тарихти афкори сиёси. х.. Китоби дарси
 Скачать 0.9 Mb.
|
|
Таълимоти сиёсй ва хукукй сатхи назариявй ва таърихй дошта, барои рушан намудани гаърихи ташаккулу инкишофи назарияи сиёси ву хукукй ва тахлили назариявии андешахои сиёсиву хукукй усулхои гаърихй ва умуминазариявй якчоя ист ифода мешаванд. Хамин тарик, фанни илмии таърихи афкори сиёсиву хукукй сатхи назариявй ва таърихй дорад. Ин хусусияти фанни зикршуда ба мавзуи омузиш низ таъсир мерасонад. Хусусияти мавзуи омузиши таърихи афкори сиёсй ва хукукй дар навбати худ хусусиятхои усулхои тахлили илмии ин фанни таълимиро ба миён меорад. Яке аз хусусиягхои усули омузиши илмии таърихи афкори сиёсй ва хукукй ин аст, ки барои тахлили таърихй ва назариявии таълимо ти сиёсй ва хукукй тарзхои муайяни тахлили илмй истифода меша ванд. Дар робита бо сатхи таърихй ва назариявии таълимоти сиёсй ва хукукй ду тарзи тахлили илмй истифода мешаванд: 1) мушахха си таърихй; 2) назариявй. Тахлили мушаххаси таърихй бахри муайян намудани шароитхои мушаххаси таърихии ташаккули андешахо, гояхо, мафхумхои муал лифи назария, мавкеи сиёсй ва мафкуравии муаллиф, чахонбинии у, ифодаи тамоилхои афкори чомеа дар назария, муносибати муаллиф ба сиёсати давлат ва руйдодхои сиёсй истифода мешавад. Тахлили назариявй барои муайян намудани мазмуни назариявии андешахо, гояхо, мафхумхои пешбарй намудаи муаллифи назария, маънй ва мохияти онхо, асосхои методологии назария истифода ме шавад. Чунончи, хар муаллифи назария ин ё он мафхуми давлат ё 25 хукукро истифода мебарад, ин ё он акидаи навро пешбарй мекунад, дойр ба пайдоиши давлату хукук, шаклхои давлатдорй, намудхои хукук фикри хешро изхор мекунад. Ин масъалахо бо истифода аз усули тахлили назариявй рушан мегарданд. Бо назардошти ин, ки афкори сиёсй ва хукукй сатхи таърихй ва назариявй дорад, дар фанни мазкур ду тарзи дигари тахлили илмй истифода мешаванд: 1) тахлили таърихии афкори сиёсй ва д;укук,й;
Тахлили таърихии афкори сиёсиву хукукй зимни истифода аз ду тарзи тахкик сурат мегирад: а) дар робита бо назарияхои мустакцли муаллифон, аз кабили назарияи Афлотун, назарияи Арасту, назарияи Форобй ва диг.; б) дар робита бо равиях,ои афкори сиёсй ва хукукц, аз кабили даосизм, легизм, мактаби таърихии хукук, хукукшиносии позитивй ва диг. Хусусияти дигари таърихи афкори сиёсй ва хукукй ин аст, ки дар он таърихи таълимоти сиёсиву хУКУКй ва дар робита бо онхо таъри хи ташаккулу инкишофи усулхои тахлили назариявию илмй омухта мешавад. Хар як назарияи сиёсй ва хукукй ба ин ё он усули муайя- ни тахлили назариявй такя мекунад. Хар як муаллиф аз ин ё он усу ли тахлилй истифода мебарад. Аз ин ру, дар рафти омузиши таъри хи афкори сиёсй ва хукукй таърихи пешбариву истифодаи усулхои тахлилй омухта мешавад. Илова ба ин, хусусияти сатхи таърихй ва назариявй доштани таърихи афкори сиёсй ва хукукй ба тарзи омузиши усулхои тахлилй низ таъсир мерасонад. Дар фанни илмии мазкур таърихи ташак кулу инкишоф ва хам мазмуни назариявии усулхои тахлилй омухта мешаванд. Хар як усули тахлили назариявй хислати методологй до рад, аз талаботи назариявии дарки вокеият, асосхои методологии омузиши падидахои сиёсиву хукукй, тарзхои тахлили назариявй ибо- рат аст. Хамаи ин масъалахои методологй ва назариявии марбут ба усулшиносй дар фанни таърихи афкори сиёсй ва хукукй рушан ме гарданд.
Омузиши таърихи афкори сиёсй ва хукукй ахамияти илмй ва таълимй дорад. Таърихи афкори сиёсй ва хукукй хамчун як сохаи донишхои илмй барои тахлили илмии таърихи тулонии ташаккул, инкишоф ва вазъи кунунии афкори сиёсй ва хукукии башар ахамияти илмй- назариявй ва методологй дорад. Дар сохаи таърихи афкори сиёсй ва хукукй мугафаккирону файласуфони зиёд асархои илмй эчод на- мудаанд. Хдмзамон мухаккикони зиёд, гарчанде назарияи сиёсиву хукукии хешро пешкаш накардаанд, вале дар омузиши таърихи аф кори сиёсй ва хукукй сахми арзанда гузоштанд ва ин тахлили илмй то хол идома дорад. Аз ин чо, хусусияти илмии таърихи афкори сиёсй ва хУКУКй муай ян мешавад. Аз як тараф, асархои мугафаккирону файласуфон, асо- согузорони назарияхо, мактабхо, равияхои сиёсиву хукукй, пайраво- ни онхо ахамияти таърихй, фархангй ва илмй доранд. Шиносой бо махсули эчоди фархангиву илмии мутафаккирони гузашта ва муо сир барои хонандаи имруза ахамият дорад, аз чумтта барои шиносой бо таърихи фарханги назариявию илмй, афзоиши сатхи фарханг ва мафкура, ганй гаштани донишхои назариявй. Аз тарафи дигар, омузиши таърихи афкори сиёсй ва хукукй аз чониби мухаккикон сурат мегирад. Олимоне, ки бо тахлили илмии таърихи афкори сиёсй ва хукукй сару кор доранд, дар ин соха асархои илмй эчод намуданд, чунончи оид ба таълимоти сиёсй ва хукукии Афлотун, Арасту, Форобй, Низомулмулк, Гегел, Кант ва диг. Ин асархои илмии мухаккикон низ ахамияти илмй дошта, хонандаро бо таърихи афкори сиёсй ва хукукй шинос мекунанд. Бояд таъкид намуд, ки бештари мутафаккирон якчоя бо пеш- каши назарияи мустакили хеш хамчунин афкори пештараи сиёсй ва хукукиро тахлил намуда, дар хусусй асархо. акидахо ва назарияхои мухталиф иттилоъ медиханд. Назарияхои сиёсй ва хукукй дар за минаи назарияхои пештара. мафкура, чахонбинй ва шаклхои шуу- ри чамъиятй ташаккул меёбанд. Мутафаккирон ба тахлили таърихи афкори сиёсй ва хукукй таваччух зохир менамуданд. Аз ин ру, мутафаккирони гузашта х,ам муалчифони назарияхои мустакили сиёсиву хукуцй ва jfOAi пшхлилгарони таърихи афкори сиё сиву ХУКУКЙ мебошанд. Онхо назарияхои хешро дар заминаи тахлили таърихи афкори сиёсй ва хукукй пешкаш намуда, хам афкори пеш- тараро тахлил намудаанд ва хам назарияи мустакили хешро пеш каш намудаанд. Фанни илмии таърихи афкори сиёсй ва хукукй ахамияти мето дологй низ дорад, зеро дар он таърихи ташакул ва истифодаи усулхои мухталифи тахлили назариявй омухта мешавад. Ин фан хонандаро бо таърихи усулшиносии илмй (методологияи илмй) шинос мекунад. Таърихи афкори сиёсй ва ХУКУК& ЧУН фанни таълимй ахамияти таълимй дорад. Ин фан аз чониби донишчуёни хукукшинос омухта шуда, барои шинос намудани онхо бо таърихи ташаккулу инкишо фи донишхои назариявй оид ба давлат, сиёсат, хукук, адолат, озодй, хукукхои инсон ва м.и. кумак мекунад. Дар фанни мазкур донишчуён бо таърихи ташаккулу инкишофи назарияхои давлати хукукбунёд, 27 давлати ичтимой тачзияи х,окимият, равияхои мухталифи афкори хукукии башар (фалсафаи хукук, хукукшиносии позитивй, назарияи фитрй-хукукй, хукукшиносии сотсиологй ва диг.) шинос мешаванд. Таърихи афкори сиёсй ва хукукй ахамияти фархангй дорад. Дар он донишчуён бо таърихи фарханги башар ва фарханги миллй, аз чумла анъанахои сиёсиву хукукии миллй, андешахои сиёсиву хукукии мутафаккирони форсу точик шинос мешаванд. Омузиши таъри хи афкори сиёсиву хукук,ии миллй дар шароити имрузаи тацвияти истикдолияти давлатй, хцмояи манфиатхои миллй, музаффариятхои сохибистикдолй, ташаккули худшиносии миллй, ватаншиносй мухим аст. Афкори сиёсиву хукукци миллй заминаи назариявии пешбарй ва амалй гаштани назарияи давлати миллй мебошад. Таърихи афкори сиёсиву хукукй ахамияти тарбиявй дорад. Он барои тарбияи кадрхои х-укукщинос дар рухияи эхтиром ва хи.чояи фарханги миллй, осори таърихии ватанй, анъанахои сиёсиву хУКУ^ии миллй му с оид am мекунад. Таърихи афкори сиёсй ва хукукй чун фанни илмии таълимй вазифахои муайянро ичро мекунад:
28 БОБИ 2. АФКОРИ СИЁСИ ВА ХУКУКИИ ШАРКИ кадим
Маълумот оид ба андешахои сиёсиву хукукии Мисри кадим дар асархои мухаккикони юнонй Геродот («Таърихи Геродот»), Плутарх («Дар бораи Исида ва Осирис»), Диодори Ситсилий («Китобхонаи таърихй»), Манефон. хамчунин пандномахои гуногун дарч ёфтааст. Геродот дар хусусй хукмронии 341 фиръавнхои мисрй маълумот медихад, гибки маълумоти Плутарх бошад, мисрихо худо Ра-ро, ки тавлидгари худохои дигар (Осарис, Исида, Сет ва диг.) аст, офари- дагори олам мешиносанд. Дар Миср андеша дар хусусй гузаштани салохияти хукмронй аз худохо ба нимхудохо ва нихоят ба одамон (фиръавнхо) пойдор гашта, дар натича шахсияти фиръавн зухуроти худоиро касб мекунад. Дар давраи хукмронии фиръавн Аменхетепи
Яке аз кадимтарин пандномахои мисрй - «Пандномаи» фиръ авн (фиръавнхои сулолаи IX-X) ба писараш (асри XXII то с.м.) ме бошад, ки дар хусусй тафовути байни боёну камбагалон, вазъи ба- ланди ашрофон ва лашкаркашон, чорахои катъй нисбат ба ашро- фони табодулотчуй ва гамхорй нисбат ба мухточон, зарурати пах ши хама гуна исён, химояи ахолии шахр, мустахкам намудани мар- зу буми шохигарй, тобеияти хокимияти шохй ба хокимияти худой, санъати суханронии шох маълумот медихад. Дар пандномаи дигар бо номи «Пандномаи Птахотеп» (вазири яке аз фиръавнхои сулолаи V) сохти чомеа ба мисли сохти ахроми мисрй тасвир мешавад, ки бар болои он худохо ва фиръавн (баргу- зидаи худо) ва дар поён - халки оддй карор мегиранд. Байни фиръ авн ва халк кохинон ва ашрофон карор мегиранд. Адолати судй хамчун таъминкунандаи ягонагии ин ахром эътироф гашта, дар ху- дозан Маат ифода мегардад. Зарурати муносибати эхтиромона ба мухточон. риояи катъии тартиботи мавчуда, рох надодан ба худсарй ва суиистеъмоли хокимият ифода мешавад. Таъмини адолат ва тар- 29 тибот дар шохигарй, санъати шохигарй, риояи адолат аз чониби худи шох, талаботи ахлокиву динй унсурхои ифодаи зохирии Маат мегарданд. Дар «Пандномаи Ипусер» (шахси ашроф ва доро) бадбинй нис бат ба исёни халк ифода мегардад, ки ба таназзули хаёти хочагй ва бехокимиятй меорад. Таъкид мешавад, ки исён ба заволи дастгохи давлатй, шикасти хокимияти фиръавн, баробархукукии хама аъзои чомеа меорад. Дар Панднома зарурати нигох доштани нобароба- рии ичтимой ва хокимияти мутамарказ дар кулли худуди кишвар талкин мешавад. Дар конунгузории Мисри кадим (маълумот дар хусусй конунхои Менее, ислохоти Бокхорис) андешахои таносуби одилонаи чиноят ва чазо, риояи хакикат ва адолат ифода мегарданд.
Бобулистон, Ассирия Шахр-давлатхо ва тамаддунй шумерхо охири хазораи IV то с.м. ташкил мешаванд. Дар миёнахои хазораи III болоравии Аккад су- рат мегирад. Охири хазорсолаи III шахри Бобулистон боло мера- вад. Асри XVIII то с.м. шохигарии Хаммурапи ташаккулу равнак меёбад. Дар хазорсолаи III то с.м. шахр-давлати Ашшур ташкил ме шавад, ки атрофи он шохигарии Ассирия таъсис ёфта, Бобулистон кисми шаркии Осиёи Хурд, Сирия, Фаластин, кисман Мисрро то- беи худ мегардонад. Дар як катор сарчашмахои таърихй (масалан, достони «Гилгамеш ва Ака») маълумот дар хусусй чой доштани демократияи кабилавй, фаъолияти мачлиси халкй, шурои кухансолон дар шахрхои Шумер дарч гаштааст. Дар сарчашмахои дигари таърихй рочеъ ба мубори- заи шахр-давлатхо барои замин ва иншоотхои обёрй, муттахидшавии шахрхои Шумер дар замони Лугалзагес (хукмронй шахри Умма), па- растиши худой воло Энлил, аз Энлил сарчашма гирифтани хокими яти Лугалзагес сухан меравад. Як катор ривоятхои таърихй дар хусусй хукмронии шохи Ак кад Саргон, аз чониби у муттахид гашгани шахрхои Байнаннахрайн, хамчунин Сирия ва кисми чанубии Осиёи Хурд маълумот медиханд. Тибки яке аз ривоятхо, аз чониби худозан Иштар шох интихоб шу- дааст. Сарчашмахои дигари таърихй рочеъ ба шохигарии набераи Саргон - Сарамсин (2290 - 2254), худо пиндоштани у, бо амри у ха- роб гаштани ибодатгохи худо Энлил маълумот дода мешавад. Чузъи афкори сиёсии Шумерро тасаввурот бо номи «мэ» таш кил медихад. Тибки андешахои гуногуни мухаккикон, дар зери ин мафхум андешаи абстракта, конуни илохй, шакли хастии хорика, 30 шакли ифодаи тафаккури асотирй, кувваи фавкултабий, кувваи илохй фахмида мешавад. Яке аз зухуроти ин мафхум - «мэ»-и шохигарй ме бошад. ки дар «Навиштачоти шохон» (охири хазораи 111 ва ибти дои хазораи 11 то с.м.) дарч ёфтааст. Тибки ин сарчашма, шохигарй аз осмон ба шахри Эреду фуруд омада, сипас сулолахои мухталифи шохй (дар Киш, Урук, Ура, Аккад ва диг.) паи хам хукмронй наму даанд. Мухаккикон тахмин мекунанд, ки силсилаи шохигарй тибки чавхари абадии осмонй сурат мегирад. Дар як катор сарчашмахои таърихй оид ба психологияи исёнии халк, норозигии халк аз шохон маълумот дода мешавад, чунончи, дар хуччатхои марбут ба ислохоти Уруинимгин дар Лагаш (асри XXIV то с.м.). Уруинимгин ба доирахои ахолии озод такя намуда, шохи пеш- тараро аз тахт дур мекунад ва ислохотро бахри махдуд намудани ну- фузи ашрофон мегузаронад. Хамчунин назарияи инкишофи таърихй дарч мегардад, аз кабили «асри тиллоии» хакикат ва адолат, заво- ли давлат ва зулм нисбат ба халк, баркарор намудани некуахволй ва конуният дар холати хукмронии шохи некхох. Тибки як катор сарчашмахо, Уруинимгин андозхои барзиёдро бархам медихад, адо- латро дар додгох таъмин мекунад, конунхоро бахри манфиати ахолии озодй Лагаш, аз чумла химояи онхо аз горатгарон, хонавайронкунй, куштор, карз кабул мекунад, инчунин амволи камбагалонро аз аш рофон химоя мекунад. Эътирози халк нисбат ба шохони зулмпарвар хамчунин дар «Дос тоин Гилгамеш» дарч ёфтааст. Ин достон, тибки тахмини мухаккикон, дар давраи хукмронии беадолатонаи Нарамсин (асри XXIII то с.м.) навишта шудааст. Дар достон Гилгамеш чун шохи зулмовар тасвир мешавад. Зимни мурочиати халк худохо шахсияти Гилгамешро ко- милан тагйир медиханд ва окибат у ба халли вазифаи аз байн бур- дани бадй мепардозад. Тибки сарчашмахои таърихй, дар Шумер ва Аккад техникаи конунгузорй ривоч меёбад, аз чумла меъёрхои мушаххас ва умумии конунгузорй эчод мешаванд, кушишхои дар як санади мураттаб- гашта чамъ овардани меъёрхо ба харч дода мешавад, байни гунохи касдона ва беэхтиётй фарк гузошта шуда, барои кирдорхои касдона чазохои вазнинтар пешбанй мешаванд. Тибки тасаввуроти сиёсии Бобулистон, такдири олам ва ода- монро худохо муайян мекунанд. Дар давраи шохигарии Навуходо носоры I Мардук «шохи худохо» эълон мешавад. Гибки як катор сарчашмахо, дар сурати сиёсати зиддихалкии шох худо Мардук аз манфиатхои халк химоя мекунад. Андешахои хукукии Бобулистон дар Конунхои Хаммурапи (ни маи аввали асри XVIII то с.м.) дарч ёфтаанд. Дар мукаддимаи он таъкид мешавад, ки ин Конуннома бахри таъмини адолат дар киш- 31 вар, чазои золимон, химояи мухточон кабул шудааст. Дар гуфтахои Хаммурапи оид ба тагйирнопазирии конунхо, адолат, карорхо ва хукмхои судй андеша дар хусусй абадй будани конунхои боадолат зохир мегардад. Хукук хислати илохиро нигох медорад, чунончи мат- ни конунхоро ба Хаммурапи худо Шамаш месупорад. Андешахои мухаккикон дар хусусй хислати кодекс ва низоми муташаккилонаи меъёрхоро доштани Конунхои Хаммурапи гуно- гун аст. Як катор мухаккикон тарафдори гурухбандии меъёрхои ин конунхоянд. Дар ин замина меъёрхои умумй ва мушаххас (амалй) чудо карда мешаванд. Дар конунхо тасаввуроти содда дар хусусй намудхои гунох дарч ёфтаанд. Тибки андешаи баъзе мухаккикон, дар онхо мафхуми шахси хукукй (дар мисоли субективияти ибодатгоххо) ифода мешавад. Муаллифони дигар бо ин акида розй нестанд. Дар Конунхои Хаммурапи дойр ба чиноят, чазо, никох, моликият, карз сухан меравад. Таърихи шохигарихои Ассирия, хислати илохии тахти шохй низ дар як катор сарчашмахо дарч гаштааст. Тибки яке аз сарчашмахо, шох Ашшур-насир-апали II (883-859 то с.м.) хокимияташро аз худо Шамаш гирифтааст. Хамчунин дар хусусй кумаки худохо Ашшур, Иштар ва Адад ба шох маълумот дода мешавад. Ин худохо ма- дадгорони шох эълон мешаванд. Таъкид мешавад, ки шох тибки амр ва кумаки худо хукмронй мекунад. Андешаи пайдоиши илохии хокимияти шох васеъ истифода мешавад. Хатто мактубхои шохон ба худохо ва мактуби чавобии худо Ашшур ба шох Шамашиадади
|