тарихти афкори сиёси. х.. Китоби дарси
 Скачать 0.9 Mb.
|
|
61 омузгор - парваридани тарзи афкор ва амали муфид аст. Таваччухи асосй ба тарбияи одамон дар рухияи цонунх;о дода мешавад. Ба гуф- ти у, «давлат коиунхоро муайян намуда, ба амру тобеият водор ме кунад», шахеи ба конун бетафовутро «мавриди чазо карор медихад» ва ин чазо бахри тарбия татбик мешавад. Адолат, к,онуният ва тар тиботи давлатй чун арзишхои айнй арзёбй мешаванд. Демократия шакли амалй гаштани ин арзишхо эълон мешавад. Горгий (такр. 483 - 375 то с.м.) цонуну;оро аз чумлаи дастовардхои фархангии инсонй, василаи таъмини адолат эълон мекунад. Хислати сунъии конуни навишташуда таъкид мешавад, яъне конунро инсон эчод мекунад. Аз конуни сунъй адолати нонавишта фарк карда ме шавад. Зери мафхуми «адолати нонавишта» мохияти корхо, «конуни илохй ва хамагонй» дар назар дошта мешавад. Таъкид мешавад, ки байни цонунхои навишташуда ва адолати нонавишта ихтилоф набо яд чой дошта бошад. Хамзамон волоияти адолат эътироф мешавад. Гипний (460 - 400 то с.м.) мафхумхои табиат («фюсис») ва к;онунро («номос») аз хам чудо мекунад. Зери мафхуми «табиат» - та биат чизхо, конуни табий, хукукй фитрй фахмида мешавад. Хуцук,и фитрй (табиат) ба к,онуни инсонй, сунъй (позитивы) мукобил гу- зошта мешавад. Хук,ук,и фитрй чун хукукй худмуайянгардии озодии инсон тибки талаботи табиат арзёбй мешавад. Ба андешаи мутафаккир, хукукй фитрй вокеан адолат аст. Хукукй фитриро к,онунх,ои нонавишта таш кил медиханд, ки «дар хар кишвар якхел ичро мешаванд». Таъкид мешавад, ки хамаи одамон махз табиатан бо хам хешо- ванд мебошанд, вале к;онуни сунъй (инсонй) ин робитаи табиии бай ни одамонро аз байн мебарад. Бар замми ин, конуни сунъй нисбат ба одамон хукмфармо мебошад. Ба андешаи мутафаккир, конуни сунъй одамонро ба амалхои хилофи табий водор мекунад. Ба андешаи мавсуф, цонуни инсонй инсонро ба риояи талаботи шартиву сунъй водор намуда, хилофи адолат аст. Кайд мешавад, ки конунро шахрвандон менависанд ва бо он муайян мекунанд, ки «чиро бояд ичро намуд ва аз чй худдорй кард». Шартй, тагйирёбанда, муваккатй будани конунхои сунъй, аз хохиши конунгузорон вобаста будани онхо эътироф мешаванд. Зимни дарки ин камбудихои конуни сунъй таъкид мешавад, ки конунгузорй кори мухим нест. Антифонт (такр. 400 то с.м.) андешахои фитрй-%ук,ук,иро инкишоф медихад ва дар ин замина баробарии табиии х,алши одмонро эътироф мекунад, аз чумла ба хотири ин, ки кулли одамон дар хама кишвархо талаботи ягонаи фитрй доранд. Ба андешаи мавсуф, нобаробарии одамон махсули на табиат, балки махз конунхои инсонй мебошад. Мавсуф зимни тафовути щонущои полис»(позитивй) ва щонущои табиат» (хукукй фитрй) махз конунхои табииро афзалтар мешумо- 62 рад. У аз як тараф мохияти адолатро дар риояп конунхои давлат ме- бннад. Аз тарафи дигар таъкид мекунад, ки «бештари мукаррароти конун, ки боадолат эътироф мешаванд, дар асл мухолиф ба табиати инсонанд». Ба андешаи мавсуф, хатто мукаррароти муфиди конунхо ишкели табиати инсон буда, вале талаботи табиат кафолатл озодии инсон мебошанд. Мавсуф муътакид аст, ки пинхонй халалдор гаштани к,онущои давлат бе окибат меандомад. вале халалдор гаштани цонунхои та биат ба бадбахтй меорад, чунки «мукаррароти конунхо ихтиёрй (сунъй) буда, талаботи табиат хатмй мебошанд». Хамчунин таъкид мешавад, ки «мукаррароти конунхо натичаи созиши одамон» буда, талаботи табиат «мукаррароти худпайдошуда мебошанд». Антифонт ахамияти хаёти якчояи одамонро эътироф мекунад. Ба андешаи у, хамдилии аъзои чомеа заминап му со ид барои таъми ни тартиботи давлатй ва риояи конунхо мебошад. Фрасимахи Халкедонй (нимаи дуввуми асри V то с.м.) аз чумлаи софистони хурдсол буда, нафъи к,удратмапдро чун махаки сиёсат ва асоси хокимиятдорй мепиндорад. Ба кавли у, «адолат векеак нафъи кудратманд аст». Ба назари мавсуф, дар хар давлат тавоной мутааллик ба хокимиятдор аст, хама гуна хокимият зимни истифо даи кудраташ конунхоро ба нафъи хеш мукаррар мекунад, чунончи демократия конунхои демократиро, давлати мустабид конунхои му- стабидро эчод мекунад. Хамзамон зимни кабули конунхо хокимият- дорон онхоро боадолат эълон намуда, вайронкорони ин конунхоро чун мукобилони адолат чазо медиханд. Дар натича тобеин ба ман фиати хокими тавоно амал намуда, манфиати хоким таъмин гашта, тобеин бидуни манфиати хеш мемонанд. Дар нихояти кор, беадслатй дар муносибатхои сиёсй мувофики максад дониста шуда, аз адолат афзалият пайдо мекунад. Зимни чунин андешахо хулоса пешкаш мешавад, ки адолат неъмати бегона мебошад, зеро ба кудратманд хизмат намуда, барои тобеин зараровар аст. Мебояд зикр намуд, ки чунин холатро Фрасимах хоси хама шаклхои давлат (демокра тия ё истибдод) мешуморад, чунки кудратманд дар хамаи давлатхо арзи вучуд дорад. Поли Агрнгектй (охири асри V - ибтидои асри IV то с.м.) муко- били пахлухои ахлокии сиёсат баромад намуда, ба тахлили масоили сшалии сиёсат, вокепяти давлатй мепардозад. Накши мухими су хан- трдозиро (санъати маоаиро) чун василаи хукмронй бар одамон, им- кони васеи нотиконро дар кори расидаи ба хама гуна хадафхо эъти роф мекунад. Ба андешаи у, азбаски адолат байни одамон вучуд на- дорад, беадолат будан хубтар аст.Ба кавли у, «мустабид мебояд бу- дан, на курбони мустабид». Зимни чунин андешахо хокимияти зо 63 лим химоя мешавад, аз чумла истифодаи хама чорахо гибки хохиши хокими золим (куштори одамон, бадарга намудани онхо ва м.и.). Калликл хукукй фитриро ба конунхои позитивй ва одатхо мукобил мегузорад. Ба назари у, к,онун%о ба манифиати доирахои муайяни одамон мукаррар мешаванд, одатхо бошанд, аз тарафи аксари одамон бахри химояи онхо аз хокимиятдорон эчод меша ванд. Мохияти адолат табиатан дар хукмронии ашхоси тавоно бар одамони заиф, бартарии одамони бехтарин аз одамони дигар эхсос мешавад. Ба андешаи Калликл, байни хайвонхо, одамон, давлатхо, халкхо адолат як маънй дорад: тавоно аз болои заиф хукмронй на муда, аз заиф баландтар карор мегирад. Ликофрон иттиходи одамонро дар давлат натичаи созииш онхо мешуморад. Конун низ чун созиши одамон баррасй мешавад. Аммо конун, ба андешаи мавсуф, танхо кафолати хукукхои шахеи буда, кодир нест одамонро боадолат гардонад. Хукукхои гиахей чун хукукхои фитрй дарк мешаванд. Бахри таъмини хамин хукукхо со- зиш оид ба таъсиси Иттиходи давлатй баста мешавад. Баробарии хукукхои шахей ва аз ин ру, баробарии фитрии одамон эътироф ме шавад. Ба андешаи Ликофрон, одамон табитан баробар мебошанд. Алкидами Элейй, шогирди Горгий, баробарии хамаи одамон, аз он чумла гуломонро химоя мекунад. Ба гуфти у: «Худо хамаро озод офаридааст, табиат хеч касро гулом наофаридааст».
Сукрот (469 - 399 то с.м.) андешахои софистонро дар масъа- лаи афзалияти кувва дар хокимиятдорй зери танкид гирифта, таъ кид мекунад, ки адолат ва хама гуна накуй такя ба дониш доранд, адолатварзй ва неккирдорй тобиши ахлокй доранд. Ба андешаи у, некахлокц ва зухуроти мухталифи он, аз кабили порсой, хирадмандй, мулохизакорй, чавонмардй, адолат ва диг. зухуроти дониш мебо шанд, ки имкони интихоби некй ва инкори бадиро фарохам мео- ранд. Дар ин замина накши танзимии дониш эътироф мешавад. Ба кавли мавсуф, «аз дониш дида чизи авлотар нест». У бо боварии якин изхор мекунад, ки бадй бинобар набудани дониши кофй зохир мегардад, амали бад на дар натичаи интихоби эхеосонаи бадй, балки дарк накардани хайрхохии вокей cap меза- над, яъне бадии касдона аз имкон берун аст. Дониш ва амали аксона заминаи накуй шинохта мешаванд. Бехирадй иллати бадй эътироф мешаванд. Тафовути некй ва бадй дар заминаи дониш (бархурдорй аз он ва ё, баръакс, нодонй) аз хам чудо карда мешаванд. Таъкид мешавад, ки махз зимни аклу идрок тавоной, шучоат, сарват ва диг. 64 ба максади нек истифода мешаванд, дар акси хол ин хислатхо мум- кии аст бар зарари одамон истифода гарданд. Сукрот алокаи тарафайни полис ва конущоро кайд мекунад. Ба андешаи у, полис бе конунхо, конунхо бидуни полис имконнопази- ранд. Конунхо асоси сохтори полис эътироф мешаванд. Онхо ба пояи аклонй такя намуда, бахри манфиати умум бояд кабул шаванд, дар акси хол конунхо манфиати гурухи хурди одамонро ифода намуда, бар зарари давлат истифода мешаванд. Хамзамон шумораи зиёди конунхо дар давлат чун холати гайри мукаррарй эътироф мешавад. Хук;УКи (к,онуни) фитрй ва ХУКУКи (конунхои) инсонй чудо кар да шуда, на мухолифат, балки ягонагии онхо дар зиминаи адолат таъкид мешавад. Хамчунин робитаи адолат ва конуният химоя ме шавад, аз чумла адолат махаки конуният эътироф мешавад. Ба ан дешаи Сукрот, хама гуна падидаи конуни айни замон боадолат аст. Сукрот тарафдори ивазшавии конунуост. У чонибдори давлатест, ки дар он конунхои боадолат хукмронанд. Риояи хатмии конунхо дар заминаи уамдилии шаурвандон таъкид мешавад. Ба андешаи мав суф, бидуни хамандешагии щахрвандон идораи давлат гайриимкон аст. Зери мафхуми «хамдилии» шахрвандон на ягонагии андешахову афкор, балки тобияти хамагонии одамон ба конунхо дар назар до шта мешавад. Зимни андешаи фалсафии хеш дар хусусй манбаи накуй буда ни дониш Сукрот ба хулоса меояд, ки давлатдорй ва конунгузорй вазифаи донишмандон аст. Дар ин замина асосхои аклона ва боа- долатонаи давлат ва хукук химоя мешаванд. У аз чумла менависад: «Шохон ва хокимон на онхоянд, ки либоси шохй доранд, на онхое, ки аз чониби ашрофон интихоб шудаанд ва на онхое, ки тавассути интихобот ё зуриву фиреб сохиби хокимият гаштаанд, на онхое, ки идора карда метавонанд». Тасниф ва тахлили шаклхои гуногуни давлат низ дар зами наи конуният сурат мегирад. Чунончи, шохигарй ба иродаи халк ва конунхои давлат асос меёбад, давлати мустабид бошад, ба худса- рии хоким такя намуда, иродаи халк ва конунхоро сарфи назар ме кунад. Дар давлати аристократй конунхо ичро мешаванд, дар плу тократия хокимият мансуб ба сарватмандон аст, демократия ба иро даи хама асос меёбад. Сукрот пуштибони давлатест, ки онро донишмандон идора меку нанд. У мукобили давлати мустабид аст. Хамзамон камбудщои де мократия низ ошкор мешаванд, аз кабили бесалохиятии мансаб дорон, ки тарики куръакашй, яъне тасодуфан интихоб мешаванд, хамчунин сатхи пасти хиради сиёсии мачлиси халкй. Соли 399 то с.м. у аз чониби демократхои ба сари хокимият омада ба чазои катл махкум карда мешавад. 65 Сукрот пахлухои падаршохии созиши байни давлат ва шах,рван- донро тахлил мекунад. Ба андешаи у, ватан ва конунхо аз падар ва модар воло буда, арзиши баландтар доранд, махз ватан ва конунхо барои шахрвандон накши волидайн, тарбиятгар ва хукмронро ичро мекунанд. Сукрот аз %уцуци инсон ба мууоцирати озод харф мезанад, аз чумла таъкид мекунад, ки хар як шахрваид хак дорад давлаташро дар холати норозй будан аз сохти давлатдорй тарк намояа ва ба дав лати дигар куч бандад. Зимни химояи конуният дар давлат у кайд мекунад, ки дар холати истифода накардан аз хукукй мухочират шахрванд ухдадор мешавад хамаи амрхои давлатро ичро намояд. Хдмзамон эхтиром нисбати шахрвандон зохир мешавад, аз чумла таъкид мешавад, ки шахрвандон ё амрхои давлатро ичро мекунанд ва ё тавассути истифода аз усулхои конунй карору чорабинихои бе- адолатонаи давлатро пешгирй мекунанд. Чун пуштибони конуният дар давлат Сукрот ичрои бечуну ча рой вазифахои шахрвандиро талаб мекунад. Вале зимни эхтироми шахрвандон у якчанд шартхои ичрои вазифахоро назди давлат пеш мегузорад, аз чумла озод ва баробарии шахрвандон, конунй буда ни вазифахо, ташкили окилока ва боадолатонаи сохти давлат. Ба андешаи мавсуф, танхо дар натичаи расидан ба чунин холат озодии инсон таъмин мегардад. Хамзамон озодй чун «музаффарияти олии хам инсон ва хам давлат» эълон мешавад. Андешахои Сукрот ба Афлотун ва Арасту таъсири муайян ме- гузоранд. |