Главная страница
Навигация по странице:

  • 2.1. Стандартларни илмий ташкил этиш принциплари.

  • Стандартларни оптималлаштириш ва прогрессивлик принципи

  • Стандартлаштирилаётган маµсулотнинг бо²ли³лигини таъминлаш принципи

  • Стандартларни ишлаб чи³ишнинг илмий-тад³и³от принципи

  • Минимал моддий харажатлар улуши.

  • 2.2. Сифатни бош³ариш системасида ИСО 9000 сериясидаги хал³аро стандартлар.

  • 2.3. Стандартлаштиришнинг назарий асослари.

  • 2.4. Маµсулот сифатини бош³аришда стандартлаштиришнинг аµамияти.

  • Тад³и³от ´тказиш ва лойиµалаштириш

  • Маµсулот сифатини ошириш

  • Ишлаб чи³аришда и³тисод ³илишни ошириш

  • 2.5. И³тисодий самарадорликни баµолаш усуллари ва принциплари.

  • 2.6. Стандартлаштириш дастурларининг самарадорлигини ани³лаш.

  • збекистон республикаси олий ва рта махсус таълим вазирлиги тошкент тимачилик ва енгил саноат институти сертификациялаш, стандартлаш ва сифатни бошариш


    Скачать 0.87 Mb.
    Названиезбекистон республикаси олий ва рта махсус таълим вазирлиги тошкент тимачилик ва енгил саноат институти сертификациялаш, стандартлаш ва сифатни бошариш
    Дата08.04.2021
    Размер0.87 Mb.
    Формат файлаdoc
    Имя файла4.doc
    ТипДокументы
    #192484
    страница8 из 16
    1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   16

    35. Устувор ра³амлар ³атори ³уйидаги шартларни бажариши шарт.


    А) ´сиш ва камайши б´йича чексиз б´лмаслиги керак

    В) ишлаб чи³ариш ва эксплуатациянинг эµтиёжларига жавоб бера оладиган чекланишларнинг рационал системасини ташкил этиши керак

    С) кетма-кет, ³аторнинг µар бир ра³ами барча унинчи даражали ёки б´линган ³ийматларни ´з ичига олмаслиги керак

    D) улар оддий, лекин осон эсда ³олмайдиган б´лиши керак

    Е) ³улай ва шартларга жавоб бера оладиган б´лиши керак

    36. Яширин талаб.


    А) к´пчилик харидорлар товарга нисбатан кучли истак сезадилар, лекин бозордаги мавжуд товарлар, билан уларнинг истагини ³ондириб б´лмайди

    В) товарга нисбатан талаб й´³олиши мумкин, харидорлар товарга бефар³ б´лишлари мумкин

    С) мавсумий ´згариши бозорга товарларини т´ли³ етказиб берила олмаслик ёки керагидан орти³чанинг муаммосини келтириб чи³аради

    D) фирма ´зининг товар оборотидан ³они³са, маркетингнинг вазифаси талабнинг мавжуд даражасини ушлаб туришдан иборат б´лади

    Е) бу-харид ³ила олиш ³обилияти билан таъминланган эµтиёждир

    II. БОБ. Стандартлаштириш ва маµсулот сифати.

    Сифатни бош³аришдаги стандартизация.

    70-80 йилларга келиб к´п давлатларнинг олимлари ва мутахассислари фа³ат тайёр маµсулот сифатини текшириш й´ли билан сифатга кафолат бериб б´лмайди деган хулосага келдилар.

    У анча аввалро³ бозор талабларини ´рганиш жараёнида, лойиµалаш ва конструкторлик ишлари жараёнида, ишлаб чи³аришнинг барча жабµаларида жамланган маµсулот ва материалларни таъминловчиларни танлашда ва албатта, маµсулотни олишда, техник хизмат к´рсатишда ва ишлатиб б´лгандан с´нг утилизация ³илишда таъминланиши лозим.

    Бундай комплекс ёндошиш бозорни ´з талабини ани³лашдан бошланиб ва ´з ичига чи³арилаётган маµсулотни такомиллаштириш, ишлаб чи³аришга тайёрлаш, ишлаб чи³ариш, сотиш ва энг кам харажатларда сифатни таъминлаш бозор конъюктурасини µисобга олиб «³айта ало³а» ва режалаштиришнинг фойдали системаси асосидаги ёпи³ жараённи яратишни таъминлайди.

    Маµсулотнинг сифатини пастлиги (ра³обатбардош эмаслиги) – бу абстракт категория б´лмай балки корхонанинг яшовчан эмаслигига ани³ асосдир. Шунинг учун сифат муаммоси эндиликда стратегик муаммодек англанади.

    Маµсулотнинг ра³обатбардошлигини ошириш тартибини ³ураётиб, корхоналар ³уйидаги олдинга ³´йилган ма³садларга эга б´лиши керак:

    1. Маµсулот сифатининг бозор талаби ва ани³ харидор талабига мувофи³ келиши;

    2. Маµсулотнинг сотиб олиш, етказиб бериш ва фойдаланиш харажатлари йи²индисини камайтириш;

    3. Харидор истаган муддатга етказишни амалга ошириш;

    4. Корхонанинг бозорда ю³ори мав³еини яратиш ва корхонанинг мустаµкам µамкор сифатида тасди³лайдиган далилларни келтира билиш.

    Корхонанинг ´з ма³садига эришиш ³обилияти, чи³арилаётган маµсулотнинг ра³обатбардошлигини таъминлаш, ундаги бош³ариш ва ташкил этиш тартиби – сифатни бош³ариш тартибидан ани³ланади.

    Сифатни бош³ариш тартиби – фирмада амал ³илинаётган ва фойдали техник, бош³ариш усулларини ´з ичига олган, инсонлар ва машиналарнинг ´заро муносабатини энг яхши ва энг ³улай усулларни таъминлаган ва шунингдек сифат учун ³илинган харажатларни тежаш, маълумотларни беришни ´зида намоён этадиган келишилган иш ³урилишидир.

    Жаµон тажрибаси ва фа³ат амалдаги сифатни бош³ариш тартибини умумий белгиларини, бплки µар бирида ³´лланиши мумкин б´лган принцип ва усулларни барпо этади. ¥озирги ва³тда концептуал фар³ларни ´з ичига олган баъзи сифатни бош³ариш тартибини уч даражасини ажратиш мумкин:

    • 9000 сериясидаги ИСО стандарти талабларига мувофи³ системалар

    • умумфирма сифатни бош³ариш системаси (TQM умум сифатни бош³ариш-Total Quality Management).

    • Миллий мезон ва сифат б´йича µал³аро (регионал) мукофот ва дипломлар системаси.


    2.1. Стандартларни илмий ташкил этиш принциплари.

    Стандартлаштириш - µа³и³атда амалга оширилаётган ёки потенциал масалаларга нисбатан к´плаб марта фойдаланиш учун маълум шартларни ´рнатиш ор³али оптимал даражада тартибга солишга эришишдир.

    Бизнинг республикамизда стандартлаштириш ишлари билан Уздавстандарт, шунингдек, фаолият соµаларининг бириктирилишига ³араб Давлат табиатни са³лаш ³´митаси, Давлат ³урилиш, µамда ¤збекистон Республикаси со²ли³ни са³лаш Вазирлиги шу²улланади.

    Соби³ иттифо³нинг Давлат стандартлари Вазирлар Маµкамасининг 02.03.92й. ³арорига µамда СНГ давлатларининг стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаштириш соµасида биргаликда келишиб фаолият олиб бориш т´²рисидаги келишувига к´ра ушбу давлатларнинг Хал³аро стандарти сифатида ишлатилади. Соби³ иттифо³ давлатни бош³ариш органлари томонидан тасди³ланган тармо³ стандартлари ва техник шартлар уларнинг ваколатли муддатлари тугагунга ³адар ¤збекистон республикаси территориясида кучга эга.

    Стандартлар сифатининг ю³ори б´лиши маµсулот сифатининг ю³ори б´лишини белгилайди.

    Стандартлаштириш ишларининг жаµон тажрибаси шуни к´рсатадики, стандартларнинг ю³ори сифатли ва самарали б´лишини таъминлаш учун уларнинг ишлаб чи³иш бос³ичида ³уйидаги мажбурий принципларни бажариш шарт.

    1. Системалилик принципи. Техник тара³³иёт ва ишлаб чи³арилаётган маµсулот сифатининг ортиши кишиларнинг меµнати, меµнат воситалари µамда меµнат предметларини бирлаштирувчи ишлаб чи³ариш жараёнига нисбатан системали ёндошувни та³озо ³илади.

    Система деганда, к´зланган ма³садга максимал самарадорлик ва энг кам харажатлар билан эришишни таъминлайдиган ´заро бо²ланган элементлар т´пламининг фаолияти тушунилади. Элементлар системасининг ми³дорий ало³алари детерминатлашган ёки тасодифий б´лиши мумкин.

    Системага кирувчи ´заро бо²ланган элементлар системаси уларни турли даражаларда иерархик бо²ли³лигини ´рнатишга имкон берувчи структурани µосил ³илади.

    1. Комплекслик ва оптимал чегараланиш принципи. Стандартларни ишлаб чи³ишда стандартлаштиришнинг якуний объектига таъсир этувчи барча асосий элементларни эътиборга олиш керак. Стандартлаштириш ишларини меµнат сарфини ³ис³артириш учун асосий объектга унчалик таъсир к´рсатмайдиган омиллар эътиборга олинмайди. Стандартлаштиришда моддий ва моддий б´лмаган ´заро бо²ланган элементлар комплексига талаб ва тавсифлар системаси к´риб чи³илади. Ю³ори сифатли маµсулот олиш ва ишлаб чи³ариш самарадорлигини ошириш шарт-шароитларини яратиш учун µаёт циклининг барча бос³ичлари: лойиµалаш, серияли ишлаб чи³ариш, тайёр маµсулотни эксплуатация ³илишни ³амраб оладиган рационал стандартлар системаси зарурдир.

    2. Стандартларни оптималлаштириш ва прогрессивлик принципи Стандартлар томонидан ´рнатилган к´рсаткичлар, меъёрлар, тавсифлар ва шартлар фан, техника ва ишлаб чи³аришнинг жаµон даражасига жавоб бериши керак. Улар стандартлаштирилаётган объектларнинг ривожланиш й´налишларини эътиборга олишлари шарт. Фа³атгина маµсулотнинг янги сифат самарадорлигини эмас, балки энг кам сарф харажатлар билан ю³ори самарадорликка эришишни таъминлашга µам асосланган б´лиши керак. Ушбу ма³садга эришишни комплекс стандартлаштириш усуллари ор³али таъминлаш мумкин.

    3. Стандартлаштирилаётган маµсулотнинг бо²ли³лигини таъминлаш принципи. Маµсулотлар эксплуатация ³илиш к´рсаткичлари б´йича бир-бирининг ´рнини босишни таъминлашга имкон берувчи бу принцип комплекс стандартлаштиришда, шунингдек маµсулотларни стандартлаш-тиришда, техник шартларни ишлаб чи³ишда асосий ´рин тутади.

    4. Стандартларнинг ´заро бо²ли³лик принципи. Умумтехникавий ва тармо³лараро стандартларнинг к´п сонли, турли-туманлиги улар ´ртасида ´заро бо²ли³лик ´рнатишни та³озо этади. Комплекс стандартлаштириш усули ушбу принципнинг муµимлиги ва самарадорлигининг я³³ол мисолидир. Шунингдек, стандартлаштириш соµасидаги ³´лланиладиган тушунчаларнинг ´заро бо²ли³лиги µам муµимдир.

    5. Стандартларни ишлаб чи³ишнинг илмий-тад³и³от принципи. Стандартларнинг лойиµаларини тайёрлаш ва муваффа³иятли татби³ этиш учун фа³атгина амалий тажрибани кенг умумлаштиришгина эмас, балки махсус назарий, экспериментал ва тажриба конструкторлик ишларини µам амалга ошириш зарурдир. Бу принцип барча стандартларга тегишлидир.

    6. Устиворлик принципи. Одатда типик бирлашмалар ва деталларнинг типи ва ´лчамлари, шунингдек бош³а параметрлар ишлаб чи³аришнинг турли тармо³лари учун бир ва³тда стандартлаштирилади. Шунинг учун бундай стандартлар параметрлари б´йича катта диапазонни эгаллайдилар. Маµсулотлар номенклатурасини ³ис³артириш ва ´заро ´рнини босиш даражасини ошириш, стандартларни ишлаб чи³иш ва унификациялашда устуворлик принципидан фойдаланилади. Ушбу принципга к´ра бирин-чи ³аторни унинг 2-³аторга нисбатан устиворлигига ³араб, 2-³аторни эса 3-³аторга нисбатан устиворлигига ³араб танлаш учун стандартлашти-рилаётган параметрлар ³ийматларининг бир неча ³атори ´рнатилади.

    Шу принципга к´ра резбаларнинг метрик ³адами ва диаметри ³атори, нормал бурчаклар ³атори ва бош³алар тузилади. Бундан таш³ари маµсулот типлари, тип ´лчамлари, параметрларини ³´ллашга рухсат этиладиган зарурий минимумига келтирадиган чегараланган тармо³ стандартларини µам яратиш тавсия этилади.


    1. Динамика принципи. И³тисодиётнинг самарадорлигини ошириш учун стандартлаштириш объектларининг техника тара³³иёти шартларига жавоб берадиган даражада б´лишлари учун ва³ти-ва³ти билан ³айта к´риб чи³иш зарур.

    2. Минимал моддий харажатлар улуши. Т´³имачилик ва енгил саноат маµсулотларида моддий сарф харажатларни улуши 65-80% ни ташкил этади. Шунинг учун µам маµсулот бирлигига кетадиган хом-ашё сарфини ³ис³артириш муµим аµамиятга эгадир. Маµсулотларни стандартлаштиришда хом-ашё сарфи улушини ³ис³артиришга имкон берадиган ил²ор технологияни татби³ этиш, энг ма³бул бичиш карталарини ³´ллаш, маµсулотнинг узо³³а чидамлилик, таъмирланувчанлик хусусиятларини яхшилаш моддий харажатлар улушини ³ис³артиришга имкон беради.


    Назоратсаволлари

    1. Стандартларни илмий ташкил этишнинг системалилик принципи нимани билдиради?

    2. Комплекслик ва оптимал чегараланиш принципи деганда нимани тушунасиз?

    3. Стандартларни оптималлаштириш ва прогрессивлик принципи ´з ичига нималарни олади?

    4. Стандартлаштирилаётган маµсулотнинг бо²ли³лигини таъминлаш ва стандартларнинг ´заро бо²ли³лик принципи нимани билдиради?

    5. Стандартларни ишлаб чи³ишнинг илмий-тад³и³от принципи ´з ичига нималарни олади?

    6. Устиворлик ва динамика принципи деганда нимани тушунасиз?
    2.2. Сифатни бош³ариш системасида ИСО 9000 сериясидаги хал³аро стандартлар.

    £атор давлатларда сифатни бош³ариш б´йича миллий стандартлар 70-йиллардан бери мавжуд. Улар биринчи навбатда авиация, космонавтика, µарбий техникани ишлаб чи³ариш каби муµим тармо³ларида лойиµалаштириш ва ишлаб чи³ариш бос³ичларида сифатни таъминлаш ма³садида ишлаб чи³илди ва ³´лланилди.

    Стандартлаштириш ва сифатни таъминлаш ситемасини ³´ллаш соµасидаги миллий тажрибага асосланиб ИСО/ТК-176. 1987 йил ИСО 9000 сериясидаги биринчи 5 та стандартни ишлаб чи³ди. Шу билан бир ³аторда сифатни таъминлаш соµаси МС ИСО 8402 даги тушунчалар ва уларни таърифи б´йича лу²ат тайёрланди.



    2.1. Расм. ИСО 9000 сериясидаги стандартлар комплексининг тузилиши.

    ИСО 9000 сериясидаги стандартлар:

    ИСО 9000 «Сифатни умумий бош³ариш ва сифатни таъминлашда

    стандарт танлаш ва ³´ллаш б´йича бош³арув к´рсатмалари»

    ИСО 9001 «Сифат системаси. Лойиµалаш, ишлаб чи³аришга

    тайёрлаш, ишлаб чи³ариш, монтаж ва хизмат к´рсатишда сифатни таъминлаш модели»

    ИСО 9002 «Сифат системаси. Ишлаб чи³ариш ва монтаж ³илишда

    сифатни таъминлаш модели»

    ИСО 9003 «Сифат системаси. Якуний назорат ва синов жараёнларида

    сифатни таъминлаш модели»

    ИСО 9004 «Сифатни умумий бош³ариш ва сифат системасининг

    элементлари. Бош³арув к´рсатмалари».

    1994 йил ИСО/ТК 176 ИСО 9000 сериясидаги стандартларни ³айта к´риб чи³ишни якунлади.

    Стандартларни ³айта к´риб чи³ишда ишчи гуруµлар бозор талабларига мувофи³ µолда ³уйидаги вазифаларни бажаришни ма³сад ³илиб ³´ядилар:

    • Стандартларда уларни ³´ллашнинг ил²ор амалий тажрибаларини акс эттиришни таъминлаш;

    • Стандартларнинг мувофи³лиги ва стабиллигини таъминлаш;

    • Уларнинг катта-кичиклиги, ³айси тармо³³а тегишли эканлиги, ³андай маµсулот ишлаб чи³арилишидан ³атъий назар компаниялар томонидан стандартларнинг ³´лланишига имкон бериш.

    ИСО 9000 сериясидаги стандартларга ´згаришлар киритилди. ИСО 9001, ИСО 9002, ИСО 9003 стандартлари ³айта к´риб чи³илди. ИСО 9004 стандартларига камро³ ´згаришлар киритилди. Масалан, «Сифат µал³аси» тушунчаси «Маµсулот µаёт циклининг типик бос³ичлари» тушунчаси билан алмаштирилиб, «Техникавий ёрдам ва хизмат к´рсатиш» бос³ичидан кейин ³´шимча сотилгандан кейинги фаолият» ³´шилди. ¥озир олтинчи б´лим «Сифат системасининг молиявий аспектлари» деб аталади ва молиявий маълумотлар элементларини намоён ³илиш ва таµлил ³илиш учун маълумотлар т´плашнинг турли усуллари ³ис³ача тавсифи билан т´лдирилган.

    ИСО 9000 сериясидаги т´лдирилган стандартлар 1994 йил июлида нашр ³илинди. ¥озирги кунда бу стандартлар рус тилига ´гирилган.
    Назорат саволлари?

    1. ИСО 9004-87 Сифат системасининг элементлари ´з ичига нималарни олади?

    2. Сифатни таъминлаш модели деганда нимани тушунасиз?

    3. ИСО 9001-87 сифат системасига нималар киради?

    4. ИСО 9002 - 87 сифат системасига нималар киради?

    5. ИСО 9002 -87 сифат системасига нималар киради?



    2.3. Стандартлаштиришнинг назарий асослари.

    Стандартлаштириш – фа³атгина бугунги куннинг эмас, балки жамиятнинг µ´жалик-и³тисодий фаолиятининг келажакдаги ривожланишининг µам асосини белгилайди. Стандартлаштириш илмий техника тара³³иётига т´ли³ жавоб берган µолда амалга оширилиши керак.

    Замонавий стандартлаштиришнинг назарий асоси б´либ устувор сонлар системаси µисобланади.

    Устувор ра³амлар деб янгидан ишлаб чи³арилаётган маµсулотларнинг параметрлари ³ийматларини белгилашда бош³а ра³амларга нисбатан афзалликка эга б´лган ра³амларга айтилади.

    Устувор ра³амлар I-µади га тенг б´лган геометрик прогрессия асосида ани³ланади. Прогрессиянинг маµражи к´ринишида ифодаланади, бу ерда R=5,10,20,40,80 ва 160, i эса 0 дан R гача б´лган бутун ³ийматларни ³абул ³илади. R нинг ³ийматини прогрессиянинг 1 та ´нлик интервалидаги µадлар сони билан ани³ланади. Битта ³аторга тегишли устувор ра³амлар фа³ат манфий б´лишлари мумкин.

    Устувор ра³амлар ³аторлари ³уйидаги шартларни ³аноатлантиришлари керак:

    ишлаб чи³ариш ва эксплуатацияларнинг шартларига жавоб берадиган чегаранинг рационал системасини акс эттириши;

    сонларнинг ортиб бориши ёки камайиб боришининг чексиз б´лиши;

    µар бир ³аторнинг барча ´нинчи даражали ёки каср ³ийматларини киритиш;

    оддий ва осон эслаб ³оладиган б´лиш.

    Ушбу шартларга жавоб берадиган ва ³улай ра³амлар ³атори-геометрик ³аторлар, масалан, геометрик прогрессия ³ийматлари ³аторидир. Геометрик прогрессия-бу µар бир µади ´зидан олдинги µадни бир хил сонга к´пайтириш ор³али µосил ³илинган сонлар ³аторидир(4; 6; 9; 13,5; 20; 25;), бунда ³аторнинг µар бир µадини µосил ³илиш учун ´зидан олдинги µадни к´пайтириш керак б´лган сон геометрик прогрессиянинг маµражи дейилади.

    Келтирилган прогрессиянинг ижобий хусусиятлари шундан иборатки, µар бир ´нлик интервалдаги µадлар сони (1-10; 10-100; 100-1000 ва µ.к., шунингдек 1-0,1; 0,1-0,01; 0,01-0,001; ва µ.к.) бутун прогрессия давомида доимий, µамда ю³орида айтилган прогрессиялар маµражи учун 5,10,20,40,80 ва 160 га тенг. Прогрессиянинг ихтиёрий иккита µадининг к´пайтмаси ёки нисбати µам шу прогрессиянинг µади µисобланади. Прогрессия ихтиёрий µадининг мусбат ёки манфий бутун сонли к´рсаткичи µар доим унинг µади µисобланади.

    К´пчилик ривожланган давлатлар нормал чизи³ли ´лчамларга миллий стандартларни ³абул ³илганлар. Хал³аро стандартлаш ташкилоти (ИСО) к´рсатмалари асосида тузилган ГОСТ 8032-84 устувор ра³амларнинг 4 та асосий ³аторини (R5, R10, R20, R40) ва (R80 ва R160) ³аторини ´рнатади.

    Бу ³аторга иррационал сонларнинг яхлитланган ³ийматлари б´лган ра³амлар киради. Деярли барча µолларда 4 та ³аторга кирувчи 40 та асосий устувор ра³амлардан:

    1,0; (1,06); 1,12; (1,18); 1,25; (1,32); 1,40; (1,50); 1,60; (1,70); 1,80; (1,90); 2,0; (2,12); 2,24; (2,36); 2,50; (2,65); 2,80; (3,0); 3,15; (3,35); 3,55; (3,75); 4,00; (4,25); 4,50; (4,75); 5,00; (5,30); 5,60; (6,00); 6,30; (6,70); 7,10; (7,50); 8,00; (8,50); 9,00; (9,50); фойдаланилиши керак.

    Устувор ра³амлардан, µамда уларнинг ³аторларидан ³уйидаги µолларда четга чи³иш руµсат этилади:

    устувор ра³амни яхлитлаганда рухсат этиладиган хатолик чегарасидан четга чи³илса;

    техникавий объектлар параметрларининг ³ийматлари геометрик прогрессиядан фар³ли ³онуниятларга асосланса.

    Агар устувор ра³амларни яхлитлаш самарадорликнинг пасайишига сабаб б´лса ёки баъзи техникавий сабабларга к´ра иложи б´лмаса, R80 ва R160 ³´шимча устувор ра³амлар ³аторидан фойдаланиш мумкин. Бунда R5 ³атор к´рсаткичларини R10 ³атор к´рсаткичларидан, R10 ³атор к´рсаткичлари R20 ³атор к´рсаткичларидан, R20 ³атор к´рсаткичлари R40 к´рсаткичларидан устувордир.
    Назорат саволлари

    1. Стандартлаштиришнинг назарий асослари деганда нимани тушунасиз?

    2. Устувор ра³амлар деб нимага айтилади?

    3. Устувор ра³амлар ³атори ³андай ´рнатилади?

    4. Устувор ра³амлардан, µамда уларнинг ³аторларидан ³андай µолларда четга чи³иш руµсат этилади?
    2.4. Маµсулот сифатини бош³аришда стандартлаштиришнинг аµамияти.

    Стандартлаштириш - маµсулот сифатини яхшилашда давлат ташкилий-техникавий сиёсатини амалга ошириш имконини беради ва мамлакат и³тисодини бош³аришнинг барча соµаларида µамда маµсулот µаёт циклининг барча бос³ичларида сифатни бош³аришнинг илмий-услубий бирлигини таъминлайди.

    Тармо³лараро сифатни бош³ариш µаёт циклининг барча бос³ичлари ва бош³арув функциялари б´йича ишлаб чи³илган давлат стандартлари асосида амалга оширилади. Бу стандартларда хал³ µ´жалигининг барча тармо³лари фаолиятида маµсулот сифатини бош³ариш б´йича умумий регламентация берилади: сифат б´йича терминлар, тушунчалар, сифатни баµолаш, саноат маµсулотини аттестациядан ´тказиш, сифатни бош³аришнинг комплес системасини яратиш ва бош³алар.

    Тармо³ ичида сифатни бош³ариш давлат стандартлари ва техникавий шартларга, шунингдек тармо³ хусусиятларини эътиборга олган µолда ишлаб чи³ариш тармо²и корхоналари ва ташкилотлари фаолиятининг узвийлигини таъминлаш ма³садида стандартларни чегаралаш ёки уларни ривожлантиришга асосланади.

    Корхона ёки фирмада стандартлаштириш ишлаб чи³аришнинг ´зига хос томонларини: маµсулот турини, сериялиликни, технологик жараённинг ´зига хос томонларини эътиборга олиши керак. Корхонада стандартлаштириш маµсулот сифатини бош³аришда тармо³ µамда тармо³лараро сифатни бош³ариш билан узвийлигини таъминлайди.

    Маµсулот µаёт циклининг барча бос³ичларида сифатни бош³аришни амалга ошириш учун сифатни бош³ариш системасининг ташкилий, техникавий µамда услудий асоси бўлиб хизмат ³иладиган стандартлар ва техник шартлар комплеси зарур.

    Тад³и³от ´тказиш ва лойиµалаштириш бос³ичида стандартлаштириш ёрдамида ³уйидагилар амалга оширилади:

    • маµсулотнинг, шунингдек, хом ашё, ярим фабрикатларнинг сифат тавсифларини комплекс стандартлаш асосида тайёр маµсулотнинг сифатига нисбатан шартлари ´рнатилади;

    • маµсулотнинг ишлатилиш ма³садлари ва шартларига бо²ли³ µолда маµсулот сифатининг ягона к´рсаткичлари системаси ани³ланади;

    • оптимал сифатни таъминлаш учун меъёрлар, шартлар ва маµсулотни лойиµалаш усуллари ишлаб чи³илади;

    • ишлаб чи³ариш жараёнларини комплекс механизациялаштириш, фан-техника тара³³иётини жадаллаштириш, маµсулот ишлаб чи³аришда меµнат унумдорлигини ошириш, истеъмол ва таъмирлашнинг самарадорлиги, ишлаб чи³аришни ихтисослаштиришнинг муµим шарти сифатида унификациялаштириш даражасини ошириш таъминланади.

    Маµсулот сифатини ошириш ва сифатни бош³аришни ташкил этишни такомиллаштиришга тармо³лараро стандартлар системасини татби³ этишга имкон беради. Бундай системаларга стандартлар комплексини киритиш мумкин: Конструкторлик µужжатлаштиришнинг ягона системаси (ЕСТД), ишлаб чи³аришни технологик тайёрлашнинг ягона системаси ва бош³алар.

    Стандартлаштиришни тадби³ этиш технологияни ишлаб чи³иш жараёнини яхшилаш ва жадаллаштириш, ишлаб чи³аришнинг техникавий ва ташкилий даражасини оширишга имкон беради ва сифатнинг му³имлигини таъминлайди.

    Маµсулот ишлаб чи³аришни й´лга ³´йиш бос³ичида давлат стандартлари маµсулот ишлаб чи³ариш жараёнини такомиллаштириш, ишлаб чи³аришни тайёрлаш, фан-техника юту³ларини ишлаб чи³аришга жорий этиш, ишлаб чи³арувчилар билан буюртмачилар ´ртасида узвий ало³а ор³али янги, ю³ори сифатли маµсулотларни яратиш ва ´злаштиришга ³аратилган.

    Стандартлаштириш системаси янги маµсулотга ю³ори сифатли лойиµа µужжатлаштириш ишларини, корхонанинг берилган сифат к´рсаткичлари б´йича маµсулот ишлаб чи³аришга тайёр б´лиши µамда ´з ва³тида маµсулотни ишлаб чи³аришдан олиб ташлашини та³озо ³илади.

    Корхона стандартлари масулотни ишлаб чи³ариш бос³ичида ишлаб чи³арилаётган маµсулотнинг тавсифи ва ´зига хос хусусиятларини, корхонанинг ташкилий-техникавий даражасини, ихтисослашишини µисобга олади µамда корхонада сифатни бош³ариш б´йича ани³ ва масъулият билан ташкил этилишига имкон беради. Улар сифатни комплекс бош³аришга доимий фаолият олиб борадиган система тавсифини беради, уни ил²ор тажрибалар асосида доимий ривожланиб боришига имкон яратади. Лойиµалаштириш, ишлаб чи³ариш ва истеъмол жараёнларида маµсулот сифатини оширишни режалаштириш усулларини ва тартибини белгилайдилар, назорат ³илиш воситалари ва усулларига ва сифатни баµолашга шартларни ´рнатадилар, маµсулотни аттестациядан ´тказиш тартибини белгилайдилар, таъминотчилар билан сифатли хом ашё ва материалларнинг ´з ва³тида етказиб берилишини ´рнатадилар. Ишлаб чи³аришнинг бир маромда б´лишини, технологик интизомга б´йсунишини таъминлайдилар, ижрочилар меµнатининг сифатини ошириш, яро³сиз маµсулот ишлаб чи³арилишидан й´³отишларни ³ис³артириш ва минимал харажатлар билан маµсулотнинг ю³ори сифатли ишлаб чи³арилишига имкон беради.

    Муомала ва сотиш бос³ичида стандартлаштириш маµсулотни ´раш-жойлаш, жойдан-жойга ташиш, омборхоналарда са³лаш ишларининг яхши й´лга ³´йилишига шартларни ´рнатилишига ³аратилган.

    Истеъмол ва эксплуатация бос³ичида стандартлаштириш маµсулотни ишлатишга, таъмирлашга (шу жумладан кафолатли) нисбатан ягона шартларни ´рнатади, эксплуатация бос³ичида маµсулотнинг сифати т´²рисидаги маълумотларни т´плайди ва таµлил ³илади, таъмирлаш ва хизмат к´рсатишни яхшилайди, маµсулотни эксплуатация ³илиш харакатларини ³ис³артириб, ундан фойдаланиш самарадорлигининг ортишига имкон беради.

    Саноат маµсулотини аттестациядан ´тказишда стандартлар системаси зарур ва уни объектив баµолаш учун зарур б´лган сифат к´рсаткичлари р´йхатини ва ´тказилиш тартибини ´рнатади. Бу эса маµсулотни аттестациядан ´тказишга сарфланадиган ва³тни ³ис³артиради ва сифат категориялари б´йича маµсулотни объектив баµолашга хизмат ³илади. Стандартлаштириш маµсулотни сертификатлаштиришда µам муµим аµамиятга эга.

    Маµсулот сифати муаммосининг µал этилиши метрологик таъминланиш даражасига бо²ли³. Мамлакатимиз б´йлаб ´лчамларнинг ягона ва ишончли б´лишини таъминлаш учун ривожланган эталон базаси яратилган, ´лчамлар ягоналигини таъминловчи стандартлар системаси ишлаб чи³илган.

    Стандартлаштиришни ривожлантиришнинг замонавий бос³ичининг ´зига хос томони алоµида стандартларни ишлаб чи³ишдан комплекс стандартлаштириш дастурига ´тишдир. Ушбу дастурларни жорий этиш тайёр маµсулотларга, хом ашё ва материалларга, машина ва дастгоµларга, шунингдек ишлаб чи³аришни тайёрлашни ташкил этишга, синов ´тказиш, назорат, ´лчаш, ´раш-жойлаш ³оидалари, са³лаш, жойдан-жойга ташиш, истеъмол ва таъмирлашга нисбатан техник шартлар ва ´заро бо²ланган стандартларни ³айта к´риб чи³ишни ´з ичига олади.

    Комплекс стандартлаштириш дастурини ишлаб чи³иш ва татби³ этиш бутун фаолиятни якуний умуми³тисодий натижаларга эришишга ³аратади.

    Фан-техника ривожланиши билан стандартларнинг самарали ишлатилиш муддатлари абсолют ва нисбий жиµатдан ³ис³ара бориши тенденцияси кузатилади. Стандартлаштириш борган сари ´згарувчан тавсифга эга б´лади, уларни ишлаб чи³иш, татби³ этиш ва ³айта к´риб чи³иш услублари ва муддатларига нисбатан янги шартларни ³´яди.

    Маµсулот сифатини ошириш. Стандартлаштириш ишлаб чи³арилаётган маµсулотларнинг типи ва типоразмерлари номенклатурасини тартибга солади. Серияли ва оммавий ишлаб чи³аришда одатда, конструкцияси, сифат к´рсаткичлари, размери стандартлаштирилган маµсулотларнигина ишлаб чи³аришни ташкил этади. Маµсулотга нисбатан стандартларнинг бекор ³илиниши уни ишлаб чи³аришдан олиб ташланганлигини билдиради.

    Комплекс стандартлаштириш усули агрегатлаштириш принципини кенг ³´ллашга имкон беради, хом ашёга, материалларга, комплектловчи буюмларга, технологик жараёнга, дастгоµларга, ´лчов асбобларига ва бош³а маµсулот сифатини таъминловчи объектларга нисбатан ´заро бо²ланган шартларни ³´яди.

    Маµсулот сифатини оширишга ишлаб чи³аришни технологик тайёрлашнинг ягона системасини, маµсулот сифатини аттестациядан ´тказиш ва бош³ариш системасини, унификацияланган, марказлашган µолда тайёрланган детал ва узелларни, шунингдек лойиµалаштириш меъёрларини ³´ллаш маµсулот сифатини оширишга имкон беради.

    Стандартлаштириш натижасида маµсулотлар номенклатурасининг ³ис³ариши ихтисослаштиришнинг ривожланишига, корхоналарнинг тармо³лар µамда тармо³лараро кооперациялашувнинг чу³урлашувига имкон беради. Ихтисослашган корхоналардаги унификацияланган деталлар ва агрегатлар ю³ори унумдорли дастгоµлар ёрдамида, яна ани³ ´лчов асбабларидан фойдаланиб меµнат унумдорлигини ошириш µамда маµсулот сифатини яхшилаш мумкин.

    Ишлаб чи³аришда и³тисод ³илишни ошириш.

    Унификацияланган ва стандартлаштирилган агрегатлар ва машиналар элементларини ³´ллаш меµнат унумдорлигини ва уларни лойиµалаштириш сифатини оширади. Бунда лойиµалаштириш ишларига кетадиган харажатлар ³ис³аради. Ишлаб чи³аришни технологик тайёрлашнинг ягона системасини жорий этилганда стандарт инструмент ва асбоблардан фойдаланиш µисобига ишлаб чи³аришни тайёрлаш муддати ³ис³ариб, харажатлар камаяди.

    Хулоса ³илиб айтадиган б´лсак, стандартлаштириш маµсулот сифатини оширишда ягона давлат ташкилий техникавий сиёсатини амалга ошириш имконини беради ва мамлакатимиз и³тисодини бош³аришнинг илмий-услубий бирлигини таъминлайди. Корхона ми³ёсида стандартлаштириш сифатни бош³аришда тармо³ µамда тармо³лараро стандартлаштириш билан узвий бо²ли³ликни таъминлайди. Стандартлаштириш тад³и³от ва лойиµалаштириш, маµсулотни ишлаб чи³иш ва ишлаб чи³аришга ³´йиш, муомала ва сотиш, истеъмол ва эксплуатация ³илиш бос³ичларида µам зарур. У маµсулот сифатини яхшилаб, корхона и³тисодини оширишга имкон беради.
    Назорат саволлари

    1. Тад³и³от ´тказиш ва лойиµалаштириш бос³ичларида стандартлаштириш ор³али ³андай ишлар бажарилади?

    2. Маµсулот ишлаб чи³аришни й´лга ³´йиш бос³ичида стандартлаштириш ´рни?

    3. Муомала ва сотиш бос³ичида стандартлаштириш.

    4. Истеъмол ва эксплуатация бос³ичларида стандартлаштириш ор³али ³андай ишлар бажарилади?

    5. Маµсулот сифатини оширишда стандартлаштиришнинг ´рни?

    6. Ишлаб чи³аришда и³тисод ³илишни оширишда стандартлаштиришнинг аµамияти?
    2.5. И³тисодий самарадорликни баµолаш

    усуллари ва принциплари.

    И³тисодий ривожланишнинг бугунги бос³ичида стандартлаштириш ижтимоий ишлаб чи³аришнинг жадаллашувини кучайтиришда ва самарадорликни оширишда борган сари к´про³ техникавий, и³тисодий ва ижтимоий аµамият касб этмо³да. Бу жараён стандартлаштиришнинг табиатидан келиб чи³иб, унинг сифат жиµатдан янги бос³ичга к´тарилиши билан асосланади.

    Стандартлаштириш – тарихан моддий ва ижтимоий соµаларни, жуда к´п турли объектларни чегаралаш фаолияти сифатида юзага келган.

    Шуни таъкидлаш керакки, у тартибга солиш фаолияти сифатида жуда к´п объектларни ³амраб олади. Стандартлаштириш объектларининг кенгайиб, и³тисодий ва ижтимоий µаётнинг жуда к´п соµаларига кириб бориши стандартлаштиришни ривожлантиришга катта ми³дордаги ресурслар ажратилишини талаб ³илади. Лекин бош³а томондан ресурслардан рационал фойдаланишга, стандартлаштиришни ривожлантиришнинг турли й´налишларини ресурслар билан т´ли³ таъминлашга талаб ортиб боради. Бундай µолларда стандартлаштиришнинг и³тисодий самарадорлигини µисоблаш алоµида аµамият касб этади, чунки самарадорлик к´пчилик аспектларнинг жумладан:

    • стандартлаштиришнинг келгуси ривожланиш альтернативларини баµолаш, яъни макро даражада стандартлаштириш муµим масалаларини ечилишини белгилайди;

    • стандартлаштиришни баъзи такрорланадиган жараёнлар, во³еаларни тартибга солиш ишида фойдаланишнинг ма³садга мувофи³лиги;

    • стандартлаштириш объектларининг тавсифларини танлаш ва оптималлаштириш масалаларини ечишда стандартлаштириш объектининг оптимал параметрлари т´плами вариантини танлаш;

    • бош³арув циклининг турли бос³ичларида стандартлаштириш томонидан амалга оширилаётган бош³арувни баµолаш;

    • стандартлаштиришни ривожлантириш й´налишлари орасида и³тисодий ресурсларни рационал та³симлаш.

    Стандартлаштиришнинг и³тисодий самарадорлигини ани³лаш стандартлаштириш, шунингдек маµсулот сифатини ошириш б´йича ишларни бажаришда ягона µисобланадиган бир ³атор умумий тизимларга асосланади. Уларнинг бирлиги шунга асосланадики, улар фан-техника тара³³иётини жорий этишнинг конкрет формасини ифодалайдилар, шунинг учун стандартлаштиришнинг и³тисодий самарадорлиги фан-техника тара³³иёти и³тисодий самарадорлигининг ёки янги техника самарадорлигининг бир ³исмидир. Бунда янги техника етарли даражада кенг к´риб чи³илиши керак.

    Хулоса ³илиб айтадиган б´лсак, стандартлаштириш ишлаб чи³ариш жараёнининг барча элементларига фаол таъсир к´рсатади, меµнат предметлари ва воситаларини, технологияни, меµнатни такомиллаштиришга олиб келади.

    Умуми³тисодий ёндошувнинг зарурлиги стандартлаштириш самарадорлигини баµолашни амалга оширишни бутун мамлакатимизнинг и³тисодий манфаатларига ³аратишни та³озо ³илади. Стандартлаштиришнинг умуми³тисодий самарадорлигини ани³лаш–бу лойиµалаш, тайёрлаш, муомала ва истеъмол бос³ичларида стандартлаштириш натижаларини эътиборга олган µолда республикамиз и³тисодига таъсирини ани³лашдир. И³тисодий самарадорликни максимал ³иймати стандартлаштирилаётган к´рсаткичлар номенклатурасини, бу к´рсаткичларнинг ³ийматларини, параметрлар ³аторини танлаш ва синовлар ´тказиш усулларини оптималлаштиришда стандартлаштириш ва унификациялаш масалаларини µал этишда критерий б´либ хизмат ³илади.

    Умуми³тисодий манфаатнинг устуворлиги алоµида стандарт ёки стандартлар системасининг самарадорлигини баµолаш бутун маµсулотнинг µаёт цикли давомида амалга оширилиши кераклигини билдиради. Агар стандарт умумтехникавий ёки ташкилий-услубий б´лса, у µолда унинг самарадорлигини баµолаш умуми³тисодий манфаатлар асосида амалга оширилиши керак. Шундай µолатлар µам б´лиши мумкин, бунда алоµида звенолар учун, масалан, ишлаб чи³арувчи учун стандартларга риоя ³илиш салбий натижаларга, айни пайтда сотиб олувчилар учун ижобий натижага олиб келиши мумкин. Бундай µолатда баµолаш маµсулотнинг бутун µаётий цикли б´йича самараларнинг алгебраик йи²индиси к´ринишида амалга оширилиши керак.

    Аммо стандартлар категорияларининг борлиги ушбу принципларни бироз ´згартиради. Ишлаб чи³ариш корхонаси чегарасида ´згарувчи жараён учун корхона чегарасидан чи³масдан баµолаш ишларини амалга ошириш етарлидир. Шунинг учун µам стандартларни тар³атиш соµаси унга нисбатан умуми³тисодий ёки тижорат ёндошувни ³´ллаш учун асос б´лади.

    Айрим ишлаб чи³ариш звеноларида самара олинишининг салбий б´лиши мумкинлиги улар томонидан стандартлаштириш ишларини амалга оширишда манфаатдорлик масалаларида ³ийинчилик ту²диради.

    Стандартларнинг бир неча вариантда б´лиши – улар орасидан энг яхшисини танлаб олиш учун зарурий манбадир. Умуми³тисодий ёндошувнинг жорий этилиши алоµида стандартлар вариантларидан умуми³тисодий ну³таи назардан танлаш имконияти мумкинлигига таянади.

    Бахтга ³арши, стандартларни ишлаб чи³иш ва уларнинг самарадорлигини ани³лаш амалиётининг таµлили шуни к´рсатадики, у олдингисига ³араганда яхширо³ б´лишини унинг самарадорлиги тасди³лашига ³арамасдан, уларни ишлаб чи³иш ва³тида бари бир унгача бир неча рухсат этиладиган вариантлар тад³и³от этилган б´лганда у яна ³анчага яхширо³ б´лиши мумкин.

    Шундай ³илиб, бир вариантли б´лиш стандартларнинг самарадорлигини ани³лаш муаммосини мураккаблаштиради.

    И³тисодий самарадорлик – хусусий оптималлаштириш услуби сифатида ´зининг барча имкониятларидан стандартлар лойиµаларининг к´п вариантли эмаслиги сабабли фойдалана олмайди. И³тисодий ну³таи назардан лойиµалар самарасиз, фа³атгина тавсия этилган параметрларини µисобга олиш фаолиятидан иборат б´либ ³олади.

    Яна бир муµим аспект – стандартларни жорий этганда, фа³атгина улардан ³´лланилган µолатларда эмас, балки улар таъсир к´рсатиши мумкин б´лган соµаларда µам уларни жорий этишнинг асосий µамда ёндош о³ибатларини иложи борича т´ли³ро³ µисобга олишнинг зарурийлигидир.

    Стандартлаштиришнинг и³тисодий самарадорлигини µисоблаганда стандарт маµсулотнинг бутун µаётий цикли б´йича - лойиµалаш, тайёрлаш, муомала ва истеъмолда ³андай о³ибатларга олиб келиши µисобга олинади.

    Лойиµалаш бос³ичида лойиµалаш ишлари µажмининг, маµнат сарфининг, лойиµалаш муддатларининг ³уйидаги омиллар µисобига ³ис³ариши µисобга олинади:

    • лойиµа – конструкторлик ишларини ташкил этишни яхшилаш;

    • стандарт техник µужжатлаштиришнинг такроран ишлатилиши;

    • стандарт шартли график тасвирларнинг ³´лланиши;

    • нусха к´чириш ишлари µажмининг ³ис³ариши;

    • техникавий архивларда са³ланаётган µужжатлар µажмининг ³ис³ариши;

    • стандартларга т´ли³ мос келган µолда лойиµаларни ³айта ишлашга кетган µаражатларнинг ³ис³ариши;

    • янгидан чи³арилаётган техникавий µужжатлаштиришни муµокама ³илиш ва тасди³лашга кетган ва³тнинг ³ис³ариши.

    Ишлаб чи³ариш бос³ичида и³тисодий самарадорликни µисоблаш учун ³уйидагилар ани³ланади:

      • материал сарфининг ³ис³ариши;

      • жараёнлар меµнат сарфининг ³ис³ариши;

      • унификацияни;

      • фонд си²имининг ³ис³ариши;

      • ё³ил²и ва электр энергияси µаражатлари улушининг ³ис³ариши;

      • маµсулот ишлаб чи³ариш µажмининг ортиши µисобига маµсулот бирлигига т´²ри келадиган шартли ´згармас µаражатлар улушининг ³ис³ариши.

    Муомала ва истеъмол бос³ичларида и³тисодий самарани µисоблаш учун истеъмолчи µаражатларининг ³ис³аришини µисобга олинади. Бунда ³уйидагилар ани³ланади:

    • маµсулотнинг техникавий даражасини ва сифатини ошириш;

    • маµсулотни ортиш-ташиш ва са³лаш µаражатларини ³ис³артириш;

    • битта стандарт маµсулот бирлиги билан бир нечтасини алмаштириш зарурлиги;

    • буюмларнинг хизмат к´рсатиш муддатларини узайтириш;

    • буюмларнинг ишончлилик к´рсаткичларини ошириш;

    • ё³ил²и, энергия, ёрдамчи материаллар сарфи улушини ³ис³артириш;

    • хизмат к´рсатувчи персонал сонини камайтириш;

    • таъмирлаш ишлари ³ийматини камайтириш.

    Умуми³тисодий ёндошув принципи самарадорликни µисоблашда мамлакатимиз и³тисоди учун ягона б´лган капитал ³´йилма самарадорлиги меъёридан, яъни ишлаб чи³ариш воситаларида буюмлашган меµнатдан фойдаланишни та³озо ³илади.

    Самардорликни ягона ёки дифференциал меъёри т´²рисидаги масала к´п йиллар давомида норматив µужжатларда ва и³тисодий адабиётларда тортишувли масала б´либ келмо³да.

    Стандартлаштиришнинг самарадорлиги янги техника самарадорлигининг бир ³исмидир, шунинг учун µам стандартлаштириш ишларида стандартларни ишлаб чи³ишга ва жорий этишга кетган µаражатларни ´зида мужассамлаштирувчи капитал харажатларнинг самарадорлигининг ягона коэффициентидан фойдаланиши шарт.

    Агар самара µисобланган ва³тда т´хталмаса, умуми³тисодий ёндошувнинг тавсифи т´ли³ б´лмайди. И³тисодий самарадорлик к´рсаткичи ани³ланиш даврига к´ра ³уйидагича фар³ланади:

    • йиллик;

    • стандартлаштирилган маµсулотни ишлаб чи³арилиш йиллари б´йича;

    • стандарт кучга эга б´лган муддат учун;

    • стандартлаштирилган маµсулотнинг бутун хизмат к´рсатиш муддати учун, уни ишлаб чи³арилган барча йиллар учун.

    Конкрет эµтиёжга бо²ли³ µолда ю³орида санаб ´тилган и³тисодий самара к´рсаткичларидан кераклиси µисобланиши мумкин. Масалан, ´ртача йиллик самара к´рсаткичида уларни йиллар давомида ´згаришини µисобга олиниши керак. Маµсулот ишлаб чи³арилишининг биринчи йилида маµсулотни ´злаштириш жараёни бориб, янги маµсулот турини ишлаб чи³аришда корхонанинг ³увватидан µам т´ли³ фойдаланилмагани сабабли и³тисодий самара камро³ б´лади; иккинчи ва учинчи йилида олинадиган самара энг ю³ори б´лади; охирги йилларда ра³обатлашадиган вариантларнинг юзага келиши сабабли самарадорлик пасаяди.

    Интеграл самара янги маµсулотнинг натижавий к´рсаткичларини янада т´ларо³ тавсифлайди. Ушбу к´рсаткичларни µисоблашда жуда к´п сонли омилларни йиллар б´йича маµсулот ишлаб чи³ариш µажмини, µар йили ишлаб чи³арилган маµсулотнинг хизмат к´рсатиш муддатини, ва³т ´тиши билан самаранинг ´згаришини µисобга олиш керак. Умуман олганда интеграл самара к´рсаткичи янги маµсулот ишлаб чи³арилиши т´²рисида ³арор ³абул ³илинаётганда барча омилларни умумлаштиради.
    Назорат саволлари

    1. Стандартлаштиришнинг самарадорлиги ³андай баµоланади?

    2. Стандартлаштиришнинг и³тисодий самарадорлигини ани³лаш ³андай тизимларга асосланган?

    3. Ишлаб чи³ариш бос³ичида и³тисодий самарадорликни µисоблаш учун нималар ани³ланиши лозим?

    4. Муомала ва истеъмол бос³ичларида и³тисодий самарани µисоблаш учун нималар µисобга олинади?

    5. Интеграл самара ³андай ани³ланади?

    2.6. Стандартлаштириш дастурларининг самарадорлигини ани³лаш.
    Олинган ишлаб чи³ариш ва молиявий натижалар к´п жиµатдан уларнинг техник и³тисодий асослаш бос³ичида ³анчалик т´²ри башорат этилганлигига, яъни инновацион лойиµанинг самарадорлик к´рсаткичлари ³анчалик µа³и³атга я³ин эканлигига бо²ли³.

    Ушбу масалани батафсил к´риб чи³айлик. Самарадорлик – фойдалилик демакдир, и³тисодий самарадорлик эса пул бирликларида, яъни с´мларда ифодаланган фойдалиликдир.

    И³тисодий самарадорлик µисоби, одатда, инновацион лойиµалар самарадорлигининг ³уйидаги турлари б´йича амалга оширилади:

    • унинг бевосита иштирокчилари учун лойихани амалга оширишнинг молиявий о³ибатларини инобатга олувчи молиявий самарадорлик;

    • лойиµани амалга оширилишининг регионал, маµаллий бюджетга молиявий таъсирини µисобга олувчи бюджет самарадорлиги;

    • лойиµани амалга ошириш билан бо²ли³ б´лган молиявий µаражатларни ва натижаларни µисобга олувчи умуми³тисодий самарадорлик.

    С´нгги йилларда стандартлаштиришни ривожлантиришда катта ´згаришлар б´лди, алоµида стандартлар ´рнига стандартлаштириш дастурларини ишлаб чи³илмо³да.

    Стандартларни ишлаб чи³ишда ма³садга й´налтирилган дастурли режалаштириш усули асосий µисобланади.

    Стандартлаштириш дастурларини ишлаб чи³ишда объектга к´ра бир-биридан фар³ ³иладиган 2 та й´налиш мавжуд.

    Стандартлаштириш объекти б´либ, технологик изчилликда (хом ашё, материаллар, дастгоµлар, технология ва ишлаб чи³аришни ташкил ³илиш, метрологик таъминот, бевосита тугалланган маµсулотни ишлаб чи³ариш) олинган тугалланган маµсулот ёки йирик ташкилий системалар, масалан, ишлаб чи³аришни конструкторлик тайёрлаш, ишлаб чи³аришни технологик тайёрлаш ёки маµсулотни ишлаб чи³аришга ³´йиш б´лиши мумкин.

    Дастурлар самарадорлигини асослаш алоµида стандартлар самарадорлигини асослашга нисбатан ´зига хос томонларга эга. ¥исоблаш ишлари биринчи б´либ тугалланган маµсулот турларидан бошланади, аста-секин дастурнинг µар бир даражасидан ´тиб, ³уйидагиларни ани³лашга имкон берадиган бир ³атор бос³ичларни ´з ичига олади:

    • тугалланган маµсулот, хом ашё ва материаллар сифати;

    • сифати яхшиланган тугалланган маµсулот турларини ³´ллашдан йиллик и³тисодий самара;

    • дастурнинг µар бир даражаси б´йича алоµида, бо²ли³ б´лмаган манбалардан олинадиган ³´шимча и³тисодий самара;

    • дастурга µамда норматив техник хужжатлаштириш комплексини ишлаб чи³иш ва жорий этишга кетган жами µаражатлар;

    • и³тисодий билан бир ³аторда бош³а самаралар турини тавсифловчи к´рсаткичлар;

    • дастур умумий самарасининг улуши сифатида стандартлаштириш и³тисодий самарадорлиги ³иймати.

    Ва³т омилини µисобга олишда алоµида т´хталиб ´тиш керак.

    Дастур б´йича ишларни амалга ошириш бос³ичма-бос³ич амалга оширилади. ¥ар бир бос³ични амалга оширишга эса маълум ва³т µамда µаражатлар талаб ³илинади. Дастур самарадорлигини µисоблашнинг мураккаблиги, одатда, интеграл самара олиш имконини бермайди, шунинг учун µам тахминий µисоб сифатида йиллик самарани ани³лаш билан чекланиш мумкин.

    Ташкилий системалар б´йича стандартлаштириш дастурларида т´хталадиган б´лсак, бунда уларни ишлаб чи³иш, с´нгра ишлатишда системалар самарадорлиги билан чекланиш керак. Мисол учун корхонада маµсулот сифатини бош³аришнинг комплекс системаси жорий этилаётган б´лсин. У µолда ушбу ма³садларга сарфланаётган µаражатларнинг самарадорлигини ани³ланиш муаммоси пайдо б´лади. Уни жорий этиш т´²рисида ³арор ³абул ³илингандан кейин, у бир неча йиллар давомида такомиллаштириш, тузатишлар киритиш билан ³´лланилади. Бундай µолатда мана шу системанинг ишлашидан олинаётган самарани ани³лаш масаласи юзага келади.

    Худди шундай ёндошув бош³а системалар, масалан, технологик, конструкторлик, ишлаб чи³аришни тайёрлаш, маµсулотни ишлаб чи³аришга ³´йиш бос³ичлари учун µам тегишлидир. Умуми³тисодий самара билан бир ³аторда молиявий самара олиш µам муµим элемент µисобланади.

    Корхонада бу системалар бевосита самарасиз µаражатларнинг ³ис³ариши, фойданинг к´пайиши µисобига самарадорлигини ошириш манбаси б´либ µисобланади.

    Системалар самарадорлигини ани³лашнинг мураккаб услубий масаласи – бу бевосита системанинг самарасини олишдир. Манти³ий ну³таи назардан ³арасак, системалилик, яъни амалга ошириладиган ишларни ³атти³ тартибга солинган б´лишининг ´зи µам ³´шимча самара келтиради. Уни соф µолда ажрата олиш µар ³андай иµтиёрий системанинг самарадорлигини ани³лашга имкон берган б´ларди.

    Ушбу масаланинг мураккаблиги µозирги кунда ушбу соф самарани ажратиб олиш имконини бермайди ва у система фаолиятининг самарасиз ´з ифодасини топади.

    И³тисодий самаранинг ишонарли ³ийматини олишнинг муµим шарти самараларни вариантлар б´йича та³³ослашдир. Буни амалга ошириш ³уйидаги параметрлар б´йича таъминланади.

    • янада сифатлиро³ маµсулот ишлаб чи³ариш ор³али ³ондирилган эµтиёжнинг µажми б´йича;

    • ³ондирилган эµтиёжнинг соµаси ва диапазони б´йича, шунингдек маµсулотни ишлатиш шароитлари б´йича;

    • ва³т омили б´йича;

    • маµсулотни ишлаб чи³ариш ва истеъмолнинг ижтимоий о³ибатлари б´йича;

    • маµсулотни ишлаб чи³ариш ва ишлатишда атроф муµитга салбий таъсир к´рсатищ даражаси б´йича.

    Энг муµим µолатлардан бири сифат б´йича ³абул ³илинган базис µамда ³абул ³илинган вариантларни та³³ослашдир. Вариантларни сифат б´йича та³³ослаш мумкинлиги – у ёки бу вариант фойдасига ³арор ³абул ³илишнинг умумий баµосидир. У ³абул ³илинган сифат к´рсаткичлари б´йича амалга оширилади.

    Сифат даражасини белгилаш баµоланаётган маµсулотнинг сифат к´рсаткичларини та³³ослаш асоси ³илиб ³абул ³илинган базис маµсулотнинг сифат к´рсаткичлари билан та³³ослашга асосланган.
    Назорат саволлари.

    1. Самарадорлик деганда нимани тушунасиз?

    2. Стандартлаштириш ишларининг и³тисодий самарадорлиги ³андай баµоланади?

    3. И³тисодий самаранинг ани³ ³ийматини олишнинг муµим шарти нимадан иборат?

    4. Системалар самарадорлиги ³андай ани³ланади?

    5. Ташкилий системалар б´йича стандартлаштириш дастурларининг самарадорлиги ³андай ани³ланади?


    II боб б´йича тест саволлари

    1. Стандартлаштириш.

    А) мавжуд ёки потенциал масалаларга нисбатан умумий ва к´п маротаба фойдаланиладиган µолатларни ´рнатишга, уларни оптимал даражада тартибга солишга эришишга ³аратилган фаолият

    В) маµсулот параметрларини ´рнатилган меъёрий материалларга жавоб беришини тасди³ловчи хужжат

    С) миллий хамд´стлик мамлакатларининг давлатлараро стандартлари

    D) давлатни бош³ариш органлари томонидан тасди³ланган тармо³ стандартлари, техникавий шартлар

    Е) фан, техника ва ишлаб чи³аришнинг жаµон даражасига жавоб берадиган к´рсаткичлар, меъёрлар, тавсифлар
    2. Замонавий стандартлаштиришнинг назарий асоси.

    А) устувор ра³амлар системаси

    В) минимал материаллар сарфи си²ими

    С) параметрларни ³´ллашга й´л ³´ядиган сонларни минимумга келтирадиган чекланган тармо³ стандартларини яратиш

    D) стандартларни ишлаб чи³ишнинг илмий-тад³и³от принципи

    Е) стандартларнинг ´заро бо²ли³лиги принципи
    3. Тад³и³от ва лойихалаштириш бос³ичда стандартлаштириш ёрдамида ³уйидаги вазифалар бажарилади.

    А) маµсулотри нимага м´лжалланган ва эксплуатация ³илиш шартларига бо²ли³ холда маµсулот сифатнинг ягона к´рсаткичлар системаси ани³ланади

    В) маµсулотни ишлаб чи³иш жараёнини такомиллаштириш асосида янги ю³ори сифатли маµсулот турларини яратиш ва ´злаштиришни тезлатади

    С) янги тур маµсулотларига ´з ва³тида ю³ори сифатли лойиµа конструкторлик хужжатлаштириш амалга оширилади

    D) маµсулотни ´раш, ташиш, са³лаш ва сотишнинг тартиби, энг яхши шароитларининг тартиби ´рнатилади

    Е) маµсулотнинг эксплуатация ³илишдаги сифати т´²рисидаги маълумотларни т´плашга ва тахлил ³илишга нисбатан ягона шартлар ´рнатилади
    4. Стандартлаштиришнинг и³тисодий самарадорлигини µисоблашда.

    А) лойиµа ишлари хажмининг, меµнат сарфини, лойихалаштириш баµоси ва муддатларини µисоблашнинг стандарт усулларидан фойдаланиш µисобига ³ис³артириш эътиборга олинади

    В) лойиµа-конструкторлик ишларини ташкил этишни яхшилаш эътиборга олинади

    С) стандарт техникавий хужжутларнинг к´п маротаба ишлатилиши эътиборга олинади

    D) нусха к´чириш ишлари хажмининг ³ис³аришни эътиборга олинади

    Е) жараёнларда меµнат сарфининг ³ис³ариши эътиборга олинади
    5. Комплекс стандартлаштириш.

    А) бу ´заро бо²ланган объектларни шартларнинг к´рсаткич ва меъёрларига жавоб берадиган ³илиб, шунингдек тегишли стандартларни жорий этиш ва³ти билан бо²ланган холда стандартлашдир

    В) бу – тугалланган маµсулотнинг техник-и³тисодий к´рсаткичларга нисбатан ³´йилган шартларни ´заро бо²ловчи стандартлашдир

    С) бу – асбоб ускуналарнинг техник-и³тисодий к´рсаткичларига нисбатан ³´йилган шартларни ´заро бо²ловчи стандартлашдир

    D) ´лчов маълумотларининг ю³ори даражада ани³ б´лишини таъминлашдир

    Е) ´лчаш, назорат ва тажриба ´тказиш, ишлаб чи³иш µамда ´лчаш, тажриба ва назорат ´тказиш услубиятларини аттестациядан ´тказиш жараёнларини режалаштириш
    6. Лицензия:

    А) давлат органлари томонидан маълум х´жалик фаолиятини олиб бориш учун рухсат.

    В) ишлаб чи³арилган маµсулотни бош³а маµсулотлардан фар³лаш ма³садида унга берилган символ, ном, белги, термин, расм

    С) товар биржаларида баµонинг ³айд этилиши

    D) мавжуд вазифаларга нисбатан умумий фойдаланиш учун маълум сохада оптимал даражада тартибга келтиришга ³аратилган фаолият

    Е) бу учинчи томоннинг кафолоти б´либ, маµсулотнинг маълум стандартларга жавоб бера олишини к´рсатади
    1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   16


    написать администратору сайта