Цитология методичка 1-15 сабак. Саба 1 Апаратты дидактикалы топтама
 Скачать 1.99 Mb.
|
Уотсон-Крик ұсынған модель:1953 жылы Джеймс Уотсон және Френсис Крик ұсынған ДНҚ-ның молекулалық моделі мына мәліметтерге негізделіп құрастырылған: ДНҚ – полимер, ондағы нуклеотидтер 3-5 фосфодиэфирлік байланыстар арқылы жалғанып, полинуклеотидтік тізбектерді құрайды. ДНҚ-дағы нуклеотидтер құрамы Чаргаф ережесіне бағынады: ДНҚ құрамындағы пуриндик негіздер (А+Г) әрқашанда және пиримидиндік (Т+Ц) негіздер қосындысына тең; А мӛлшері Т тең, Ц мӛлшері Г тең. ДНҚ молекуласы 2 полинуклеотидті тізбектен тұрады, қос ширатылған құрылым. Табиғи жағдайдағы ДНҚ-ны құрайтын қосарланған тізбек ӛзара сутектік байланыстар арқылы ұстасып тұрады. ДНҚ үштік моделі: ширатылған құрылым, қосарланған полинуклеотидті тізбекті құрай отырып бір-бірімен байланысып тізбек оралған күйде болады. Екі тізбек бір-біріне антипаралелльді ДНҚ тізбегі бағытымен және де полярлығымен ерекшеленеді: әрбір тізбектің 5/ ұшы мен 3/ ұшы болады. Тізбектің ұзындығы тек қана бір бағытта 5/ -тан 3/- қа дейін ұзарады. Әрқаанда 3/ ұшы ұзарады. Тізбектің азоттық негіздері келесі комплементарлық арқылы бірігеді: А мен Т, Г мен Ц. Комплементарлық –ДНҚ-ның басты кілттік құрамы. ДНҚ молкулалары екі түрлі бағытта ширатылған болуы мүмкін: 1) оңға қарай ширатылған- В – пішінді; 2) солға қарай ширатылған – Z – пішінді. Табиғатта ДНҚ молекулалары кӛпшілік жағдайда оңға қарай ширатылған күйде кездеседі. Құрамында ГЦ нуклеотидтерінің болуы не болмауына байланысты ДНҚ молекуласының кейбір учаскелері В- пішінінен Z – пішініне немесе кері бағытта ширатылып пішіндерін ӛзгертуі мүмкін. ДНҚ құрылымының ауытқуының себебі әлі күнге белгісіз. ДНҚ-ның басты қызметі – тұқым қуалау ақпаратын сақтау және нуклеотидтер арқылы сақталған ақпаратты ұрпақтан-ұрпаққа беру. Тұқым қуалау ақпаратының жасушадан-жасушаға берілуі ДНҚ молекуласының редупликациясына байланысты. ДНҚ молекуласында жасушаның құрылымы мен ӛмір сүруге бейімділігі туралы ақпарат жазылған. Бұл ақпарат генетикалық деп аталады. ДНҚ молекуласында амин қышқылдарының тұқым қуалау туралы ақпараты жазылған. Прокариоттардың ДНҚ-сы қос тізбекті сақиналы, қатты ширатылған молекула, ол цитоплазмада орналасқан. Оны нуклеоид деп атайды. Нуклеоид цитоплазмадан бӛлінбеген ядролық мембрана онда ДНҚ-ның бірнеше кӛшірмесі болуы мүмкін. Прокариоттардың геномындағы генлер тығыздығы эукариоттарға қарағанда әлдеқайда жоғары. Прокариотты гендер эукариотты гендерден ерекшелігі экзон-интрон секілді мозайкалық құрылым болмайды. Прокариоттарда функциональды байланысқан гендер оперондар деп аталатын құрылымдарды құрайды. Эукариоттардың ДНҚ-сы біркелкі емес және ол нуклеотидтердің үш класс қайталанатын нуклеотидтер қатарына жатады: –жиі қайталанатын қатарлар, геномда 1 млн дейін кездеседі; бұндай ДНҚ хромосоманың центромерлік учаскелерінің гетерохроматиндерінде орналасады және де ақуыз синтезіне қатысы болмайды бірақ жеке гендердің арасын бӛліп тұруы мүмкін.. –аз қайталанатын қатарлар, геномда 100 және 1000 рет кездеседі (мысалы, тРНҚ, рРНҚ және ақуыздар, рибосома мен хроматиннің құрамына кіретіндер және т.б ) «үй шаруашылық гендер» туралы ақпаратты алып жүреді, ақуыздың және РНҚ молекуласымен синтезделуін бақылайды; –ДНҚ уникальды бӛліктері –бұл ДНҚ бӛлігі қайталанбайтын нуклеотидтеріне сәйкес, олардың үлесі геномның 15-98%-ын алады (адамда – 56%); және де структуралық гендердің құрамына кіреді, полипептидтің біріншілік құрылымы туралы ақпаратты алып жүреді. Рибонуклеин қышқылы (РНҚ) –ядрошықта, цитоплазмада, рибосомада, митохондрияда және пластидтерде кездеседі. РНҚ-ның нуклеотиді азотты негіздерден (аденин, гуанин, цитозин және урацил), кӛміртек - рибоза және фосфор қышқылының қалдығынан тұрады. РНҚ молекуласы – бір тізбекті.  51---АУУГАУАЦАУУГУГЦ---31Рибонуклеин қышқылының бірнеше түрі бар. Олар:рибосомалық, тасымалдаушы және ақпараттық РНҚ. Рибосомдық РНҚ (р-РНК) – бұл тұрақты, жасушада барлық РНҚ типтерінің (80% дейін) құрайды. Олар ядрода синтезделеді, бірақ рибосомада табылады. Рибосоманың құрылымдық бӛлiгi, рибосоманың аРНҚ-ны танып байланысуын қамтамасыз етедi. Ақпараттық РНҚ (а-РНК) жасушада барлық РНҚ ның 1% ден 10% дейін құрайды. а РНҚ ДНҚ молекуласының бӛлігіне комплементарлы, белгілі ақуыз синтезі туралы ақпаратты тасымалдайды. Ақпаратты оқу барысында аРНҚ ұзындығы ДНҚ бӛлігінің ұзындығына тәуелді. ақпаратты ДНҚ молекуласынан кӛшiрiп алып цитоплазмаға белок синтезделетiн жерге жеткiзедi Тасымалдаушы РНҚ (т-РНК) - жасушада барлық РНҚ ның 10% дейін құрайды. Цитоплазмада кездеседі және қысқа тізбекті нуклеотидтерден тұрады. тРНҚ арнайы амнқышқылдарымен байланысып ақуыз синтезделетін орынға жеткізеді. т-РНҚ әрбір молекуласы ӛзара байланысқан 75 нуклеотидтер арқылы ұзын тізбекті құрайды. Нәтижесінде тРНҚ негізгі құрамы "жоңышқаның жапырағы" тәріздес конформациялық құрылым түзеді. содан кейін L-формасына айналады. Барлық Т-РНҚ молекулаларының 5/ - ұшында гуаниннің қалдығы, ал 3/- ұшында жұптаспаған бір тізбекті ЦЦА жүйесі орналасқан. Мұны аминқышқылына жалғанатын сайт деп атайды. Тӛменгі жағында антикодон ілмегі орналасқан, (антикодон) триплеттен тұрады, антикодон аРНҚ кодонына сәйкес спецификалық және комплементарлы болып келеді.  Т- РНҚ қызметі т-РНҚ-ның Акцепторлық функциясы- аминоацил-т-РНК-синтетаза ферменті арқылы іске асырылатын, аминқышқылдарының т-РНҚ-мен байланысуын қамтамасыз ететін процесс. Әр аминқышқылының ӛзінің ферменті болады, кез-келген геномның ӛзі кодталатын кодоны синтезделеді. Осы топқа жататын барлық ферменттер аминоацил мен тРНК арасындағы катализ реакциясының бір сипатта жүруін бақылайды. Адаптерлік функциясы. Т-РНК-ның адаптерлік функциясының мағынасы оның м-РНК- ға ақпараттарды кӛшіруде басты рӛл атқаратынында болып табылады. нуклеотидті қатарлардың аРНҚ тілінен ақуызға жазылуы (аминқышқылдарының ақуызға айналуы). Кіші ядролық РНҚ. интрондардың қырқылу барысында кяРНҚ дан аРНҚ түзіліп ядрода РНҚ- ақуыздармен комплекс түзіледі, оны сплайсома дейді. Әр сплайсомада ядро бар, үш кіші (кішімолекулалық) ядролық рибонуклео-протеиндерден немесе снурптан тұрады. Әр снурп кем дегенде бір кіші ядролық РНҚ және бірнеше ақуыздардан тұрады. Жүздеген әртүрлі кіші ядролық РНҚ кездеседі, РНҚ-полимераза ІІ негізінде транскрипцияланады. Негізгі қызметі РНҚ-РНҚ типтері бойынша арнайы рибонуклеин қатарлар арқылы біріктірілген негіздерді таниды. Сигналды танитын РНҚ. Ақуыздар таратқан сигналды ӛз ретімен қабылдап отырады, және ӛз кезегінде олардың цитоплазмалық мембрана арқылы таралуын қамтамасыз етеді. |