құқық негіздері УМК. Высший инновационный колледж международных отношений

• Название: Высший инновационный колледж международных отношений
• Дата: 21.06.2022
• Размер: 1.68 Mb.
• Имя файла: құқық негіздері УМК.docx
• Тип: Документы; #608877
• страница: 137 из 190

14.2. Жер құқығының пəнi. Жер құқық қатынастары: түсiнiгi, объектiсi, субъектiсi жəне түрлерi

Қазақстан Республикасы Жер кодексiнiң 12-бап 14-тармағына сəйкес, жер дегенiмiз – Қазақстан Республикасының егемендiгi белгiленетiн шектегi аумақтық кеңiстiк, табиғи ресурс, жалпыға ортақ өндiрiс құралы жəне кез келген еңбек процесiнiң аумақтық негiзi. Осы анықтамаға сəйкес, жердiң күнделiктi өмiрде атқаратын қызметi мен рөлiн анықтап алуға болады:

1. 
   Жердiң саяси-құқықтық қызметi. Яғни, мемлекетiмiздiң егемендiгi белгiленген шекара шегiндегi, Қазақстан халқының тұрғылықты тұрақты мекенi;
   
2. 
   Жердiң экологиялық қызметi. Яғни, жер қоршаған ортаның құрамдас жəне ажырамас бөлiгi, табиғи ресурс;
   
3. 
   Жердiң экономикалық қызметi. Яғни, жер жылжымайтын мүлiк ретiнде танылып, азаматтық айналымның объектiсi ретiнде елдiң байлығы.
   

Жердiң əлеуметтiк қызметi. Жер – адамдардың өмiр сүру негiзi жəне еңбек процесiнiң аумақтық негiзi болып табылады.

Жердiң негiзгi табиғи ресурс ретiнде белгiлерiн атап айтатын болсақ:

1. 
   Жердiң нарықтық құны – оның адам өмiрi үшiн беретiн экологиялық жəне əлеуметтiк құндылығын бағалай алмайды. Сондықтан, жер учаскесiнiң iс жүзiндегi ақшалай құнын анықтау мүмкiн емес;
   
2. 
   Жерге барлық халықтың мұқтаж жəне халық санының өсуiмен аталған ресурсты тұтынуы жерге деген сұранысты күшей-тiп отыр;
   
3. 
   Жер – тек адамзат баласымен ғана емес, сонымен бiрге, адам өмiрiн қамтамасыз ететiн тiршiлiктiң өзге де жандарымен тұтынылады;
   
4. 
   Жердiң саны мен сапасы өндiрiстiк қызмет нəтижесiнде, өзге кейбiр объектiлер тəрiздi ұлғаймайды, керiсiнше кемiп отырады.
   

Қазiргi жаһандану кезiнде, адамзат табиғатқа араласу белсен-дiлiгiн арттырған жағдайда, табиғи объектiлердi жəне ерекше маңызға ие, ұзақ уақыт бойы қалпына келетiн жер ресурстарын ұтымды пайдалану саласында жалпы жаһандық жəне iшкi мемлекеттiк өзара келiсiлген шараларды қалыптастыру қажет. Көптеген зерттеушiлер осыған байланысты жердiң ерекше маңыздылығын атап өткен.

Б.Ж. Əбдiрайымов, жер дегенiмiз – мемлекет пен халықтың өмiр сүру қызметiнiң негiзi болып табылатын табиғаттың басты объектiсi. Жерге меншiк нысаны, иелену мен пайдалануға кiмге берiлгендiгi жəне жердiң сандық, сапалық жағдайына бiздiң болашағымыз тəуелдi деп жазған болатын.

А.Х. Хаджиевтың пiкiрi бойынша – жердiң табиғи қасиетi өзге қоршаған табиғи орта объектiлермен өзара байланыс жүйесiнде басым орнын белгiлейдi. Орман, су, жануарлар дүниесi табиғат объектiлерi ретiнде жермен байланыссыз өмiр сүре алмайды. Тек қана жермен тығыз байланыста бола отырып, олар өздерiнiң өсiп-өну мүмкiндiктерi мен ерекше қасиеттерiн сақтайды жəне барлық табиғи кешендермен бiрге экологиялық қызметiн жүзеге асырады.

Жер – барлық адамзат баласының өмiр сүруiнiң негiзi болып табылатын негiзгi табиғи объект.

Жер ерекше белгiлерге ие.

Н.А. Сыроедовтiң пiкiрi бойынша, жер қайта қалыптаспаушылық, орны толмастық жəне шектеушiлiк сияқты белгiлермен сипатталады.

А.Х. Хаджиев жердiң айрықша белгiлерi ретiнде келесi белгiлердi айтады:

• 
  жердiң құнарлы қабатының болуы;
  
• 
  жердiң өндiрiстiк қабiлетi мен тұтынушылық бағалығын қалпына келтiру жəне сақтап қалу мүмкiндiгi;
  
• 
  кеңiстiктiк шектеулiк;
  
• 
  орнынан қозғалта алмайтындық, орналасқан жерiнiң тұрақтылығы.
  

Ғалымдардың пiкiрлерiн саралай отырып, жердiң келесi белгiлерiн бөлiп көрсетуге болады:

Бiрiншiден,жер құнарлыққа ие. Құнарлық табиғи жəне жасанды (экономикалық) болуы мүмкiн. Табиғи құнарлық – ұзақ мерзiм бойғы құнарлану процесiнiң нəтижесi. Бұл топырақта құнарлы заттардың болуымен жəне өсiмдiктер əлемi үшiн қолжетiм-дiлiкпен анықталады.

Табиғи құнарлылық мелиорация жəне агротехника арқылы адамның топырақтың химиялық, биологиялық жəне физикалық қасиетiне əсер етуi арқылы жасандыға ауысады.

Екiншiден, жер – табиғи табиғаттың өнiмi, өзге өндiрiс құралдары сияқты адам қолымен жасалмаған.

Үшiншiден,жер айырбасталмайды. Өзге өндiрiс құралдарынан айырмашылығы, еш нəрсемен айырбастай алмайсың.

Төртiншiден, жердi пайдалану жердiң тұрақтылығымен ерекшеленедi. Жердi өзге өндiрiс құралдары сияқты басқа бiр жерге ауыстырып, қолдануға болмайды.

Бесiншiден, жер бетi шектеулi. Жердi өзге өндiрiс құралдары сияқты сандық жағынан ұлғайтуға болмайды.

Аталған белгiлер мен себептерге байланысты жер – сату-сатып алу объектiсi болғанымен жəне мүлiк ретiнде танылғанымен, өндiрiстiк қызмет нəтижесiнде пайда болатын мүлiкпен, өнiммен немесе өзге затпен теңеспейдi. Сол себептен, жердi азаматтық айналымның еркiн объектiсi ретiнде тануға болмайды жəне табиғи ресурс ретiнде сақталуын, ұтымды жəне мақсатты пайдаланылуын қамтамасыз етуiмiз қажет.

Құқықтық қатынастардың қоғам талаптарына сай өзгеруi жер құқығы пəнi мен мiндеттерiнiң өзгеруiне əкеп соғады. Нарықтық экономика жəне тұрақты даму жағдайында жер меншiк иелерi мен жер пайдаланушылардың дербестiгi, жер құқық қатынастарының демократиялылығы, жер меншiк иелерi мен жер пайдаланушылардың құқықтарының кең ауқымға жетуi сияқты құбылыстар орын алып отыр. Нəтижесiнде жер құқығының пəнi мен мiндеттерi өзгерiске ұшыраған. Жер құқығының пəнi дегенiмiз – жер құқық нормаларымен реттелген қоғамдық қатынастардың жиынтығы, яғни жер құқық қатынастары. Жер кодексiнiң 12-ба-бының 10) тармақшасына сəйкес, жер құқық қатынастары деге- нiмiз – жерге меншiк құқығын жəне өзге де құқықтарды жүзеге асыра отырып, жер ресурстарын басқаруға, жекелеген субъек-тiлерге жер учаскелерiн бекiтiп беруге байланысты жердi пайдалану мен қорғау жөнiндегi қатынастар болып табылады.

Жер құқық қатынастарының өзiне тəн белгiлерi:

бұл қатынастар жердi пайдалану мен қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған;

бұл қатынастар жердi меншiк объектiсi, пайдалану объектiсi, аумақтық кеңiстiгi жəне табиғат байлығы ретiнде қарастырады;

бұл қатынастар жер құқық нормаларымен қатар, өзге де құқық салаларының нормаларымен реттеледi;

бұл қатынастар тек жер учаскесiн пайдалану емес, сонымен қатар, жер учаскесiнде орналасқан жылжымайтын мүлiктi де пайдаланумен байланысты қатынастар;

Жер құқық қатынастарының да өзге құқық қатынастары сияқты өзiне тəн болатын объектiсi, субъектiсi жəне мазмұны болады. Жер құқық қатынастарының объектiсi ретiнде Қазақстан Республикасының жер қоры, жер учаскесi жəне жер үлесi танылады.

А.Х. Хаджиевтiң пiкiрi бойынша: жер құқығы қатынастарының жалпы объектiсi – елiмiздiң экономика салаларында қолданылып жатқан жəне қолдануға мүмкiн болатын елiмiздiң жер ресурсы, барлық жер қоры құрайды.

Ал, Ə.Е. Бектұрғанов жер құқық қатынастары жердiң өзi туралы емес, оның құқықтық мəртебесi туралы қатынастар оның объектiсi болып саналады дейдi.

Жер қоры Қазақстан аумағының барлық жерлерiнiң жиынтығы. Қазiргi жер қоры нысаналы мақсатына сəйкес, жетi санат-қа бөлiнедi:

1. 
   ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер;
   
2. 
   елдi мекендердiң (қалалардың, кенттер мен ауылдық елдi мекендердiң) жерi;
   
3. 
   өнеркəсiп, көлiк, байланыс, қорғаныс жəне өзге де ауылшаруашылығы мақсатына арналмаған жерлер;
   
4. 
   ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, сауықтыру мақсатындағы, рекреациялық жəне тарихи-мəдени мақсаттағы жер;
   
5. 
   орман қорының жерi;
   
6. 
   су қорының жерi;
   
7. 
   босалқы жерi;
   

Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2005 жылғы 5 қаңтардағы № 3 Қаулысымен «Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердi ұтымды пайдалану жөнiндегi 2005–2008 жылдарға арналған бағдарламасы» бекiтiлдi. Онда мынадай көрсеткiштер орын алды.

Қазақстан аумағы бойынша Азиядағы үшiншi ел, он табиғи-ауыл шаруашылығы аймақтарын қамтитын 272,5 млн. гектар аумақты алып жатыр. Далалы, құрғақ далалы, жартылай шөлейттi жəне шөлдi төрт аймақтың үлесiне жалпы аумақтың 87,4% жəне ауыл шаруашылығы алқаптарының 88,3 % жатады.

Елдегi жерде болып жатқан өзгерiстер жер қорын санаттар мен алқаптар бойынша бөлуде белгiлi бiр өзгерiстерге алып келдi:

ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер құрамынан қордағы жерлер қатарына жəне өзге санаттарға 135,0 млн. га (62 %) жер ауыстырылды;

өнеркəсiп, көлiк, байланыс, қорғаныс жəне өзге де ауыл шаруашылығына арналмаған жерлердiң ауданы 8 есе азайды;

мемлекеттiк орман қоры жерiнiң ауданы 5,6 %-ға өстi; су қоры жерi – 4,4 есе өстi;

ауылдық (селолық) округтерге мал бағу жəне басқа да мақсаттар үшiн қосымша жерлердiң берiлуiне байланысты ауылдық елдi мекендер жерiнiң

ауданы 11 есе өстi. Олардың ауданы 20,4 млн. га, оның iшiнде қалалар мен кенттердiң жерi – 1,9 млн. га, ауылдық елдi мекендердiкi – 18,5 млн. га құрады;

реформаланған ауыл шаруашылығы кəсiпорындарының бөлiнбеген жерлерiнiң, сондай-ақ өнеркəсiп жəне ауыл шаруашылығына арналмаған, пайдаланылмай жатқан ауданы 100 млн. гектардан астам өзге де жерлер қордағы жердiң құрамына шығарылды. Нəтижесiнде республикада қордағы жерлердiң аудан 6 есе өстi.

Қазақстан Республикасының жер қоры өзiнiң табиғи ерекшелiктерiне қарай, негiзiнен, ауыл шаруашылығы алқаптарынан тұрады (81,7%), орман алқаптары мен ағашты-бұталы екпелер республиканың жер қорының құрылымында бар- жоғы 5,3%-ды, су мен батпақ астындағы жерлер – 3,2%, басқа алқаптар жалпы жер алаңының 9,8%-ын құрайды.

Республиканың жер қорының 81,7%-ын ауыл шаруашылығы алқаптары алып жатыр, олардың iшiнде шөлдi жəне жартылай шөлдi типтегi жайылымдар басым (84,9%), ал егiстiк 10,2%-ды құрайды.

Республиканың ауыл шаруашылығы алқаптарының құрылымында ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердiң үлес салмағы 38,5%. Ауыл шаруашылығы алқаптарының елеулi ауданы босалқы жер қорының (50,6%), елдi мекендердiң (8,6 %), орман қорының (3,6%) құрамында орын алады.

Тəлiмдi (суарылмайтын) егiстiктiң 70%-ынан астамы үш облыстың – Ақмола, Қостанай мен Солтүстiк Қазақстан облыстарының үлесiнде; суармалы егiстiктiң 60,7%-ы Алматы мен Оңтүстiк Қазақстан облыстарында, ал жайылымдардың неғұрлым үлкен ауданы Қарағанды мен Ақтөбе облыстарында, тиiсiнше: 35,5 млн. га (18,8%) жəне 25,5 млн. га (14,1%) шоғырланған.

Реформа жылдарында ауыл шаруашылығы алқаптарының құрылымындағы егiстiкте айтарлықтай өзгерiстер болды. Егiстiкте өңделген жердiң 12,8 млн. га (1/3 шамасында) айналымнан шықты.

Қазiргi кезде республикада көпжылдық екпелер 121,8 мың гектарды, оның iшiнде: бақтар – 97,6 мың гектар, жүзiмдiктер – 13,7 мың гектар жердi алып жатыр. Жер реформасы жылдары көпжылдық екпелер ауданы 41,4 мың гектарға немесе 25%-ға, оның iшiнде есептi жылда – 1,2 мың гектарға кемiдi.

Шабындықтардың ауданы есептi кезеңде 5,0 млн. гектарды құрайды, оның iшiнде: 62,4 мың гектары – жақсартылған,731,8 мың гектары – көлтабанды суармалы жерлер.

Республикада алқаптардың негiзгi түрi болып жайылым табылады. Олар ауыл шаруашылығы алқаптарының 189,0 млн. гектарын немесе 84,9%-ын алады. Жайылымдардың жалпы ауданының 116,9 млн. гектарын немесе 61,6%-ын суландырылатыны,

4,8 млн. гектарын немесе 2,6%-ын – жақсартылғаны құрайды. Республиканың жер қорының 49,7 млн. гектарын немесе 18,3%-ын ауыл шаруашылығына арналмаған алқаптар алады.

Республикада жер реформасын жүргiзу мемлекеттiк монополияның жойылуына жəне жерге жеке меншiк құқығының бiрте-бiрте таралуына алып келдi. Азаматтар мен мемлекеттiк емес заңды тұлғалардың жеке меншiгiнде жалпы көлемi 589,9 мың гектар 3 миллионнан астам жер учаскелерi бар.

Республиканың жер ресурстары, оларды ұтымды пайдалан-ған жəне жақсартқан жағдайда iшкi жəне экспорт сұраныстарын қанағаттандыратын көлемде əртүрлi өнiмдер өндiрiсiн қамтамасыз ете алады.

Мұндай көрсеткiш жыл сайынғы жер қатынастарының өзгермелi қасиетiне байланысты, сонымен қатар, жердi пайдаланудың сипатына қарай əрдайым өзгерiске түсiп отырады. Əрбiр жер санатындағы жерлер жер құқық қатынастарының объектiсi ретiнде өзiнiң құрылымын сақтап қалып, ал, жер санаттарының пайдаланылу алаңын құрайтын жер көлемi тұрақсыз шамамен өлшенедi.

Бұл жағдай жер қорының жер санаттарына бөлiну нормасы мен оларды жер құқық қатынастарының объектiсi деп танитын құқықтық норманың заңды күшiн жоюға негiз бола алмайды. Керiсiнше, жер құқық қатынастарының дамуы бiртiндеп тиiмдiлiк тұрғысында жер санаттарының объективтiк көрiнiсiн ұлғайтуға өз септiгiн тигiзуi мүмкiн. Осы санаттардағы жер көлемiнiң өзгерiп отыруына, сыртқы факторлардың əсерi нəтижесiнен барып туындайтын қоғамның заңдылық күшi тiкелей ықпал жасайды.

Жер учаскесi дегенiмiз – белгiленген тəртiппен жер қатынастары субъектiлерiне бекiтiлiп берiлген тұйық шекара iшiндегi бөлiнген жер бөлiгi (Қазақстан Республикасы Жер кодексiнiң 12-бап 13-тармағы).

Жер учаскесiнiң мынадай белгiлерi бар:

Бiрiншiден, түрақты белгiлi бiр аумақта орналасқан жердiң бiр бөлiгi;

Екiншiден, тұйықталған шекарасының болуы;

Үшiншiден, заңда белгiленген тəртiппен жер қатынастары субъектiлерiне бекiтiлiп берiлетiндiгi;

Төртiншiден, жер учаскесiне құқықтарды растайтын арнайы құжаттарының болуы. Мысалы, жер учаскесiне жеке меншiктiң мемлекеттiк актiсi т.б.

Жер учаскесiнiң екi түрi бар. Ол бөлiнетiн жəне бөлiнбейтiн жер учаскесi. Бөлiнетiн жер учаскесi дегенiмiз – өзiнiң нысаналы мақсатын өзгертпей жəне өртке қарсы, санитарлық, эколо-гиялық, құрылыстық жəне өзге де мiндеттi нормалар мен ереже-лердi бұзбай бөлiктерге бөлуге болатын, бөлiнгеннен кейiн əрқайсысы дербес жер учаскесiн құрайтын жер учаскесiнiң түрi. Егер бұлай болмаған жағдайда жер учаскесi бөлiнбейтiн деп танылып, жер учаскесiне құқықты куəландыратын құжатта көрсетiледi.

Жер үлесi дегенiмiз – бiр жер учаскесiне екi немесе одан да көп тұлғалардың құқықтары болған жағдайда, сандық тұрғыдан анықталған үлес. Жер үлесi бiрнеше түрлерге бөлiнедi:

ортақ меншiктегi жəне ортақ пайдаланудағы жер үлесi;

қонымды жер үлесi; шартты жер үлесi.

Екi немесе бiрнеше тұлғаның меншiгiндегi жер учаскесi олар-ға ортақ меншiк құқығымен тиесiлi болады. Ортақ меншiктегi немесе ортақ пайдаланудағы жер үлесi ортақ үлестiк меншiк құқығында (пайдалану), мысалы: ауылшаруашылық серiктестiк-терiнiң жерге меншiк (пайдалану) құқығы немесе ортақ бiрлескен меншiк құқығында (пайдалану), мысалы: ерлi-зайыптылардың жерге меншiк (пайдалану) құқығы болуы мүмкiн.

Қонымды жер үлесi кондоминиум объектiлерi болып табылады. Кондоминиум дегенiмiз – жылжымайтын мүлiкке меншiктiң (өзге де құқықтың) ерекше нысаны, бұл ретте жылжымайтын мүлiктiң жекелеген бөлiктерi жеке жəне заңды тұлғалардың бөлек дербес меншiгiнде болады, ал, жылжымайтын мүлiктiң бөлек меншiкке жатпайтын бөлiктерi, оның iшiнде жер учаскесi де, оларға ортақ үлестiк меншiк құқығымен тиесiлi болады жəне бөлек меншiгiндегi жылжымайтын мүлiк бөлiктерiне құқықтардан ажыратылмайды. Мысалы: көп пəтерлi үйдiң ауласы, шатыры, баспалдақ алаңы, лифт т.б.

Шартты жер үлесi дегенiмiз – таратылған немесе қайта ұйымдастырылған ұжымшар мүшелерiнiң, мемлекеттiк емес болып қайта құрылған мемлекеттiк ауыл шаруашылығы ұйымдары қызметкерлерiнiң сандық тұрғыдан анықталған үлесi.

Ғалым Ə.Е. Бектұрғановтың пiкiрiнше, құқықтық қатынасқа қатысушылардың барлығы бiрдей құқық субъектiсi бола бермейдi. Құқық нормалары құқықтық қатынасқа қатысушылардың құқықтық жағдайын белгiлеп, олардың мəртебесiн, керек болса, құқықтық қатынасқа қатысушылардың мүмкiншiлiктерiн де белгiлеп бередi. Жер құқығы қатынастарының субъектiсi кез келген тұлға бола алмайды, тек əрекет етушi заңмен анықталған құқықтар мен мiндеттерге ие жəне құқықтық қатынастарға қатыса алатын тұлғалар ғана болуы мүмкiн. Сондай-ақ ол құқықтарға ие болу деңгейi жер құқығы қатынастарындағы субъектiлердiң құқықтық дəрежесiн анықтауда негiзгi өлшем болып табылады.

Жер құқығы қатынастары субъектiлерiнiң құқық көлемi мынадай жағдайларға тəуелдi болады:

• 
  субъектiнiң түрiне;
  
• 
  субъектiнiң заңи маңызы бар əрекетiне;
  
• 
  аталған жер құқығы қатынастарының ерекшелiгiне;
  
• 
  құқық қатынастары субъектiсiнiң өз функциясын жүзеге асыру жағдайына байланысты болады.
  

Жер құқығы қатынастары субъектiлерiнiң қатары, мазмұны жəне олардың құқықтарының ара-қатынасы елдегi жер саясаты жəне əлеуметтiк-экономикалық қайта құрулар сипатына тəуелдi өзгерiп отырады.

Кеңес одағы кезiнде мемлекет жерге меншiк құқығы қатынас-тарының айрықша жеке субъектiсi болғаны бəрiмiзге аян. Ал, жерге жеке меншiк институтын енгiзген соң жерге меншiк құқығы қатынастарының субъектiлерi қатарына жеке тұлғалар мен мемлекеттiк емес заңды тұлғалар қосылды.

Қазiргi кезде мемлекет заң бойынша жеке меншiкке берiл-меген жəне беруге болмайтын жер қорына меншiк құқығын сақтап отыр. Мiне, осыған сəйкес, мемлекет жерге мемлекеттiк меншiк құқығы қатынастарының субъектiсi болып табылады. Жер құқық қатынастарының субъектiлерi дегенiмiз – жер құқығы қатынастарына қатысушылар болып табылатын жəне соған орай құқықтары бар əрi осы құқық қатынасында мiндеттер атқаратын жеке жəне заңды тұлғалар, мемлекет. Мысалы: мемлекеттiк органдар, жердiң меншiк иелерi, жер пайдаланушылар, қазақстандық тұлғалар, шетелдiк тұлғалар, халықаралық ұйымдар жəне т.б.

Жер құқық қатынастарының мазмұны дегенiмiз – жер құқық қатынастарына қатысушылардың заңдармен белгiленген немесе реттелген құқықтары мен мiндеттерi. Бұл тұжырым бiр-бiрiмен байланысты үш элементтен тұрады:

2. 
   Жер құқық қатынастарына қатысушылар (субъектiлер-жерге меншiк иелерi, жер пайдаланушылар, жер құқық қатынастарын реттеушi мемлекеттiк органдар);
   
3. 
   Жер құқық қатынастарына қатысушылардың (субъектiлер-дiң) құқықтары мен мiндеттерiн, өкiлеттi органдардың өкiлдiк-терiн реттейтiн заңдардың (өкiлдi жəне атқарушы органдардың құзыреттерi туралы) нормалары;
   
4. 
   Заңдарда жəне заңи құжаттарда белгiленген жер құқық қатынастарына қатысушылардың құқықтары мен мiндеттерi.
   

Осындай жайттардан шығатын жер құқығы қатынастары субъектiлерiнiң құқықтарын былайша жiктеуге болады: əрекет немесе əрекетсiздiк ретiнде көрiнетiн белгiлi бiр мiнез-құлыққа жататын құқық. Мысалы, Жер кодексiнiң 64-бабының 1-тармағына сəйкес, жер учаскесiнiң меншiк иесi осы жерден дербес шаруашылық жүргiзуге жəне бұл шаруашылық жүргiзудiң коммерциялық құпиясы туралы мəлiметтердi басқа тұлғаларға бермеуге құқылы. Бiрiншi жағдайда, əрекетке құқық, екiншi жағдайда, əрекетсiздiкке құқық жүзеге асырылады.

Жалпы, жер құқығы қатынастары субъектiлерiнiң барлық құқық түрлерi субъективтi сипатқа ие болуымен қатар, субъек-тiнiң еркiне толық тəуелдi болып табылады.

Ал, ендi жер құқығы қатынастары субъектiлерiнiң мiндеттерi дегенiмiз – заңмен анықталған басқа тұлғаның субъективтi құқығына сəйкес мiндеттi тұлғаның мiнез-құлқының заңмен анықталған түрi мен көлемi.

Жер құқығы қатынастары субъектiлерiнiң мiндеттi мiнез-құлқы мынадай сипатта көрiнедi:

• 
  қандай да бiр əрекеттi жасау мiндетi (белсендi мiндет);
  
• 
  қандайда бiр əрекеттi жасамау мiндетi (бəсең мiндет).
  

Жер құқығы қатынастарының субъектiлерiнiң құқықтары мен мiндеттерi иеленушiлерге қарай жалпы жəне арнайы болып екiге бөлiнедi. Бұл құқықтар мен мiндеттер жер құқығы қатынастары субъектiлерiнiң бəрiне тəн құбылыс. Сондай-ақ, бұл субъектi-лердiң жекелеген санаттарына тəн арнайы құқықтар мен мiндет-тер. Қазақстан Республикасы Жер кодексiне сəйкес, жер меншiк иелерi мен жер пайдаланушылардың бiрқатар құқықтары мен мiндеттерi бар.

Жер учаскелерiнiң меншiк иелерi мен жер пайдаланушылардың жер учаскелерiн пайдалануға құқықтары:

1. 
   жер учаскесiн оның нысанасынан туындайтын мақсатта пайдалана отырып, жерде дербес шаруашылық жүргiзу;
   
2. 
   ауыл шаруашылығы жəне өзге де дақылдар мен екпелер себу мен отырғызуға, өндiрiлген ауыл шаруашылығы өнiмi мен жер учаскесiн пайдалану нəтижесiнде алынған өзге де өнiмге жəне оны өткiзуден түскен табысқа меншiк, шаруашылық жүргiзу, оралымды басқару;
   
3. 
   өз шаруашылығының қажеттерi үшiн жер учаскесiнде бар құмды, сазды, қиыршық тасты жəне басқа да кең таралған пайдалы қазбаларды, шымтезектi, екпелердi, жер үстi жəне жер асты суларын, кейiннен мəмiлелер жасасу ниетiн көздемей, белгiленген тəртiппен пайдалану, сондай-ақ жердiң өзге де пайдалы қасиеттерiн пайдалану;
   
4. 
   жер учаскесi мемлекеттiк қажеттiктер үшiн алып қойылған (сатып алынған) жағдайда келтiрiлген шығынды толық көлемiнде өтетiп алу;
   
5. 
   жердi аймақтарға бөлудi ескере отырып, меншiк, шаруашылық жүргiзу, оралымды басқару құқығымен жер учаскесiнiң нысаналы мақсатына сəйкестiкте тұрғын үйлер, өндiрiстiк, тұр-мыстық жəне өзге де үйлер (құрылыстар, ғимараттар) салу;
   
6. 
   белгiленген құрылыс, экологиялық, санитарлық-гигиеналық жəне өзге де арнаулы талаптарға сəйкес, суландыру, құрғату жəне өзге де мелиорациялық жұмыстар жүргiзу, тоғандар мен өзге де су айдындарын жасау құқығы бар.
   

Жер учаскелерiнiң меншiк иелерi мен жер пайдаланушылардың жер учаскелерiн пайдалану жөнiндегi мiндеттерi:

1. 
   жердi оның нысаналы мақсатына сəйкес, ал, уақытша жер пайдалану кезiнде – жер учаскесiн беру актiсiне немесе жалдау шартына (өтеусiз уақытша жер пайдалану шартына) сəйкес пайдалануға;
   
2. 
   санитарлық жəне экологиялық талаптарға сəйкес, өндiрiс технологияларын қолдануға, өздерi жүзеге асыратын шаруашылық жəне өзге де қызмет нəтижесiнде халықтың денсаулығы мен қоршаған ортаға зиян келтiруге, санитарлық-эпидемиологиялық, радиациялық жəне экологиялық жағдайдың нашарлауына жол бермеуге;
   
3. 
   жердi қорғау жөнiндегi iс-шараларды жүзеге асыруға;
   
4. 
   жер салығын, жер учаскелерiн пайдалану төлемақысын жəне Қазақстан Республикасының заңдары мен шартта көзделген басқа да төлемдердi уақытылы төлеуге;
   
5. 
   жануарлар дүниесiн, орман, су жəне басқа да табиғи ре-сурстарды пайдалану тəртiбiн сақтауға, жер учаскесiнде орна-ласқан, Қазақстан Республикасының заңдарына сəйкес, мемлекет қорғауындағы тарих, сəулет ескерткiштерiн, археологиялық мұра мен басқа да объектiлердi қорғауды қамтамасыз етуге;
   
6. 
   жер учаскесiнде шаруашылық жəне өзге де қызметтi жүзеге асыру кезiнде құрылыс, экологиялық, санитарлық-гигиеналық жəне өзге де арнаулы талаптарды (нормаларды, ережелердi, нормативтердi) сақтауға;
   
7. 
   мемлекеттiк органдарға Қазақстан Республикасының жер заңдарында белгiленген жердiң жай-күйi мен пайдаланылуы туралы мəлiметтердi уақытылы табыс етiп отыруға;
   
8. 
   басқа меншiк иелерi мен жер пайдаланушылардың құқықтарын бұзбауға;
   
9. 
   топырақтың ластануына, қоқыстануына, тозуына жəне оның құнарлылығының нашарлауына, сондай-ақ топырақтың құнарлы қабатын сыдырып алу құнарлы қабаттың бiржола жоғалуын болғызбау үшiн қажет болған жағдайларды қоспағанда, басқа тұлғаларға сату немесе беру мақсатымен оны сыдырып алуға жол бермеуге;
   
10. 
    Қазақстан Республикасының Жер кодексiнде көзделген тəртiппен сервитуттар берудi қамтамасыз етуге мiндеттi.
    

Жер құқығы қатынастары субъектiлерiнiң құқықтары рұқсат ету нормалары арқылы көрiнiс табады. Олардың мiндеттерi шектеу, тыйым салу нормалары арқылы iске асады.

Ал ендi жер құқық қатынастарын төмендегiдей бөлiп қарастырамыз:

1. 
   материалдық жер құқық қатынастары құқық субъектi-лерiнiң тiкелей жерге қатысты құқықтары мен мiндеттерiн анықтаушы нормаларды құрайды. Басқаша айтқанда, бұл құқықтар құқық нормасымен қарастырылған құқықтар мен мiндеттердi жүзеге асыру арқылы қалыптасады. Мысалы, жер учаскесiн кепiлге салу (ҚР ЖК-нiң 76-бабы), жер учаскесiн оның нысанынан туындайтын мақсатты пайдалана отырып, жерде дербес шаруашылық жүргiзу (ҚР ЖК-нiң 64-бап, 1-тармақ, 1) тармақшасы, басқа меншiк иелерi мен жер пайдаланушылардың құқықтарын бұзбау (ҚР ЖК-нiң 65-бап, 1-тармақтың 8) тармақшасы;
   
2. 
   жер процессуалдық құқықтық қатынастар материалдық құқықтық қатынастардың пайда болуын, тоқтатылуын жəне жүзеге асыру тəртiбiн анықтайтын нормаларда көрiнедi. Яғни, құқықтық реттеуге жер құқық қатынастары түспейдi, оларды жүзеге асыру тəртiбi түседi. Оған жерге қатысты мəмiленi тiркеу тəртiбi жатады. Жердi сатып алу-сату шарты жер
   

ресурстарын басқаратын өкiлеттi органның тиянақты тексеруiнен кейiн мiндеттi түрде тiркелуге жатады.

Сонымен қатар, Жер кодексiнiң 69-бабының 1-тармағына сəйкес, жеке меншiк иесi немесе жер пайдаланушы көршi жер учаскесiне жеке меншiк немесе жер пайдалану құқығының субъектiсiнен, ал, қажет болған жағдайда өзге учаскеге де жеке меншiк немесе жер пайдалану құқығының субъектiлерiнен осы учаскелердi шектеулi пайдалану құқығын (жекеше) сервитут табыстауды талап етуге құқылы. Мiне, осылардың барлығы жердiң процессуалдық құқық қатынастары арқылы жүзеге асырылады.

3. 
   Реттеушi жер құқық қатынастары заңи жауапкершiлiктi қолдануға байланысты емес жер құқық қатынастарын жүзеге асыру процесiнде қалыптасады. Мысалы, Жер кодексiнiң 85-бабына сəйкес, егер меншiк иелерi немесе мемлекеттiк емес жер пайдаланушылар жер пайдалану құқығын сатып алған болса, жер учаскелерiн мемлекеттiк қажеттiктер үшiн олардан алып қою Жер кодексiне, ал онымен реттелмеген бөлiгiнде Қазақстан Республикасының өзге де заң актiлерiне сəйкес сатып алу тəртiбiмен жүзеге асырылады.
   

Бұл шара мемлекет тарапынан қолданылған санкцияны бiлдiрмейдi, керiсiнше заңда қарастырылған жағдай мен тəртiпте жүзеге асырылады. өйткенi, меншiк иесiнiң шеккен шығындарының барлығы өтеледi. Бұл құқықтық қатынастар реттеушi жер құқық қатынастары нысанында жүзеге асырылады, себебi мұндай алып қою қандай да бiр жер құқық нормаларын бұзу болып табылмайды.

4. 
   Қорғаушы жер құқық қатынастары жасалған құқық бұзушылыққа жауапкершiлiк шарасын қолдануға байланысты пайда болады. Мəселен, жердiң құнарлы қабатын химиялық заттар шығарып тастау арқылы нашарлатқан заңды тұлғалар, заң актiлерiне сəйкес əкiмшiлiк жауапкершiлiкке тартылады. Кейбiр жағдайда осындай құқық бұзушылықтан басқа құқық салаларымен қарастырылған қорғау қатынастары туындайды.
   

Қорғау құқық қатынастары жер заңының бұзылуының барлық жағдайында пайда болады. Мысалы, жердiң нысаналы мақсатын заңсыз өзгерту жер учаскесiн алып қоюға негiз болады (жер құқығы жауапкершiлiгi); келтiрiлген залалды өтеу (азаматтық құқықтық жауапкершiлiк; айып төлеудi қолдану (əкiм- шiлiк құқықтық жауапкершiлiк).

Жер құқық қатынастарының жiктелуi қосымша келесiдей негiздер бойынша жүзеге асырылады: