Озиев С." Т1еххьара йоазув". Урока никъ : I. Хьалхале лелаераш. - Хьамсара новкъостий,оаха д1айолаю г1алг1ай халкъа поэт,таржамхо,1илманхо,хьехархо... х1аьта иштта 20-ча б1аьшерен г1алг1ай культуран визза Эзде хинна Оза-къонгий Исма1алий Салмана хетаяь йола литературни сайре. Дийшача нама ма аллара,езача хана къаьстар из вайцара,параз мархий бетта хьалхарча дийнахьа, 6 ноябре 2002 шера каралаьцар цо укх дунен т1ара ший т1еххьара никъ. "Сердало" газета 2-ча номер т1а г1алг1ай интеллигенцегара даь ший "Кхайкарал" кепатехача(1923 ш.)денз,ше дунен т1а даьккхача 99 шерах 80 шу д1аделар цо дешара а,сердалон а,культура а г1улакха.Т1ате11а метта говзал 1ома-еш,шаьръеш,из мотт д1ахьехаш,кхычар а из мотт хьехаргбола кечалаш-книжкаш арадоахаш,цу метта- ла худ-ни йоазонаш деш,иштта кхыча метташкара таржамаш деш.Цул совг1а,цун вахарцара дукха шераш д1адахад халкъа образоване.Из хиннав хьехархо,школа директор,халкъа образоване отдела инспектор,сердалон Министерства бехктокхаме болхло.Дукха учебникаш оттадаьд ше а доакъашхо волаш. Беков Т. д1аваьлча шоллаг1а воаг1а г1алг1ай поэт ва Озиев С.Вай лит-ре эггара хьалхара поэма яха жанр юкъейоалаяьр а из ва.Цо арахийцад 15 поэтически сборник,царех 3-эрсий меттала а да. Белгалйоахаргья вай царех цхьаццаяраш.Уж да:"Ираза никъ","Лоаман лаьча","Б1аьсти","Сий-лен наькъаш","Со теш","Хержараш","Сога вахар делакъеж","Вахара лараш","Ираза хьаст".Х1аь-та царех х1арадар поэта яздаьд ший беррига низ,ер-рига говзал т1айохийташ.Ший еррига дега й1ов-хал д1алуш,ший халкъа царех совг1ат хулдалар,аьнна,яздабд авторо цар т1а мел дола х1ара дош, х1ара муг1. Х1анз шун ладувг1а таро хургья Озиев Исма1алий Салмана из вовзаш а везаш а хиннача а болча а цун заманхоша язъяьча стихашка. 2. Дешархочун дош. Хьалхара дешархо : Са еша безам ба Чахкиев Капитона 1989 шера ший "Баьте зоахалол" яхача сборника юкъейихьа « Озиев Салманага » яха стихотворени (дагахьа 1оеш ) Шоллаг1а дешархо: - Сона ч1оаг1а хоза хийтар поэта юртахочо Албогачиев Мухьмада Озиев Салмана 80 шу дизара хе-таяь ер стихотворени "Поэтага" ( 1оеш дагахьа ) Кхоалаг1а дешархо : - "Къона къоанал "яхаш я са еша безам бола стихотворени.Из хетаяьй Осмиев С.Хь. поэт ваь 75 шу дизара (1оеш дагахьа из стих. ) Дешархо : - Не каждому человеку выпадает счастье так полно и красиво прожить свою жизнь,как прожил её Салман Озиев.Это удел избранных.Литературовед Абу Мальсагов в своём выступлении о Салмане Озиеве на юбилейном вечере поэта сказал:"Каждый кому удалось встретиться и хоть немного пообщаться с ним,стремится прожить свою жизнь достойно". В чём источник его энергии,откуда этот человек черпает силы,что помогало ему сохранить притяга-тельную молодость души и неуёмную жажду к жизни? В его стихах мы можем найти и ответ на эти вопросы. Где мастерская,что куёт нам счастье ? Источник счастья - где таится он ? Источник счастья бьёт не иссякая Ему названье - свободный труд. Ты хочешь с тем источником сродниться, И станет счастье верным,словно друг. Дешархо: - Озиев Салман кхоллама никъ бувца делча,эггара хьалха белгалдаккха деза цун " Урдуви Тама-рии"яха поэма г1алг1ай литературана юкъе эггара хьалхара поэмай жанрах язъяь произведени хилар.Из хетаяь я вайнаьха кхалсага т1алаьттача халонашта а балашта а Бера ханара а яланза йолча г1алг1ай кхалсага т1аоттар жожаг1ате.Эцаш-дохкаш долча хьайбан санна мара бокъо яцар кхалсага. Ше цу заман лакхара сакхетам болаш саг хиларга хьежжа,хьахьекхар цо мел 1азапе оттаю кхалсаг урдув бахьан долаш деча маьрело. Шортта урдув а даьккха,Маремага хоатташ-оалаш боацаш,къаь-нача,астаг1ача воккхача сагага д1алу из дас.Х1алакхул къонача йи1ий вахар.Х1аьта маро дилла а т1ехдетт ше цунах денна ахча: Ай,хьох деннар миссел ахча, Лай эце а,хьан лургда? Хьона дукха ца везе а, Аз де деза хьона доал. Къаьна,астаг1 со вале а, Хьежа еза аз фу оал ! Нагахь санна мут1ахь йоацаш, 1а д1абоаккха хьай цхьа ког, Б1ехал санна корта оачаш, Сона сесаг соцо мог ! Дешархо : Х1анз-х1анз Тамарех а ший нешах хиннар хургда,аьнна вайна хетача хана,авторо дика гучадоаккх цу шин йо1а юкъе дукха йоккха белгалонаш йолга.Тамарийна в1алла дага а дац Марема санна шийна ца везача сагага маьрел де.Шийна везача Махьмадага едда маьре йода из,ший дас къаьнача Мисар-бена денна дош доха а деш. Цу поэма т1а Озиев С. къахетам боацаш гучаяьккхар къаденнача 1адатий харцои къизали , кхолл кердача замах яхача лоаман кхалсага сурт-сибат. 1928 шере язъяьча цу поэма чулоацам 1ехьа т1ай-оаг1аш йола т1ехье кхеяра х1анз а т1ехьа дика боккха лоарх1ам болаш ба,х1ана аьлча,наггахьа мара ца хуле а,х1анз а нийслу кхалсага бокъонаш телхаеш,цунга низаг1а маьрел дайташ йола моттигаш. Ший йоазоний говзал лакхъелгах керттера декхар а лерх1аш, шийгара доаг1ар Даьхенна д1адала г1ийртав из массаза а . Миччахьа балха т1а ше хиларах,цун керта чу цхьа уйла хиннай - вахарах,за-манхочох дикаг1а дувцаргдола дешаш лехалга,къона т1ехье дог-уйла ц1ена йолаш,шоай даьй тур-пала г1улакхаш довзаш кхеяр.Из дика гу цун "Наьха безам" яхача стихотворене т1а : ( 1оеш дагахьа из стих. ) Хьалхале лелаер : Певец мужества и доблести героев гражданской войны,свидетель небывалого энтуазма своих сверстников и современников,он только за последние годы создал такие вдохновенные произведения нашей литературы,у которых должна быть и будет хорошая судьба. Хьалхале лелаер : Великий Гёте писал : "Оригинальнейшие писатели новейшего времени оригинальны не потому,что они каждый раз преподносят нам что-то новое,а потому,что они умеют говорить о вещах так,как будто это никогда не было сказано раньше " И в самом деле,уж сколько произведений написано и в ингушской,и в русской,да и в мировой лите-ратуре о любви,о чести,о славе,о Родине.Кажется,что всё уже сказано и осмысленно,но когда читаешь всё новые и новые произведения С.Озиева о своей родной Ингушетии,то словно глубже переживаешь все те чувства,которые связаны с этим маленьким клочком земли. Хьалхале лелаер : Блестящее знание арабского языка дополняет тв-во поэта,позволяя ему владеть богатейшей палит-рой восточной класики.Он свободно цитирует строки из стихов вос-точных поэтов и тут же переводит их. Очень серьёзно относясь к своему тв-ву,поэт всегда предъявлял к себе строгие требования.Его произведения вошли во учебники и хрестоматии,переведены на языки многих народов СНГ,он пере-вёл на ингушский язык лучшие произведения русских классиков,написал более 40 книг,закончил рабо-ту над арабско-русско-ингушским словарём,над которым работал по заказу Исламского института име-ни Имама Аш-Шафин. Хьалхале лелаер : Фуд сага вахаре эггара лоарх1амег1адар ? - аьнна хаьттача,Исма1ала Салмана укх тайпара жоп лу : " Ма1ача сагага-эхь-эздел,къаман яхь,Даьхенцара безам,даьй 1аьдал лорадар.Кхалсагагара – дезала барт тоабар,тешаме т1ехье кхеяр.Х1аьта вай Г1алг1ай къама - машарца меттаоттабе хьаькъал хилар,цхьоаг1о. Хьалхале лелаер : Вот что писал этот удивительно мужественный и талантливый человек в своём автобиографической повести "Са вахара никъ": " Я вспоминаю прожитую нелёгкую жизнь,но горжусь тем,что вся она,сколь ни была тяжела,была прожита среди моего маленького славного ингушского народа,с которым я всег-да разделял его радости и горести.Я горжусь тем,что принадлежал народу,который при любых тяжё-лых испытаниях не теряет мужест-ва,стойкости и терпения,не изменяет высоким традициям предков. Кто-то сказал,что -это долг, хотя бы длилось всего одно мгновение . Именно такой представляяется жизнь Салмана Озиева,которой он служил честно и преданно,выполняя достойно свой долг перед любимой Родиной и перед своим многострадальным народом. Чтец : Не успел я насытиться вволю Всем,что век украшает земной, И поэтому я не позволю, Чтобы старость тащилась за мной. С каждым днём для меня всё сильнее Светит солнце,горя в вышине, И наград для меня не жалея Жизнь ещё улыбается мне. Мне на этом приветливом свете Очень долго хотелось бы жить, Чтобы дни своего долголетия Без остатка стране подарить. Хьалхале лелаер Таханара литературни сайре йистейоалаш са еша безам ба вай мероприятен эпиграф хьаийца йола цун т1еххьара стихотворени.2т1еххьара йоазув" яхаш я из. ( 1оеш дагахьа ,г1ийло ашара оаз а йо-хийташ,к1еззига ха а яьккха,ала мегаргда :"Поэта цу стихотворене т1ехьа оттадаь таьрахь дар - 10-г1а май 1997 шу. Урокаш №№ 27 - 28. Тема: Осмиев С.Хь."Керда вахар хестадаьр". Лоарх1ам: де-та г1алг1ай лит-ра юкъе сий дола моттиг д1алоацаш волча поэта,прозаика,тар- жамхочун,фольклориста вахареи кхолламеи никъ к1оаргаг1а гучабаккхар;нравст- венни кхетам балар. Г1ирс: Осмиев Хь.сурт,учебникаш,поэтически а прозаически а сборникаш. Ч1онакий бордаш халла дийла, Наьна йоазув меттахь хьайча, Цунах дика сом латийта Оарцаг1баьннарех хьо вар. Озиев С. Урока никъ : I. Хьехархочун дош. - Бераш,тахан вай шуца дувцаргда Озиев А.,Муталиев Хь-Б.,Базоркин И.,Озиев С. цхьана г1алг1ай худ-ни лит-ра дег1адоаладара хьинаре къахьийгача Осмиев Сосе Хьамзатах. Уйла а йий,1одешал улга т1ара эпиграфа лаьрх1а доаладаь халкъа поэт волча Озиев С. дешаш.Уж дешаш цу эздечо хе-тадаь хиннад Осмиев Хьамзата 60 шу дизара. Цу стихотворене т1а поэта йоах: Боадон хало кер чу къайла, Вай халкъ дешар 1оамо хайча, Вайнах дешар ховш хилийта Хьалхар хьийхарех хьо вар. Иштта хетар цу хана Хьамзат вовзаш мел хиннарашта,иштта да адар из.Цун говзамеча йоазоний, поэта берригача кхоллама мах хоадабеш да ала мегаргда профессора Мальсагов Д.Д. ший "Осмиев Хьамзата говзаме йоазонех",аьнна ц1и а йолаш язъяь-ча очерка т1ара дешаш а:" Даьхен бала,ший бала,ший декхар лоарх1 цо.Цудухьа цун иллеш дац ритмеи рифмеи в1ашт1ехьадаьха шоай чулоацам талмаста бувца хабараш,царца чухь кхехк писатела дега хетамаш,цун уйлаш,цун дега дезараш"... Бераш,сога хаьттача,цу шин тешало дика гойт Осмиев Хь. вахар а цун кхоллам а алхха ший хьам-сарча Даьхенца кхотаденна хилар а,цун ц1и худ-ни дешаца толаме г1улакх деча говзача а хьинарерча а йоазонашта юкъе лоарх1аме моттиг д1алоацаш хилар а.Цудухьа,хьалха воаш цу поэтах,йоазонхо-чох 1омадаьр ларде а дуллаш,вай къахьегаргда цун сийдола никъ к1оаргаг1а тохкаш,боашхаш. Цу г1улакха оаш а дакъа лаца дезаргда тайп-тайпара хоамаш деш,цун вахара а кхоллама а никъ а тох-каш,ца йовзаш йола оаг1онаш гучайоахаш. II. Ц1аг1ара болх тахкар : Хьехархо. - Новкъостий, шоана ц1аг1а бе бенна болх малаг1а бар? Дешархо: Осмиев С.Хь. д1адахача шерашка 1омаяь произведенеш кердаяха. - Дика да.Малаг1аш я уж,шун дегашка йийша Осмиев С.Хь. произведенеш ? ( Дувцар"Х1ана йийтар сона?","В1аьхий ва со","Лийг"-стихаш;(5кл.),"Наьна лаьтта","Вахар"-стихаш (7кл.);"Оакхарий","Т1абенача дахко к1алхарбар..."-дувцараш ( 8кл.) III. "Лийг" -яхача Осмиев Хь. дешаш т1а даьккхача иллега ладувг1ийтар. - Бераш, кхы малаг1а илли довз шоана цун дешаш т1а даьккха? - Керттера тема малаг1а я цу илле? - Малаг1а сурт духьала отт цу иллега ладийг1ача? IV. Хьехархочун дош . Адама хьаькъало гучаяьккха керда говзал,керда хьакхелла х1ама,нагахьа санна из д1ахо дег1а-доаладе а нах ца хуле,цу х1аман маьхе хилар дв.Ше дунен чухь хьахилча г1оне ший меттала йоазув-дешар а доацаш,кортамукъаленахи сердалонахи хьегаш,боадои,къели,моцали 1овшаш хьаденача вайнаьха халкъа,кхыча къахьегама халкъашта санна,Советий 1аьдало торо елар наьна меттала йоа-зув-дешар хьакхолла а,боадонгара сердалонга дала а,ший кхела да хила а. Наьна меттала дола йоа-зув-дешар ший халкъа юкъе д1адоаржаде а,халкъ дешарцеи говзамеча кхолламашцеи сердалонга даккха а нах эшар.Цу нахах эггара хьалхарча муг1аре лаьттачарех ва Осмиев Хь. Осмиев С.Хь. ваьв 1908 ш. Наьсарен районерча Т1ой-Юрта.Ахархочун къахьегама дезала юкъе хьалкхийнав из. К1аьнка 8 шу даьннача хана беррига г1алг1ай мохк тохаболийташ бола хоам бера: "Паччахьэккхаваьв".Цу дешай ма1ан кхетадир Хьамзата Т1ой-Юртеи лоалаха уллача Долакха-Юртеи 1919 ш. 1оккхий топаши пулемёташи чу-етта деникинцаш болабелча.Дуккхача хана биц ца луш дага-баьхкар цунна Т1ой-Юрт лораеш,т1ом беча хана,човнаш хинна а боабаь а г1алг1ай,йицлацар дени-кинцаша йокъ мара ца юташ йоагаяь хинна ше ваь юрт. 1920 ш. из Т1ой-Юртарча советски школе деша хайр,цига 1омадир цо юххьанцара эрсий дешар,х1аьта 1924 ш. Г1алг1ай хьехар-хой техникуме п \ о д1аийцар из. Цу техникуме хьехаш бар цу ханара дикаг1бола хьехархой:наьна мотт хьехаш хинна Беков Т.,эрсий мотт хьехаш хинна В.К.Абрамова,матаматик В.Карпов,химик С.М.Тюрин,кхыбола бо-ккхий хьехархой. Цар зийр къонача Хьамзатах йоазош дара говзал йоаллилга,цар цунна говзаме йоазош де г1о а хьехар а дора.Техникуме арадийннача " Ц1е з1ийргаш " яхача кулгайоазон литера-турни журна-ла т1а ший эггара хьалхара говзаме произведенеш язъе волавенна хиннав из. Хургволча йоазонхочунна боккха пайда баьлар г1алг1ай багахбувцам гулбеш,из д1аязбеш баьча балхах. Из ба-хьан долаш цунна в1ашт1ехьадаьлар т1ехьаг1а Муталиев Ш.Хь-Б. цхьана "Г1алг1ай фольклор » яха книжка арахеца.Цунна юкъедоаг1ар цар д1аяздаь хинна къаьнара дувцараш, фаьлгаш, оаламаш, ил-леш,ашараш,зоахалолаш. Ма дарра аьлча,мах баь ца валлал йоккха я из таханарча дийнахьа.1929 ш. Осмиев Хь. т1ехдика дешаш йистеяьккхар техникум.Цу шера из балха вода"Сердало"газете.Газета болхлошца-йоазонхо-чунца Муталиев Хь-Б.,Мальсагов Мухтараца цар кепаетт лоацца фельетонаш Темаркъах лаьца.Цу фельетоний керттера турпалхо Темаркъа яха воккха саг хулар. Темаркъа цу йоазонхоша хьакхелла кхетаме,земе,сатирически хьаькъале вола къоано ва. Воккхача саго оала дош меттахьа кхеташ,цох ч1оаг1а кхераш хиннаб къоал дераш,къаракъаш мелараш,хьаьнала къахьега ца ловраш,зуламаш дераш.Вахарца-леларца а балха т1а а мел дола кхоачамбоацараш,г1алаташ гучадоахаш йора Темар-къах йола фельетонаш"Сердало" газет дешараша ч1оаг1а лоарх1аш а ц1ихеза а хиннай.Газет хьа-доаржадешшехь "Мичав укхаза Темаркъа?","Фу йоах-теш Темаркъас тахан?» - оалар газет деша-рхоша. Цу шерашка говзаме произведенеш язъяь а язъеш а дукха йоазонхой бацар,веррига а 6-7 йоазонхо мара.Из бахьан долаш ч1оаг1а лоарх1аме дар литературана юкъе къона йоазонхой юкъео-зар,вай лит-ра дег1адоаладара цар а къахьегар. Цу замах хиннача г1алг1ай говзамеча лит-ра юкъе дикка белгала йола моттиг д1алаьцар Осмиев Хь. 1927-1928 шерашка "Сердало"газета т1а кепатехача "Къовсама ворх ди","Советий 1аьдал бахьан","Боадонгара сердалонга"яхача дувцараши "Т1адоаг1ар акхар да"яхача очеркои.Царел совг1а,цо шийца деша ваг1ача новкъостаца Зязиков Хь.Б. цхьана язйир "Даьйи бераши"яха повесть а.Осмиев С.Хь. литературни говзал дикка лакхъен-налга гойташ дар 1930 шера цо яздаь"Фадиман" яха дувцар. V. Дешархочун хоам. " Осмиев Сосе Хьамзата проза ". Осмиев Хь. деча балхашта юкъе а цун вахаре а керттера моттиг д1алоацаш болх ба говзаме-про-заически йоазош делга.Из болх болабаьб Хьамзата 1927 ш. ше техникуме деша ваг1ача хана."Хург-дола хьазилг б1ена 1аьхад"яхаш кица да вай.Из техникум Хьамзата дешари,хьаькъа-ли,вахара никъи хьийха"нана"-б1ы бар.Цу б1енара ше ара а валале цо хьахьекхар цу техникумерча дикача хьехархоша ше кхевеш хьийга къа ше доадерг ца хилар.Хьехархой хьалхаленца в1ашаг1а а делла, хан -ханнахьа цу техникуме арахеца доладелар"Ц1е з1ийргаш" яхача кулгайоазон литературни жур-нала т1а баьккхар Хьамзата ше эггара хьалха баьккха говзамеча йоазоний г1а.Д1ахо во-лавелар из ший очеркаши,дувцараши,повесташи,фельетонаши "Сердало" газета т1а а литературни сборникаш т1 а кепаетташ арадаха.Юххьанца йоазон болх бе ше волавеннача хана денз шийх дегаондало яйташ вар Хьамзат. Цун говзаме йоазошта юкъе йоккха моттиг д1алоац худ-ни проза.1927 ш. арадаьлар цун "Сердало" газета т1а "Советий 1аьдал бахьан","Боадонгара сердалонга""Даьйи бераши"яха дув-цараш."Советий 1аьдал бахьан"яхача дувцар т1а авторо Октябра г1улакх бахьан долаш партизанаша-г1алг1аша лоаттабаь къовсама сурт дулл. "Боадонгара сердалонга" яхача дувцар т1а вахарца бокъон-ца хинна дола х1ама дувц. "Даьй бераши" яха дувцар яздаьд цо эрсий классика И.С.Тургенева"Отцы и дети" яхача романа таралесташ.Бакъда,цар тара хилар тема харжарцеи къаьнача,ширдаьннача 1аь-далашта мут1ахьарча даьшца хьаккхашта къовсам лоаттабарцеи чакхдоалаш да. Осмиев Хь. проза дег1аяра керда этап ларх1а мегаргья 1932-34 шераш.("Фадиман"яхача дувцара кепатеха ха.)!Фадиман" г1алг1ай меттала эггара хьалха яздаь дувцар да.Цул хьалха фельетонаши, очеркаши,стихаши мара араяьннаяцар г1алг1ай меттала. Цу дувцар т1ара х1амаш хиннад 20-ча ше-рашка.Наха х1ара денна болх беш доаккхачох бах йоккха саг Хамсеи цун йо1 Фадимани.Даь-вошас Вох1апа Фадиман воккхача сагага маьре яхийта лоарх1.Цхьабакъда,ханаш хувцаеннай.Фадимана ший бокъонаш йовз,цунна фу де деза хац,бакъда, ч1оаг1а духьале ю.Шучийна г1о де Ахьмад оарцаг1-воал.Паччахьалкхен чотах шийца городе деша юг цо из.Фадиманах идейни болхло хул,цо колхоза т1ехьа агитаци ю,кулакаш гучабоах.Лоамарочох-йо1ах говза организатор хул.Фадимана хьош бола никъ массайолча г1алг1ай кхалсага никъ ба яхаш йола уйла чакхъяккха мегаьд автора. Д1ахо са безам бар "Хьехархо"яхача дувцарах лоацца ала.Из дувцар хетадаьд г1алг1ай берашта дешар 1омадара ший беррига низ а хьаькъал а д1аденнача эрсий хьехархочунна-кхалсага.Авторо говза гучадоаккх,дешархойи шийца болх беш болча новкъостийи дегашка бода никъ мишта корабу муг1а-рера йолча хьехархочунна. Сога хаьттача,цун мел долча дувцарел дикаг1а да 1957 ш. "Дега г1оз"яхача книжка т1а арадаьнна хинна "Оакхарий"яха дувцар.Т1ема 1азап хьагойташ да из дувцар.Сийлахь-боккха Даймехка т1ом лаьттача шерашка немецко-фашистски г1аьрахоша маьршача наха,берашта,исташта,боккхийча наха т1алоаттадаьча 1азапах,цар енача г1елалах,моастаг1чун къизалах да из доккха доаца дувцар.Цхьан масалца йоазонхочо хьагойт моастаг1чун къизал,из къахетаме ца хилар.Цул совг1а,автора белгал-йоаккх во т1акхаьча вай мехка ваха саг цхьаь ца хилар,цун массане а йоакха елга. Виктора т1акхаьча бала байбе г1ерт цун новкъостий-дешархой.Виктора язъяьча сочинене т1ара хов дешархошта шоай новкъостагара сагото.Ший сочинени йистейоалаш Виктора язду : "Х1анз са кхыа-кхе дика нана а я,вежарий,йижарий а ба". "Оакхарий"яхача дувцарца айхха дувзаденна да Осмиев Хь. "Боккхача новкъа" яха цхьаькха дувцар а.Белгалдаккха деза укх дувцара а кхыча йоазонхочун двцараш т1а санна керттера турпалхо кхалсаг хилар.Масала:"Сердалонга","Фадиман","Хьехархо","Золдусхан". "Боккхача новкъа" яхача дувцар т1а ювцар я г1оръяьнна механизатор,Ленина ордена кавалер Жовхьарат "Золдусхан" яхача дувцара керттера турпалхо я Золдусзан,лор.Цу шинна дувцара керттера дар да шаккхе а кхалсаг шоашта дукха безача балхаца ираз корадаь нах хилар.Иштта я,лоацца аьлча,Осмиев Хь.про-за.Цун прозас мах баь варгвоацаш г1о дора г1алг1ай литературни мотт хьакхолла а,дег1абоалабе а,цун словари грам-кеи в1ашаг1долла.Цудухьа Осмиевах ала йиш я,мотт в1ашаг1белларех ца1 ва из.,аьн-на.Цул совг1а,Осмиев Хь. цу шерашка геттара дукха хьинаре болх баьб эрсий классически а,советски а литература произведенеш г1алг1ай меттала йоахаш.Масала: цу шерашка ца наьна меттала йоах А.С.Пушкина"Капитана 1о1"яха повесть,М.Горьке "Нана"яха романи"Челкаш"яха дувцари,цхьаццайола И.С.Тургенева,Н.В.Гоголя,А.П.Чехова произведенеш. Иштта ца г1алг1ай лит-ра дег1адоаладара даьха доккхий толамаш бахьан долаш 1939 ш. Осмиев С.Хь. д1аэц СССР-а йоазонхой Союза членалла. 1944 ш. денз1956ш.кхаччалца Къилбаседа-Казах-стански областа Ленински районе хиннача Волошенски юкъерча школа хьехархо волаш болх беш хиннав.Х1аьта 1956ш. август бетта денз 1957 ш. май беттага кхаччалца цо болх бу Казахски ССР-а йоазонхой Союза г1алг1ай литературни консультант волаш. 1957-1964 шерашка из юха а болх беш хул"Сердало" газета таржамхо,литсотрудник,бехктокхаме секретарь волаш. 1981 ш. январь бетта ше валлалца йолча хана цо арахийцад ткъаьннега кхаччалца поэтически а прозаически а сборникаш :"Дега оаз"(1958),"Са Даьхе"(1961),"Къахьегама ираз"(1962),"Заман сибат"(1966),"Дека,са илли"(1967),"Хержа произведенеш"(1968),"Лакхале"(1972),"Хаи нахи" (1975),"Б1аьстен 1уйре"(1980)."Сийрда никъ" (1985) - стих. сборникаш;"Дувцараш"(1960),"Бо-ккхача новкъа"(1963),"Хержараш"(1969),"Лаьттара сага лар"(1978)-прозаически гулламаши,школе г1алг1ай лит-ра 1о-мадара лаьрх1а яздир массехк учебники хрестоматии.Осмиев Хь. хьинарерча къахьегамах а литературни балхах а деза совг1аташ деннад: "Сийлахь боккха Даьхен 1941-1945 т1ема шерашка хьаьнала къахьегарах", Нохч - Г1алг1ай АССР Лакхехьарча Совета Президиума Сийлен грамота. Сиха йода ха-зама.Х1аьта х1ара замо ше-ший декхараш увттаду б1арччача литературана а х1ара йоазонхочунна а хьалхашка.Ц1аккха а царна т1ехьа ца виса г1ерташ,керда зама а сийдола заманхой а доагг1ача дешашца хоастабе,хьаллаца,дуккхача наха д1абовзийта г1ерташ х1ара денна хьаьнала къахьегаш вар йоазонхо. VI. Урока корта бар . VII. Ц1аг1а: 1.План а оттайий,лекци 1омае."Сайх дола дош" яхача статьях пайда а эцаш,йоазон чун вахареи кхолламеи никъ тахка. 2. 2 дешархочунна хьалхашка декхар оттаду :а)"Даьхенна хетадаь муг1араш" б) Осмиев Сосе Хьамзата поэзе тематика" Урокаш №№ 29 - 30 . |