Философия лекция. Ойлау мдениеті Ойлау
 Скачать 247.92 Kb.
|
|
Пікір Тақырыбы:Өнер философиясы Пифагор үшін болмыстың негізінде жатқан, сан тікелей гармонияға, ішкі үйлесімділікке, өлшемділікке сай. Өнертүрлеріүшін де әсіресе музыка өзініңгармониялығыменадамжанынтолғандырып, ғарыштықүйлесімдіктітанытады. Тіпті, оныменқоймай. Өнерадамжанын да, тәнін де ауру кесел, бәлекеттердентазартадыдепбілген. Осы тұстаантикалықэстетиканыңкелесібіркатегориясыкатарсискетоқталыпкетейін. Катарсис (грек. «тазарту») адамжаны мен тәнінтазарту, рухыжәнеағзалықсергектенудегендібілдіретінұғым. Катарсис ұғымыантикалықфилософияданалынған. Көнегректеркатарсистіденсаулықтағыбұзылғанүндестіктіқалпынакелтіруүшінтазартужүргізуәдістерідепқарастырған. Нақтымедициналықмағынасыменқатаркатарсис эстетикалықұғымдеңгейінекөтерілгенсөз. Антикалықэстетикада катарсис адамғаөнердіңқалайәсерететіндігінкөрсетуүшінпайдаланылған. Онда катарсис, әсіресе, музыка, поэзия мен трагедияныадамныңрухы мен жанынтазартужолындағымаңызынбілдірген. Ағартудәуірініңэстетеикасынбуржуазиялық революция қарсаңындағы француз энцеклопедистерінің басы - аса ірі философ-материалист Дени Дидроның (1713-1784) еңбектеріненкөріп-білеміз. Оныңтеориялықтолғамдарыдемократиялықсипаттаболды. Дидро Буалоғакерісінше, сарай аристократиясыныңсұлулықталғамы мен талабынаяусызсынғаалды. Олшынсуреткергетұп-тура «сен әрбірқимыл-қарекеттегіұлылық пен сұлулықтымәңгігедәріптеуіңкерек, талайсыз-бақсызқорболғанізгіліктіңабыройынсақтауыңқажет, рақат пен құрметкебөленгенкеселдікескілеуіңкерек, мейірімсізжуандардыңзәресінұшыруыңшарт», деп, ап-ашықкүресталабынқойды; суреткереңбегіндегішыншылдықтыуағыздады; эстетикаға реализм ұғымыненгізді; реализмніңқиялға, ойданшығару мен көркемжинақтауға ара-қатысынбелгіледі. Ал оныңСараң мен Тартюф бүкілжербетіндегішықберместер мен екіжүзділердіңжиынтықтұлғаларыекеніндәлелдеуітіптібілгірлікпікіреді. Француз ағартушығалымыД.Дидробірсыпыраеңбектерінде театр мэселесінкөтерді. Шынайылықмәселесінбіріншікезеккеқойды, өзтұсындағыөмірдізерттеуді, соныбейнелеудіталапетті, типтікбейнегеқатыстыалғашқыпікірді де осы Дидро айтты.Ал, немісағартушылықдәуірініңүлкенқайраткеріАраб –мұсылманэстетикасы — мұсылманәлеміойшылдарының орта ғасырлардағы араб тілінде жазғанеңбектеріарқылықалыптасқанэстетикалықталғамдар мен талаптаржүйесі, адамзатөркениетітарихындағы Ислам Ренессансы депаталатынмәдениөрлеукезеңініңжемісі.БұлқұбылыстыңілімдікнегіздерінжасаушыларқатарындаШығысперипатетикасының (қ. Перипатеттермектебі) өкілдері (әл-Фараби, 870 — 950, ибн Сина, 980 — 1037, ибн Рушд, 1126 — 98) тұр. Олар Аристотельдің “Поэтикасына”сүйенеотырып, поэтикалықтілді, оныңақиқаттығы не жалғандығынақарамастан, эмоциялықоңжәнетерісәсерлертуғызатынқұралретіндеқарастырды. Бұлғұламаларкөркемшығармашылықтыкөне грек тіліндегі “мимесис” (еліктеу) ұғымыарқылытүсіндірді. Көркемшығармажасаушытабиғатқаеліктеуарқылықабылдағанбейнесінқиялдүниесіменұштастырадыдепбілді. Сопылықбағытықпалындағыойшылдарпоэтикалыққұбылтулар мен жасампаздықбағытынұстанды. Араб-мұсылманэстетикасынатәннегізгіұғымдардыңбірі — адаб. Ол антик. Білімділікпринципіменқосакейінгі гуманизм идеясын да өзбойынасіңіреді. Жалпыалғанда, адабтыңэстетикалықмазмұныайқын — олжоғарықұндылықтыбілдіреді. Әдемілік пен әсемдік — кемеладамдытәрбиелеумақсатыментікелейбайланысты. Бұлжоғарықасиеттерпендешілік пен пайдакүнемдіктенарылуғасебінтигізедіжәнеқұштарлықарқылымінсізжетілугеәкеледі.Араб-мұсылманэстетикасыныңөкілдеріформалар мен әуендерсұлулығынанләззаталу — солформалар мен әуендердіңадамтабиғатынажақындығынандептүсіндіреді. Бұлағымныңкөрнектіөкілдері — ибн Хазм (994 — 1064) жәнеибн әл-Хайсам (965 — 1039). Философтар, ақындарәлемсұлулығы мен үйлесімділігітуралыжазды (әл-Фараби, ибн Сина, Омар һайям, ибн Рушд). Сұлулықкейде Пифагор рухындатүсіндіріліп, ғарыштың, пластикалықформалардың, түстердіңжәнедыбыстардыңжарасымдылығытұрғысынанқаралды. “Риясызағайындылар” энциклопедиясыныңавторлары, сопылықбағыттағыойшылдар мен ақындар (ибн әл-Араби, 1165 — 1240, Руми, 1207 — 73) болмысқаұқсатылыпжаратылғанбүкіләсемдік пен көркемқұбылыстардыңұштастырылуын эстетик. Тұрғыданбаға беру өлшемінеайналдырды. Оларзиялылық пен имандылықтыбіріктіребілгенсұлулықтыдәріптеді. Әдебиеттанудаөлеңдердіңмазмұн, пішіні, дәстүр мен жаңашылдық, көркемдікталғамдар мен нормалардыңөзгеруі, эстетик. Танымпроблемаларыүлкенорыналды. Исламдағы бейнелеуөнерінеқойылғаншектеулеркөркемшығармашылықтыңбұлсаласынтеориялықтұрғыданжеткіліктізерттеугемүмкіндікбермеді. Суретшішығармасындағыбояудыңтазалығы мен қанықтығы, нәзіктік, үйлесімділік, жеңілдік — шеберлікүлгісіретіндетанылды. Махаббатты, гүлдерді, бақтардыбейнелегенәсемсуреттер музыка сияқтыкөңіл-күйдіқанаттандырып, қайғы-мұңдысейілтеалады, руханикүшберіп, қажыр-қайратыңдышыңдайтүседідепойлады. Хұснихат өнеріжоғарыбағаланды. Орта ғасырлардағымұсылмандардыңэстетикалықидеяларыәлемдік эстетикаға үлкенықпалетті. Лессинг (1729-1781) өззаманыныңбілімдарадамыболды. Оныңдүниетанымыдін мен теологияғақарсытартысүстіндеқалыптасты. Ол да Дидро секілді «ақынныңөнеробъектісі - сарай емес» депүзілді-кесілдібайлаужасап, әдебиет пен өнердіақсүйектерәулетініңаттөбеліндей аз ортасынанкеңдалаға – қалыңбұқараарасынаалыпшығып, реализм рельсінетүсіругекүшсалды. 4.Пайдаланылған әдебиеттер. 1. Нысанбаев Ә.Н., Әбжанов Т.Ы. Қысқаша философия тарихы. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999. – 272 б. 2. Мұсаева Н.Р. Мүлгіген жанды рух оятар // Ақиқат, 1998 ж. – № 8. – 52–53 3. Малинин Г.В., Дунаев В.Ю. Человек и социальное государство 4. Кішібеков Д. Қазақ халқының мінез-құлқы, ойын-сауықтары, рухани тіршілігі // Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. – Алматы: 12.дәріс Қоғам және Мәдениет Жоспар: 1.Қоғам философиялық ұғым ретінде, қоғамның түрлері. 2.Мәдениет, оның табиғаты мен мәні. 3.Қазақтардың ұлттық мәдениеті-қазақ халқының ұлттық бірегейлігінің негізі және оның рухани жаңғыру жобасы аясында дамуы. 4.Пайдаланылған әдебиеттер. 1.Қоғам философиялық ұғым ретінде, қоғамның түрлері. Қоғам дегеніміз не? Бұл сұраққа ойщылдар, философиялық мектептер әртүрлі жауап береді. Біреулері бұл – санамен біріккен қауымдастық деп есептейді. Екіншілері үшін қоғам тірі қалу мақсатымен ұйымдасқан билогиялық жаратылыстардың жиынтығы болып табылады. Үшіншілері тіршілік ету құралдарын өндіру мақсатында құрылған адамдардың өзара әрекеттесуінің жемісі деп санайды. Жалпыланған түсіндірме мынадай: бұл – адамдардың бірлескен қызметінің ұйымдасқан формасы. Бірлескен өмірдің адамдарға ғана емес, сондай-ақ өсімдіктер мен жануарларға да тән екендігін айта кету керек. Мұндай жағдайда адамдар бірлестігінің өзге өмірдің төменгі формаларындағы бірлестіктерден сапалық айырмашылығы бар ма екен? Бар. Адамзат қоғамы тек биологиялыққа ғана емес, сондай-ақ мәдени принциптерге де негізделген. Өйткені адамдардың бірлескен өмірі – бұл тек қорғаныс, тамақ табу мен ұрпақты жалғастыру ғана емес. Қоғам адамдарға дүниені тануға және түрлендіруге, өзі мен бірлескен өмірді жетілдіруге, жинақталған тәжірибені бір ұрпақтан келесі ұрпаққа беруге көмектеседі.Осылайша, қоғам – бұл адамдардың жай ғана бірге өмір сүруі ғана емес, сондай-ақ олардың бірлескен қызметі, яғни саналы түрде қойылған мақсаттарды жүзеге асыруы. Қоғам – бұл ортақ қажеттіктерімен, мүдделерімен және мақсаттарымен біріккен адамдардың зерделі ұйымдастырылған мәдени өмірі мен қызметінің формасы.Қоғам инвидидтердің, яғни жекелеген адамдардың жай ғана механикалық қосындысы болып табылмайды. Қоғам ол әртүрлі жеке қасиеттері бар индивидтердің біріккен жүйесі. Мысалы, ешқандай адам Жердің бет әлпетін өзгерте алмайды. Бірақ біріккен кезде адамзат тап сондай қуатты геопланетарлық күш болып табылады. Аристотель Платонның мінсіз мемлекет теориясын сынады, ондағы ортақ мүлік идеясына қарсы шығып жекемешікті қорғады. Оның пікірінше, ортақ меншік еңбекке немқұрайлы қарауға әкеліп, оның жемісін бөлісуде қиындықтар туғызады, әркім аз еңбектеніп көп және сапалы үлесін алуға тырысады, ол достық пен келісімділіктің орнына айтыс пен алдауға алып келеді. Адам қоғамының мынадай негізгі сипаттамалары бар: біртұтастық – элементтер мен қосымша жүйелердің бірыңғай жүйеге енуі; өздігінен ұйымдастырылатындығы – ішкі күштер мен үрдістердің тіршілік етуімен дамуына әсері; серпінділік – әлеуметтік формалар мен құрылымдардың қозғалғыштығы мен өзгергіштігі; даму – қоғамның прогрессивті немесе регрессивті бағытқа қарай күрделі бағытталған өзгерістері; заңдылық – қоғамның танып-білуге және адамдардың әлеуметтік өмірін жетілдіру үшін пайдаланылуы мүмкін белгілі бір объективті заңдарға бағынуы. Кез келген қоғам тірі адам индивидтерінен құралады. Индивидтердің белгілі жиынтығы қоғамның өмір сүруінің алғышарты болып табылады, алайда ол толыққанды қоғам емес. Индивидтер қоғам құру үшін, бір-бірімен қарым-қатынасқа түсуі және соль қоғамның өзі орнықтылық және жүйелілік сипат алуы қажет. Индивидтердің тек осындай жиынтығын ғана қоғам ретінде қарастыруға болады. Қоғамды мемлекеттен ажырата білу қажет. Мемлекет – бұл аумақтық және саяси қауымдастық. Ол аумағының ортақтығымен, саяси билігінің ұйымымен және оның егемендігімен, қатынастарды құқықтық реттеуімен сипатталады. Қоғам бір сәтте және кездейсоқ қалыптасуы мүмкін емес, курделі, көп функциялы жүйе болып табылады. Әлеуметтік философияда қоғам өмірі үшін еңбек құралдарын ойлап табу мен өндірудің маңыздылығы негізделінеді. Қоғамның түрлеріне тоқталатын болсақ оларБос уақыт қоғамы - еңбек өзінің бұрынғы мәнінен айрылатын қоғам концепциясы. Осындай қоғамдарда жалдамалы еңбектің ең аз көлемі бұрын еңбек ие болған мәнге жеткен бос уақытқа мүдделілікке әкеледі делінген. Молшылық қоғамы - 50 жж. аяғындағы базистік экономикалық дефицит және қамтамасыздандырылмағандық негізінен женілген, бірақ жеке байлық «жалпыға ортақ босандықпен» (мысалы, автомобильдер шамадан көп өндірілді, бірақ жолдарды жөндеу және қоршаған ортаны ластауды бақылауға көңіл бөлінбеді) қатар жүрген және капитализмнің ауытқуларынан зардап шеккен тұлғалар жеткілікті қамтамасыз етілмеген кездегі американдық қоғамға берілген баға.Тәуекел қоғамы - қазіргі қоғамның жайы туралы тұжырымдама; оған сәйкес қоғамға әрқашан адамзат білімінің өсуі мен қоршаған орта әсерін көрсететін «сенімсіздіктен жасанды пайда болған» деп сипаттама беріледі (мысалы, ядролық соғыс, экологиялық апат себептеры бойынша). 2.Мәдениет, оның табиғаты мен мәні. Мәдениет( латын – cultura- өңдеу, егу деген сөзінен шыққан) – табиғат объектісіндегі адамның әрекеті арқылы жасалатын өзгерістер. Бұл сөзде адам еңбегінің ерекшелігі, оның адамның іс- әрекетімен байланыстылығы, адамның және оның қызметінің бірлігі негізделген. Кейіннен «мәдениет» деген сөз жалпылық маңыз алды, адам жасағанының бәрін де «мәдениет» деп атады. Осы ұғымды мәдениеттің мазмұнды белгілері, түсінігі көрсетілді. Мәдениет-адам жасаған әлем сияқты «екінші табиғат». Мәдениет-жеке адамның өмір сүру мақсатымен құндылық жүйесі адамның өмір сүрген ортамен қарым-қатынасы. Ол-өзара қарым-қатынас нәтижесінде қалыптасатын ерекше құбылыс. Адамдар өздерін қоршаған ортаға оның әлеуметтік және мәдени қатынасына әсер етеді, өзгертеді. Олар оны өз мақсатына пайдаланады. Мәдениет әр түрлі әлеуметтік құрылымдардың, топтардың, таптардың, жіктердің, ұлттардың, жеке адамдардың өмір сүру жағдайына, талабына сәйкес пайда болып, қалыптасады. Мәдениет -әлеуметтік фактор, қоғамның қозғаушы күші. Мәдениеттің дамуы қоғамды ілгері жылжытады. Жеке адам мәдениеті мен қоғам талабы тікелей байланысты.Адам, оның қызметі мен өзара қатынасы бар жерде мәдениет бар.Мәдениет материалдық және рухани: бірі- материалдық өндірістің, екішісі- рухани өндірістің өнімі деп құралады. Себебі материалдық және рухани мәдениеттің өнімдері-еңбек құралдары және көркем шығармалар әр түрлі мақсатта пайдаланылады. Материалдық мәдениетті де мәдениетке айналдырған адамның идеясы мен білімі, ол рухани иәдениеттің өнімі материалдық формада болады, соның нәтижесінде ол объективке айналуы мүмкін және қоғамдық өмірдің факторы болып қалады. Сондықтан мәдениетті материалдық және рухани демей-ақ тұтас бірлікте алып қарауға да болады.Өміршең мәдениет қоғамдық адаммен ажыратылмайды, адам-мәдениет субъектісі. Адамдық сапасы тілді игерудің нәтижесі, қоғамдық өмір сүретін құндылықтарға, әдет-ғұрыптарға, ену, осы мәдениетке тән іс-әрекеттің дағдысын бойына сіңірді. Мәдениет- адамдықтың өлшемі, ол адамның қоғамдық мән есебінде дамуын сипаттайды. Сондықтан мәдениет адаммен тікелей қатынаста өмір сүреді. Ол қатынастың мәні мынада, адам бұрынан жасалып келген мәдениетті бойына сіңіріп, қабылдайды, өзінің болашақ қызметінің алғышарттарына айналдырады. Сөйтіп өз білімін, икемін, қабілетін дамыта отырып өзінің мәдениетті, адамдық мәнін жасайды. Тілдің пайда болуы дүниетанымның қалыптасуына алып келді. Тіл болмаса не айтамыз? Дүниені тілсіз тану мүмкін емес. Тіл дегеніміз-дүниетаным. Дүниетаным- адамдармен табиғатқа, жалпы құндылықтарға, моральдық номаға тұлғаның жалпы қатынасын білдіретін негізгі ( бастапқы) сенім, қалып, таным немесе қоғам мүшелерімен ортақ көзқарас қалыптастырып, қоршаған ортамен қатынас қалыптастырудағы негізгі өлшем.Дүниетаным адамның дүнеині ақиқатпен теориалық және практикалық жағынан бірлікте тану мақсатындағы рухани-практикалық тәсілі. Дүниетанымда тұтас адамзат әлемі моделі сияқты мәдениет категорияларының жүйесі көрініс тапқан. Қазақ сөз түсінер, сөз ұғар, бір ауыз сөзге тоқтаған адамды өте жоғары бағалап, «Аталы сөзге арсыз ғана таласады»-деген. Ұлт өз дүниетанымын тілі, мәдениеті, рухани мұрасы, діни нанымы т.б. арқылы білдіреді.Қазақтардың ең алғашқы дүниеге көзқарасы мифологиялық космоцентірлік, яғни, адам мен ғарыштың біртұтастығы идеясы болды. Оларда ғарыш пен жердің ғайыптан пайда болғаны туралы, күннің, айдың және басқа да аспан шырақтарының қайдан шыққаны туралы айтылған. Сонымен бірге фетишизм, тотемизм, анимизм элементтері, адамдардың құдайлық күштермен « қарым-қатынасындағы» аралық міндеттер қоғамдағы ерекше топтың- шамандардың қолында болды. Ерте қазақи түркілер арасында әртүрлі діни наным-сенімдер болған. 3.Қазақтардың ұлттық мәдениеті-қазақ халқының ұлттық бірегейлігінің негізі және оның рухани жаңғыру жобасы аясында дамуы. Қашан да қоғамға қажет нәрсе ұлттық бірегейлік, себебі, мемлекеттің тұтастығы қоғамдағы ұлттың және зиялылардың азаматтық бірегейлігіне тәуелді. Ұлттық бірегейлік ұрпақтың (халықтың) рухани деңгейінен шығады, рухани деңгей арқылы көрініп, жүзеге асып отырады. Ұрпақтың рухани деңгейі ұлттық тәрбие, діни сауаттылық, тарих білімі, интеллектуалдық қызметі, мәдениеті, қабілеті, өнері, білімі, еңбекқорлығы негізінде көрініп отырған. Рухани деңгейі бар қоғамда ұлттың және оны демеп отыратын зиялылардың азаматтық, тұлғалық бірегейлігі сақталмақ. Керісінше жемқорлыққа, парақорлыққа халықтың көзі үйренген ортада ұлттық бірегейлік түгіл азаматтық бірегейлік болмайды, болса да қоғамда елдің табиғатына, ұлттың мінезіне жат нәрселердің орын алуы себепті тарихтан келе жатқан дәстүрден (ұлттық бірегейлік пен тұлғалық бірегейліктің жолынан) өсіп келе жатқан ұрпақтың ішкі әлемі алшақтай түспек.Қазақ қоғамында ұлттың ұлттық бірегейлену дәстүрі ұлт руханияты, ұлт тұлғаларының интеллектуалдық қызметі арқылы жүріп отырса, қазір бұл құбылыс қалай жүруде? Тарихымыздан белгілі жеке адам ойшыл, ақын, батыр, ғалым болсын, өз бетінше ұлтшыл, ұлтжанды болған емес, болмайды да. Қазақтың тұлғаларының қалыптасуында оның бойындағы қабілетінің дамуына ықпал еткен елдің рухани тәжірибесі, құндылықтар, ортаның үйретер өнегесі бар. Бұл үнемі ескерілетін нәрсе. Міржақып Дулатов «Қазақ зиялылары» атты мақаласында былай деген: «Адамның алдымен адам сипаты болуы шарт. Өзінен басқаның тілегін тілей алмаған, арын, иманын қара басының пайдасы үшін қысқа күнде қырық сататын соғылғандардан қаны тамып тұрған ұлтшыл артық. Бірақ, біздің қазақтың ұлтшылдары өзге жуан елдердің ұлтшылдарындай емес екені бәрімізге белгілі. Бізді ұлтшыл қылған нәрсе – біздің кемдікте, қорлықта жүргендігіміз, көрінгеннен соққы жегендігіміз еді егер теңгеруші табылады екен, ұлтшылдықты ортақшылдыққа айырбастауымыз қиын емес». Қазақ зиялыларының өмірі айқын дәлел болып отырғандай, жеке адамның ұлтжанды, ел азаматы, тұлға дәрежесіне көтерілуі ұлттық сана, ұлттық рух арқылы ғана жүзеге асып отырған. Сондықтан да, ұлттық рух ұлттық және тұлғалық біргейліктің тұтқасы. Ұлттық рух дегеніміз елдің рухани өмірінде пайда болатын өткінші әдеттерге, нәрселерге бағынбайтын, төзбейтін, берілмейтін, жеңілмейтін халықтың, жеке адамның ерекше мінезі. Ұлттық рух адамның бойында қоғамдық сананың барлық түрлерін дұрыс білу арқылы нығайып отырмақ. Ұлттық рух ұрпақтан ұрпаққа, бабадан немереге, әкеден балаға үйретілетін тағылым, яғни кісілік өнеге. Егер ол жастарға үйретілмеген жағдайда бәрібір ұрпақ оны өз бетімен іздейді. Себебі әр адамның танымының түбінде ұлттық рухты аңсау сезімі жатады. Тарихының тәжірибесіне сүйенбесе өз бетінше ұлтына, жұртына қызмет етемін дейтін адамның мінезі шектен асып кетуі мүмкін. Тарих тағылымы, тарихтың тәжірибесі бойында азаматтық мүмкіндігі бар адам үшін рухани қазық. Тарихтағы қазақ қоғамының тәжірибесінен көріп отырғанымыздай, мемлекет қоғамда нағыз ұлт зиялыларының институтын сақтап, нығайтып отыруға мүдделі, үнемі осыған мән беруі тиіс. Қазақ елі тарихта бұған ерекше мән берген. Қазақ ұлты және оның зиялылары заман талабына сай ел мүддесіне қызмет етудің талабының өзгеріп отыратындығын терең білген. Сол себептен, қоғам тарапынан қашан да ұлттық бірегейлікке ерекше мән беріліп отырған. Себебі адамзат өркениеті биіктеген сайын қоғамның құрылысы да өзгере бастайды, әлемде болатын жаңалық барлық адамзат қоғамына ықпалын тигізбей қоймайды. Әлемдік өркениет өрісінде мемлекет өзінің дербестігін сақтап қалу, нығайту үшін қоғамдық ортада, мемлекеттің ішкі өмірінде ұлттық бірегейлік сақталуы қажет пікір Қоғам және Мәдениет Адам проблемаларынаАристотель де ерекшекөңілбөлген. Әсіресе, олфилософияның “Этика” бөліміндетүгелдейсолпроблемалардықарастырып, оларғатиістіталдаужасады. Аристотельдіңайтуынша, мемлекетбасындағызаңшығарушыныңміндеті – азаматтардыжақсықылықтарға, ізгіниеттіліккеүйретіполарды тек игіліктіістерденғанадәрежегежеткізу. Оның “Алтын аралық”депаталатынморальдықдоктринасыадамныңжандүниесініңсырынашуғабағытталған. Жоғарымінез-құлыққасиеттерініңәрқайсысыбіріне—біріқарсыекітүрліұшқарықылықтыңаралығыболыптабылады. Августин өзініңтеологиялықшығармаларындаҚұдайды – жоғарғыболмысдепқарастырады. Құдайдүниеніжоқтанқажеттіліккебайланыстыемес, өзеркіменжараттыдепесептейді. Дүниебіркелкіемес, осы сан алуанзаттардыңішіндеадамныңорныерекше. Адамдарғаматериалдықзаттардың – өсімдіктерН.Макиавеллиөздәуіріндеқалыптасқанкөптегенсаясимәселелердішешуде аса маңызды, бірегейидеялардыайтабілді. Оныңпайымдауларыбелгілібіртұжырымдықұрайды, ондамемлекеттіңтабиғатына, оныңмәніне, мемлекеттікқұрылыстыңформаларына, соныменқатармелекеттікбиліктіжүзегеасырутәсілдерінежәнебасқа да саясимәселелергетүсініктемеберілген. БұлолардыҚайтаөрлеудәуіріндегіалғашқыанық, жүйеліжәнесалыстырмалытереңтүсіндіруеді. Макиавеллидіңпікірінше, саясат – бұлқоғамдабиліктіжүзегеасыружөніндегіәртүрліәлеуметтіккүштердің (қоғамжіктері, адамдартобы, жекелегентұлғалар), өзарақарым-қатынасы. Сайыпкелгенде, саясатадамдарарасындағықоғамдыққатынастарретіндебаяндалады. Сөйтіп, саясатты тек адамныңтабиғижаратылысыныңкөрінісіретіндетүсіндіругеқарамастаноныңәлеуметтіктабиғатынашыпкөрсетеді. Макиавелли қазіргіуақыттахрестоматиялыққаайналғанережені, атапайтқанда, саясаттыңнегізгімәселесібиліктуралымәселетұжырымдамасынаныққалыптастырды. Бұлжердеәңгіменегізіненмемлекеттікбиліктуралыекенітүсінікті.Қайтаөрлеудәуіріндесаясиойдыңдамуы – бұлТ.Мор, Т.Кампанеллажәнебасқа да өкілдердентұратынутопиялықсоциализмніңпайда болу уақытыеді. Ағылшынныңкөрнектіойшылы, саясиқайраткері Томас Мор (1478-1535) англияның лорд-канцлеріболған. Ол 1516 жылы «Мемлекеттікжақсықұрылыстуралыжәнежаңа Утопия аралытуралы, соншалықтыпайдалы да қызықты Алтын кітап» дегенеңбектіжарыққашығарды. Кейінбұлкітапқысқаша «Утопия» дегенатқаиеболды. Олөзініңавторынесіміөшпестейеттіжәнеқоғамдық-саясиойдыңбірбағытына – утопиялық социализм дегенатауберді.Морөзінің «Утопия» аттыкітабындаОтанында – Англияда – өмірсүріптұрғанқоғамдықжәнесаясиқұрылыстысынғаалады.«Утопия» кітабындахалықбұқарасыныңауыртпалығынжүйелепбаяндады, тарихтабіріншіболып осы ауыртпалықтыңсебебінолмүлікті аз ғанаадамдардыңқолынашоғырландырып, қалғанбүкілжұрттыңкедейленуі мен қайыршылануынаәкепсоқтырғанжекеменшіктенкөрді. Адамдардыңауыртпалығынжоюдыол «жекеменшіктітолығыменжоюдан» көрді. Мор: «...Мен бәрінәділеттіжәнетеңбөлу, соныменқатарадамиістердібақыттыбасқаруменшіктіжоймайыншамүмкінемесдептолықсенемін» депжазды.Мордыңсаясиидеялары Италия философы, доминиканмонахы, ортағасырлық схоластика мен инквизицияғақарсыбатылкүрескерТоммазоКампанелланың (1568-1639) еңбектеріндедамытылды. ИспанияныңотарлауынабайланыстыөзОтаныныңеркіндігіүшінкүрескеқатысты. Солүшін Кампанелла 27 жылтүрмедеотырды.Өзініңсаясиидеяларын Кампанелла «Күнқаласы» кітабындабарыншатолықбаяндады. Осы шығармасындаолКүнмемлекетіндегіидеалдықоғамдыққұрылыстыбейнеледі. Өзінің «Күнқаласы» еңбегіндеадамдардыңжаппайтеңдігіненегізделгенмемлекеттісуреттейді. Мемлекеттікбилікдемократиялықпринциптерменұйымдастырылған. МемлекетбасшысыныңқызметінКүнқаласыныңөтеақылдыәрібілімдіазаматыатқарады.Мор мен Кампанелланыңсаясикөзқарастары, олардыңутопиялылығынажәнетарихишектеулілігінеқарамастан, солжағдайларда аса маңыздыболды. Олархалықтыңтөменгітоптарыныңжарқынболашақтуралыармандарынбілдірді.Томас Гоббс (1588-1679) өзініңсаясиілімін «Азаматтықтуралы» және «Левиафан, немесе Материя, шіркеулікжәнеазаматтықмемлекеттіңформасы мен билігі» еңбектеріндебаяндады. Макиавелли мен Гроциденкейін Гоббс мемлекеттіқұдайжаратпағандығын, оныңадамдартіршілікәрекетініңнәтижесіекендігінкөрсетугеталпынысжасады. Оныңпікірінше, мемлекеткедейінгікезеңдеадамдар «барлығынақарсыбәрініңсоғысы» жағдайындаөмірсүрді. Бұлолардыңқұрыпкетуінеқауіптөндірді. Бұғанжолбермеуүшінадамдармемлекетқұрды, олжаппайбейбітшілік пен қауіпсіздіктіқамтамасызетугешақырды. Мемлекеткебіріккенненкейінадамдарбәрініңеркінбілдіретін, қабылданғаншешімдердіәркімніңорындауына, бейбітөмірсүруінемәжбүрететін, мемлекеттікоргандар мен ел басынаөзқұқықтарынөзеркіменберді. Н. Данилевский тарихи-мәденитиптердіңарасындағыбайланыстымүлдемжоққашығараалмайды. Оныңпікірінше, мәдениеттердіңарақатынасының 3 түрі бар: жою, тазарту (мысалы, еуропалықтардыңАмерикадағыүндістерөркениеттерінмүлдемқұртыпжіберуі); будандастыру (I Петрдің еуропалықмәдениетті орысжеріне енгізуі); тыңайту (мәдениетөзініңнегізін сақтап, басқалардың нөріментолығады). Жалпыалғандакөптегентыңпікірайтқанымен, Н. Данилевский мәдениеттертұтастығынжеткіліктіескермейді. 4.Пайдаланылған әдебиеттер. 1.Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Зерттеу мен өлеңдер. – Алматы: 2.Айталы А. Қазақстандық демократия ұлттық мұратты сақтай ма, әлде астамшылықты сақтай ма? // Саясат. – 2001. – №7–8. – 52–55 бб. 3. Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991. – 384 б. 86. Аристотель. Саясат. Жетінші кітап (Н). ХІІІ. – 265 б. 4.. Косиченко А.Г. Свобода как условие духовного развития // Адам әлемі. – 2001. – № 4. – С. 72–77. |