|
|
Кыргыз Гиннес китеби. Кадыров Ысмайыл. Кыргыздын Гиннесс китеби. Б. Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2008. 216 б китебинен алынды
Кыргыз жазуусу
Чулу таштарга, аска бетине чегилген байыркы руна жазуусу (ОрхонЭнесай алфавити) 6-7кк. пайда болуп, 10-12кк. чейин колдонулган. Мындай эстеликтер Энесай, Саян, Тува, Монголия, Талас, Кочкор өрөөндөрүнөн табылган. Ал жазууларды биринчи жолу 1893ж. даниялык илимпоз В. Томсен (1842-1927) жана орус түркологу В. Радлов (1837-1918) окуган. Бул эстеликтердин кыргыздарга таандык экендигин айтышкан алгачкы окумуштуулар В.Радлов, В.Томсен жана орус тилчиси, түрк тилдерин изилдөөчү С.Е. Малов (1880-1937) болгон. Малов “Енисейлик түрктөрдүн жазуусу” деген эмгегинде “5кылымдагы енисейлик жазуу эстеликтеринин тили - байыркы кыргыздардын тили” деп аныктаган. Бул эстеликтерди изилдөөгө башоту менен киришкен алгачкы кыргыз окумуштуусу - Четин Жумагулов. Анын эсеби боюнча Кыргызстандын аймагынан акыркы 100 жыл ичинде 20 руна жазуусу табылган.
1929-ж. 29-ноябрда кыргыз жазмасын араб алфавитинен латын алфавитине 1930-жылдын 1-январынан тартып өткөрүү боюнча Кыргыз АССР БАКынын Президиуму чечим кабыл алган.
1941-ж. 31-январда латын алфавитиндеги кыргыз жазуусун орус алфавитине (кириллицага) которуу жөнүндөгү мыйзам чыккан.
Илимпоз-түрколог Четин Жумагулов 1975-ж. Кегети аймагынан айдоодогу топуракка көмүлүп калган эки эстелик таш таап, алардын сүрөттөлүшүн берип, араб тамгасында чегилген жазууларын чечмелеп окуп, “Эпиграфика Киргизии-2” аттуу китебине жарыялаган. Бул эстелик кимге арналып коюлгандыгын жазуу жүзүндө баяндап көрсөткөн 19-кылымдагы эң алгачкы эстеликтерден болуп эсептелет. Анын бири Муратаалы бийге тиешелүү.
Алгачкы кыргыз башкаруучулары, тарыхый инсандар
Алгачкы кыргыз башкаруучусу - Барсбег ажо (Барсбек, Ынанчу Алп Билге каган, Могилян). 711ж. ал кагандык чыгыш түрк аскерлеринен жеңилип, Барсбег дүйнөдөн кайткан. Санжыра боюнча 5-6кылымдарда Алтайда 1кыргыз кагандыгы түзүлгөн. Ак кийизге салып Калач аттуу адамды хан көтөрүшкөн. Бул Барсбек болушу да ыктымал.
Осмоналы Сыдык уулунун “Тарых кыргыз Шадмания” деген эмгегинде моңолдордон чыккан Асан уулу Самансур бүт кыргызга хан болгондугу айтылган. Ал көп мыйзамдарды киргизген. Кийин бул мыйзамдарды Ормон пайдаланган.
1670ж. кыргыздын чоң багыш уруусунун улугу Койсары бий Кашкардын акимдигине көтөрүлгөн.
Кыргыздарды тышкы душмандардан коргоп, көз карандысыздыгы үчүн күрөшкөн улуу инсандардын катарында төмөнкүлөр өзгөчө айтылат.
Кокон хандыгын башкарган алгачкы кыргыз - Шераалы хан, Ажибек (Хаджибек) уулу Шераалы (1792-1844). Ал Кокон хандыгын 1842-45ж. бийлеген. Энеси да, аялы да кыргыз болуп, өзү Таластагы кыргыздардын арасында өсүпөнгөн.
Кокон хандыгындагы баш вазир даражасына жеткен 1кыргыз - Алымкул аталык (?-1865). Ал Молдо Алымкул деп да аталган. Кыргыздын кыпчак уруусунан чыккан.
Алымбек датка кыргыздын түштүк жана түндүк урууларын бириктирүүгө көп аракет жасаган. Ал Кокон хандыгындагы кыргыздардан чыккан (алайлык) эң таасирдүү саясий ишмерлердин, аскер башчылардын бири, парваначы наамын (генералга тете) эң биринчи алган адам. “Датка” наамы Кокон хандыгынын учурунда Орто Азия аймагында 18кылымда пайда болгон. Эң көрүнүктүү, кадырбарктуу, зоболосу жогору адамдарга берилген. Датка элден түшкөн даттанууларды ханга билдирип, арыз ээлерине жообун кайтарып турган. Бул наам ошол доордо кеңири жайылган казы, бий сыяктуу жергиликтүү өкүмдүк наамдардан кыйла жогору турган. Датканы И.Бичурин «генералга тете жогорку чин» десе, орус окумуштуусу А.Кун генерал-губернаторго теңеген. Даткалар хан казынасынан жылына 200 батман аштык жана 1000 дилде алууга акылуу болушкан, ар кандай кызматтарды аткарышкан. Алмазбек Абасбековдун изилдөөсү боюнча 1804-1876-жылдары кыргыз инсандарынан төмөнкүлөр датка даражасын алышкан: Ажыбек (чыныгы аты Аспердин, Талас), Медет (Жумгал), Кедейбай (Чартактын акими), Сарымсак, Тойчу Молдо (Хоженттин акими), Шапак, Сейитбек (кесек уруусу), Болот, Касым, Гаиб (Алай), Бозой (Бадахшан), Тилла (тейит уруусу), Каракул (найман уруусу), Айдарбек (Чүй), Алымбек (Алай). Алымбек 1831ж. Мадали хандан “Алайдын даткасы” наамын алган. Ал өлгөндөн кийин даткалык наам аялы Курманжанга өткөн. Курманжан Маматбай кызы (1811-1.02.1907) кыргыз аялдарынын ичинен гана эмес, бүткүл Борбордук Азиядан аялзатынан жападан жалгыз өзүнүн даанышмандыгы, акылмандыгы менен сыйурматка татып 1864ж. датка наамын алган, “Алай ханышасы” атка конгон. 1876ж. Курманжан даткага орус бийлиги “полковник” чинин ыйгарган. Мындай чоң чинге ага чейин эч ким ээ болгон эмес. Айрым маалыматтарда ага чейин Зыйнат датка (Шералы хандын таежеси) болгону да айтылат.
Ормон Ниязбек уулу (1791-1854) 19кылымдын ортосунда (1842) кыргыз урууларын бириктирип, кыргыз хандыгын (мамлекетин) түзүүгө аракет жасаган инсан. Ага Кокон хандыгы парваначы даражасын ыйгарган. Кол башчылыкка Төрөгелди баатырды, кеңешчиликке Жантайды дайындаган. Кокон хандыгынын кыргыздарга көрсөткөн кысымынан кутулуу үчүн Орусиянын Сибирдеги аскер бийликтери менен тымызын байланыш түзүүгө аракеттенген. Бирок, ал ишке ашкан эмес. Анын казак султаны Кенесары Касымовдун жортуулун талкалоодогу айлаамалы (тактикасы) “Ормон опуза” деген ат менен белгилүү.
Тайлак Рыскул уулу, Тайлак баатыр (1796-1838) 19кылымдын 1жарымындагы кыргыз элинин көз карандысыздыгы үчүн кыймылдын ири өкүлдөрүнүн бири, саяк уруусунун чоро уругунан чыккан. Ал бир тууганы Атантай менен бирдикте 1832-38ж. Атбашы, Акталаа, Тогузторо аймакгындагы кыргыздарды бириктирип, Кокон хандыгына каршы күрөштү жетектеген.
Ажыбек баатыр Токтобай уулу (1800-1856) Атбашы, Какшаал чериктерин башкарып, кыргыз-кытай чегарасын сактоодо олуттуу орду бар инсан.
Кубат бий 18кылымдын 2жарымында Алай жана Фергананын батыш жагындагы кыргыздарды бийлеген. Кыргыз мамлекеттүүлүгүн түзүүдө жасаган көп иштери уламыш катары айтылып келет.
Боромбай 1844ж. Батыш Сибирдеги орус падышасынын бийлигине бугу уруусун букаралыкка алуусун өтүнүп элчи жиберген, 1848ж. ал орус бийлигине 2 ирет кайрылган. 1853ж ага полковник чини ыйгарылган.
Шабдан Жантай уулу (1839-1912) кыргыз мамлекеттүүлүгү үчүн зор иштерди жасаган инсандардын бири. Ал Кокон хандыгынын кол башчысы Канатшаа менен 2 жылга жакын Ташкенде туруп, Ташкенди курчап алгандардан коргоодогу эрдиги үчүн Түркстан шаарынын бегине дайындалган. Шабдан 1883ж. орус падышасы Александр ҮҮҮнүн такка отуруу аземине чакырылып, ага аскер старшинасы наамы ыйгарылган. Ал жоомарттыгы, берешендиги, боорукердиги менен да өзгөчөлөнгөн. ЧоңКеминге жаңы усулда сабак өтүүчү медресе (“Шабдан медресеси”) ачтырып, кыргыздардын билим алуусуна да чоң салым кошкон.
Байтик кыргыз элинин өз алдынчалыгына умтулуп, Кокон хандыгынын эзүүсүнө каршы күрөштүн башында турган инсандардын бири.
1949-72ж. Кичи Памирдеги кыргыздардын ханы болуп, чет жерге ооп барган кыргыздарды чачыратпай башкарып жүргөн 1адам Рахманкул хан (1912-1990) болгон.
Кыргыз Республикасынын Президенттери
Акаев Аскар (1990-2005), Бакиев Курманбек Салиевич (2005-жылдан).
Кыргызстан облаткомунун, Эл комиссарлар советинин, Министрлер советинин төрагалары жана Премьерминистрлери
Айдарбеков Иманалы (1924-25), Орозбеков Абдыкадыр (1925-27), Абдрахманов Жусуп (1927-33), Исакеев Баялы Дыйканбаевич (1933-37), Салихов Мурат (1937-38), Кулатов Төрөбай (1938-45), Раззаков Исхак (1945-50), Сүйөркулов Абды (1950-58), Дикамбаев Казы (1958-61), Мамбетов Болот (1961-68), Сүйүмбаев Акматбек Сүттүбаевич (1968-78), Ибраимов Султан (1978-80), Дүйшеев Арстанбек (1981-86), Жумагулов Апас (1986-91, 1993-98), Исанов Насирдин (1991), Чынгышев Турсунбек (1992-93), Жумалиев Кубанычбек Мырзабекович (1998), Ибраимов Жумабек (1998-99), Муралиев Амангелди Мурсадыкович (1999-2000), Бакиев Курманбек Салиевич (2001-02, 2005), Танаев Николай Тимофеевич (2002- 2005), Кулов Феликс Шаршенбаевич (2005-2007), Исабеков Азим Бейшенбаевич (29.01.-29.03.2007), Атамбаев Алмаз Шаршенович (29.03.-24.12.2007), Чудинов Игор Витальевич (24.12.2007-жылдан).
Кыргызстан компартиясынын обком жана Борбордук комитетинин биринчи катчылары
Каменский Михаил Давыдович (1924-25), Узюков Николай Анисимович (1925-27), Шубриков Владимир Петрович (1927-29), Кульков Михаил Максимович (1929-30), Шахрай Александр Осипович (1930-33), Белоцкий Морис Львович (1933-37), Аммосов Максим Кирович (1937-38), Вагов Алексей Власович (1938-45), Боголюбов Николай Семёнович (1945-50), Раззаков Исках (1950 –61, 2000-ж. жайында сөөгү Москвадан алып келинип, Аларча көрүстөнүнө коюлган), Усубалиев Турдакун (1961-85), Масалиев Апсамат (1985-91), Аманбаев Жумгалбек Бексултанович (1991.04.-.08).
|
|
|
Скачать 0.87 Mb.