Ыбырай Алтынсарин. растырушылардан

• Название: растырушылардан
• Дата: 22.08.2022
• Размер: 307.37 Kb.
• Имя файла: Ыбырай Алтынсарин.docx
• Тип: Документы; #650787
• страница: 3 из 35

ЫБЫРАЙ БАСЫЛЫМДАРЫ

Ы.Алтынсарин қазақ тілі турасынан былайша айтушы еді. «Қазақ тілі соншалық мол, лəкін қазақтың тіліменен қан- дай кітап болса да жазуға болады...». Қазақша тілдің қазірден жетекші екенін Алтынсарин бір–ақ ауыз сөзбенен айтып қойған жоқ еді. Тағы да өзінің қылған ісімен анықтап көрсет- кен еді... Қазақтың халқын һəм тілін жақсы көріп ұмтылған адамдар марқұм Алтынсариннің көрсеткен жолымен жүрсе жарайды.

А. Құрманбаев Қазақ тілі турасынан. // Дала уалаятыныңгазеті,1894.–10шілде (№27).

1.Қазан төңкерісіне дейінгі басылымдары жəне Ыбырай туралы жазылған материалдар

1. 
   Қырғыз хрестоматиясы.
   

Бірінші кітап. Оренбург, 1879. 100 б. Кітапта: Сөз басы. – Кел, балалар, оқылық. – Өнер – білім бар жұрттар (Өлеңдер.)

2. 
   Уақ əңгіме – ертегілер: 1. Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш. 2. Сатемір хан. 3. Абылай хан. 4. Талаптың пайдасы. 5. Əке мен бала. 6. Асыл шөп. 7. Бақ- ша ағаштары. 8. Бір уыс мақта. 9. Алтын шеттеуік. 10. Шеше мен бала.
   

11. Аурудан аяған күштірек. 12. Мейірімді бала. 13. Полкан деген ит. 14. Тыш- қанның өсиеті. 15. Ізбасты. 16. Түлкі мен ешкі. 17. Қарға мен түлкі. 18. Қарға мен құрт. 19. Сауысқан мен қарға. 20. Жан-жануарлардың дауласқаны. 21. Қара батыр. 22. Байұлы. 23. Жəнібек батыр. 24. Бай мен жарлы баласы. 25. Баланың айласы. 26. Оқудағы балалардың үйіне жазған хаттары. 27. Балғожа бидің бала- сына жазған хаты.

3. Үлкен кісілер турасындағы əңгімелер: 1. Ғалым кісі. 2. Лұқпан əкім.

3. Зеректік. 4. Силинчи деген ханым. 5. Малды пайдаға жарату. 6. Дүние қалай етсең табылады. 7. Білгеннің пайдасы. 8. Қыпшақ Сейітқұл. 9. Таза бұлақ.

10. Əдеп. 11. Қанағат. 12. Мұңсыз адам. 13. Əділдік. 14. Петр патшаның тергел- гені. 15. Мұжық пен жасауыл. 16. Жомарт. 17. Сараңдық пен жинақылық. 18. Салақтық. 19. Ақымақ дос. 20. Жаман жолдас. 21. Айуанның естісі көп, бірақ адамдай толық ақылы жоқ. 22. Өтіріктің залалы. 23. Надандық. 24. Жамандыққа жақсылық. 25. Сақып. 26. Тəкаппаршылық. 27. Киіз үй мен ағаш үй. 28. Даныш- пан қазы. 29. Үш ұры. 30. Үнді. 31. Жиренше шешен.

4. Əр түрлі өлең–жырлар: 1. Бір ханға бір бидің жамандардан қорлық көргенде айтқан сөзі. 2. Орақ батырдың баласы Əлібек мырзаның бір ханға айтқан сөзі. 3.Сейіт–Ахмет деген жігіттің құрбысына айтқан сөзі. 4. Нұржан бидің бір сөзі. 5. Орынбай ақынның Ерден батырды мақтаған сөзі. 6. Əділдік көрмегені үшін бір төреге айтылған сөз. 7. Бір ақынның əділ төреге айтқан сөзі.

8. 
   Жаз. 9. Өзен. 10. Қобыланды батыр мен Тайбурыл. 11. Өсиет өлеңдер. 12.
   

Жанақ пен баланың айтысқаны.

5. 
   Шараят–ұл–ислам – мұсылманшылық тұтқасы. Қазан университетінің баспаханасы. 1884 ж. 76 б.
   

(Кітап төрт тараудан құралған: I. Иман, оның қазақша мағынасы мен түсі- нігі. II. Діни міндеттер: Намаз, Ораза, Зекет, хаж т. т. III. Ихлақ–мұсылманға ти- істі, тиіссіз мінез–құлықтар. IV. Намазда оқылатын дұғалардың қазақша мағы- налары.

5. 
   Мəктубат – қазақ тіліндегі хрестоматия. Қазан. Чиркованың баспахана- сы. 1899. 36 бет
   

Сөз басы, Уақ əңгіме–ертегілер, балалар турасында. «Абылай хан», – «Əке мен бала».– «Асыл шөп».– «Бақша ағаштары».– «Бір уыс мақта».– Алтын шет- теуік.– Шеше мен бала.–Аурудан аяған күштірек. – Мейірбанды бала. – Тыш- қанның өсиеті. – Ізбасты. – Түлкі мен ешкі. – Қарға мен түлкі. – Қарға мен құрт.

• 
  Сауысқан мен қарға. – Жан–жануарлардың дауласқаны.– Баланың айласы. – Ғалым кісі. – Лұқпан əкім. – Зеректік. – Малды пайдаға жарату. – Дүние қалай етсең табылады. – Білгеннің пайдасы. – Əдеп. – Қанағат. – Əділдік. – Жомарт. – Ақымақ дос. – Киіз үй мен ағаш үй. –Үш ұры. – Өтіріктің залалы. – Надандық. – Жамандыққа жақсылық.– Сақып.– Мақалдар. – Таза бұлақ. – Сараңдық пен жи- нақтылық. – Сайдахмет. – Əділдік көрмеген үшін бір төреге айтылған сөз.– Жаз.– Өсиет сөздер.
  

5. 
   Өтептің өлгені. Қол қойған (Степной А. И.) –Дала уалаятының газеті, 1899, № 15, 16, 17.
   
6. 
   Өлең – жыр. – Айқап, 1911, № 1. 13–14 беттер.
   

* * *

5. 
   Крылов. Қарға мен түлкі. Қол қойған (И.А.) Дала уалаятының газеті, 1892, № 51, 18 дек.
   
6. 
   Крылов. Аю мен жапан түзді мекен қылған жалғыз адамның мəжілісі. Қол қойған (И.А.) – Дала уалаятының газеті, 1895, № 49, 24 дек. (Крыловтың
   

«Пустынник и медведь» деген мысалының қазақша аудармасы).

5. 
   Минақиб Ибраһим Алтынсарин. – Дала уалаятының газеті, 1889, № 33, (18 август). Некрологта Ыбырай Алтынсариннің өмірі, қоғамдық қызметі тура- лы деректер берілген.
   
6. 
   Сұлтанғазин (Дінше). Біздің қазақ тілі турасында бес–алты ауыз сөз. –
   

Дала уалаятының газеті, 1890, № 6, (9 февраль).

Тіл мəселесіндегі Алтынсариннің көзқарасына тоқтаған.

5. 
   Қылышбаев Абдрахман. Нұржан бидің оқудағы баласына жазған хаты. – Дала уалаяты газеті, 1892, №51, (18 декабрь).
   
6. 
   Господин Əлжанов қазаққа пайдалы кітаптар деп жазғанында. Қол қойған В.К. – Дала уалаятының газеті, 1894, № 47, (27 ноябрь).
   

Н.И.Ильминский мен Ы.Алтынсариннің орыс алфавитін қазақ тіліне пайдала- нуы жайлы пікірлері туралы.