Власова2 (1). Т. В. Власова материклар табиий географияси
 Скачать 6.86 Mb.
|
|
Т. В. ВЛАСОВА МАТЕРИКЛАР ТАБИИЙ ГЕОГРАФИЯСИ (Океанларнинг материкларга туташ қисмлари билан бирга) ШИМОЛИЙ АМЕРИКА ЖАНУБИЙ АМЕРИКА АВСТРАЛИЯ ВА ОКЕАНИЯ АНТАРкТИДА СССР Маориф министрлиги педагогика институтларининг география ихтисослигидаги студентлари учун дарслик сифатида рухсат этган. ҚАЙТА ИШЛАНГАН ВА ТУЛДИРИЛГАН РУСЧА 3- НАШРИГА МУВОФИҚ ЎЗБЕКЧА 1-НАШРИ ТОШКЕНТ-«ЎҚИТУВЧИ»-1983 Власова Т. В. Материклар табиий географияси (океанларнинг материкларга туташ қисмлари билан бирга). Шимолий Америка, Жанубий Америка, Австралия ва Океания, Антарктида. Педагогика институтларининг география ихтисослигидаги студентлари учун дарслик. Қайта ишланган ва тўлдирилган 3-нашрига мувофиқ ўзбекча 1-нашри. М., «Просвещение», 1976. «Материклар табиий географияси» дарслигининг иккинчи қисми Шимолий ва Жанубий Америка, Австралия ва Океания, Антарктида ва Антарктика табиатлари таърифини ўз ичига олади. Дарсликнинг мазкур учинчи нашрига (ўзбекча 1-нашри) материклар табиий географияси-курси бўйича тузилган янги программага асосан муҳим ўзгаришлар киритилган. Ҳар бир материкнинг умумий таърифига «Табиати шаклланишининг тарихи» бўлими киритилган, табиий-географик районлаштириш масаласига кўпроқ аҳамият берилган. Рецензент география фанлари кандидати Суюн Қораев АМЕРИКА Шимолий ва Жанубий Американи атрофдаги ороллари билан бирга одатда Америка деб аталадиган бир қитъага бирлаштирадилар. Бироқ бу икки материк табиий шароитига кўра бир-биридан бутунлай фарқ қилиб, бу ҳол уларнинг географик ўрни ва ривожланиш тарихи билан боғлиқ. Ғарбий ярим шардаги бу материклар табиатидаги катта тафовут уларнинг ҳар бирини алоҳида кўриб чиқишни тақозо этади. Американинг европаликлар томонидан кашф этилиши, босиб олиниши ҳамда ўзлаштирилиши мураккаб жараён бўлиб, анча узоқ давом этган. Америка қитъасига кирувчи Гренландия ороли ва Шимолий Америка материгининг шимолий районлари европаликларга (норманларга) эрамизнинг I мингинчи йиллари охиридаёқ маълум бўлган. Норманлар XIV аерга келиб, материкнинг ичкарисига ҳам кириб борганлар деб тахмин қиладилар. Кейинроқ -XV аср охиридаги X. Колумб саёҳатларига қадар бу кашфиётлар унутилиб кетган. XV аер охирида Марказий Америкадаги деярли барча ороллар ва Марказий Америка бўйнининг анча қисми, сўнгра эса жанубий материкнинг шимолий соҳиллари кашф қилинди. Шу вақтдан эътиборан Американи испанлар, инглизлар ва французлар томонидан кашф қилиниши, ўрганилиши ва босиб олиниши бошланди. 1507 йили картограф М. Вальдземюллер бу янги ерларни биринчи бўлиб қитъа деб тахмин қилган флоренциялик саёҳ Америго Веспуччи номи билан атади. Шимолий Америка билан Жанубий Американинг алоҳида материклар эканлиги ҳақидаги тасаввур анча кейин пайдо бўлди. XVIII аер ўрталаридан бошлаб рус олимлари ва денгизчи сайёҳлари Алеут оролларида, Аляскада ва Тинч океан бўйларида катта тадқиқотлар олиб бордилар. Бу тадқиқотларни В. Беринг ва А. И. Чириков экспедициялари бошлаб берди, кейинчалик уларни А. А. Баранов, М. С. Гвоздев ва бошқалар давом эттирдилар. Бир оз кейинроқ (XIX аер охири-XX аер бошида) айрим рус олимлари Жанубий Американинг турли районларида тадқиқотлар ўтказдилар. Н. М. Альбовнинг Аргентина ва Оловли Ер оролларига, А. С. Иониннинг материкнинг шарқий қисмига оид ишлари катта аҳамиятга эгадир. ШИМОЛИЙ АМЕРИКА Шимолий Америка қутбий кенгликлардан деярли экваторгача чўзилган. Материкнинг чекка шимолий нуқтаси Бутия ярим оролидаги Мёрчисон бурнидир (71°50 ш. к.). Шимолий Америка жанубга 7°12 ш. к. (Марьято бурни) гача чўзилиб кетган. Бу ерда у тор бўйин орқали Жанубий Америка билан туташган. Материкнинг жанубий, тор ва парчаланган қисми Марказий Америка деб аталади. Шимолий Американинг эни ўртача кенгликларда энг каттадир. Унинг ғарбий чекка нуқтаси-Аляскадаги Уэльс шаҳзодаси бурни (168° ғ. у.), шарқий чекка нуқтаси эса Лабрадор ярим оролидаги Сент-Чарльз бурнидир (55°40 ғ. у.). Шимолий Америка қирғоқлари яқинида катта-катта ороллар ва архипелаглар жойлашган. Булар шимолда Гренландия ороли ва жуда кўплаб катта-кичик ороллардан ташкил топган Канада Арктика архипелагидир. Шимолий Американинг шарқида Ньюфаундленд, жануби-шарқида эса Катта ва Қичик Антиль ҳамда Багама ороллари жойлашга н. ШимолМ Америкага шимоли-ғарб ва ғарбда кўпдан-кўп ороллар туташган: булар-Алеут, Шарлотта Қироличаси, Ванкувер, Александр архипелаги оролларидир. Шимолий Американинг ороллардаги энг шимолий нуқтаси Гренландиядаги Моррис-Жесеп бурнидир (83°39 ш. к.). Бу ер-шимолий яримшардаги қутбга энг яқин қуруқликдир. Материкнинг майдони ороллари билан бирга ҳисобланганда 24250 минг км2, ороллари майдони 3890 минг км2. Шимолий Америка 70° ш. к. билан 30° ш. к. орасида энг кенг ва яхлитдир. Чекка шимол ва жанубда қуруқликни сув ҳавзалари анча парчалаб юборган. Бутун материк асосий орографик элементларнинг меридионалга яқин йўналганлиги билан характерланади: ғарбда, Тинч океаннинг шундоққина қирғоқлари яқинида Аляскадан то Марказий Америкагача 9 минг км га чўзилган Кордильера тоғлари системаси, ш.арқда ундан сал кичикроқ Аппалачи тоғлари системаси жойлашган. Улар орасида Шимолий Муз океанидан то Мексика қўлтиғигача баланд ва паст текисликлар узлуксиз давом этиб кетган. Шимолий яримшарнинг барча кенгликларида жойлашганлиги ва баландлик амплитудаларининг катталиги Шимолий Америка материгида ландшафтларнинг хилма-хил бўлишига олиб келган. Тоғлар ва текисликларнинг узунасига чўзилганлиги меридионал ҳаво алмашинувига сабаб бўлади, океанлар таъсирини камайтиради, бошқа материклардагига қараганда анча кучли атмосфера контрастларини ҳосил қилади, горизонтал зиналарнинг субмеридионал (меридионалга яқин) йўналишига олиб келади. Шимолий Америка географик ўрни, геологик ривожланиши ва тектоник структураси хусусиятларига кўра Евросиёга анча ўхшаб кетади. Бу материклар иқлимининг таркиб топиш қонуниятларига, иқлим типларига, зонал ландшафт типларига, рельефи ва бошқаларига кўра ўхшашдир. Бироқ улар майдони ва шаклидаги, орографиясидаги, структура элементларидаги тафовутлар ҳар бир материкнинг географик жиҳатдан ўзига хослигига олиб келган. Шимолий Америка Евросиёга ўхшаш, бироқ шу билан бирга фақат ўзига хос, такрорланмас географик хусусиятларга ҳам эгадир. ШИМОЛИЙ АМЕРИКА ҚИРҒОҚЛАРИ ЁНИДАГИ ОКЕАНЛАР Шимолий Америка қирғоқларини уч океан: Атлантика, Шимолий Муз океани ва Тинч океан сувлари ювиб туради. Денгизлар материкнинг шарқий ва шимолий соҳилларини анча парчалаб юборган, ғарбий соҳилларини эса анча кам ўйиб кирган. Атлантика океани Шимолий Америка қирғоқлари яқинида қуруқлик ичкарисига анча узоқ кириб борувчи денгиз ва қўлтиқлар ҳосил қилган. Улардан баъзилари материк саёзлигида жойлашган (материк саёзлиги қирғоқлар яқинида анча кенг); бошқалари анча чуқур чўкмалардан иборат бўлиб, уларнинг айрим қисмлари туби ҳозирда ҳам чўкишда давом этмоқда. Материк саёзлиги соҳилнинг Флорида ярим оролидан Баффин Ери оролигача бўлган қисмида энг кенгдир. Сан Лаврентий ва Гудзон қўлтиқлари деярли бутунлай материк саёзлигида жойлашган. Флорида ярим ороли билан Ньюфаундленд ороли орасида континентал платформа нисбатан яқинда сув тагига чўкиб кетган бўлиб, унинг юзасида материк рельефининг бирмунча янги излари бор; булар-чуқур дарё водийлари, дюна дўнгликлари сақланиб қолган жойлар ва бошқалардир. Ш  имолий Американинг жануби-шарқий қирғоқлари яқинида иккита чуқур сув ҳавзасимексика қўлтиғи ва Кариб денгизи ажралиб турадй. Флорида, Юкатан ярим ороллари ва ороллар орқали океандан ажралиб туривчи Мексика қўлтиғи мезозойда вужудга келган чўкмадан иборат бўлиб, марказий қисмларининг чуқурлиги 4000 метрдан ортади. Океандан Антиль ороллари орқали ажралиб турувчи Кариб денгизи неогенда вужудга келган. Бу денгиздаги чуқурликлар 7000 метрдан ортади; Атлантика океанида Антиль оролларининг иккинчи томонидаги Пуэрторико чўкмасининг чуқурлиги 9000 метрдан ортади.Канаданинг Атлантика соҳили. Шимолий Американинг жануби-шарқий қирғоқлари яқинида дунёдаги энг катта илиқ оқимлар системаси ҳосил бўлади. Шимолий пассат оқимининг бир тармоғи Кариб денгизи ва Юкатан бўғози орқали Мексика қўлтиғига кириб келиб, бу ерда сув сат-ҳининг океандагига нисбатан анча кўтарилишига сабаб бўлади. Мексика қўлтиғидан келувчи оқим Кубани айланиб ўтиб, Гольфстрим номи билан Флорида бўғозидан оқиб чиқади ва океанда 30° ш. к. билан 79° ғ. у. яқинида Антиль оқимига келиб қўшилади. Гольфстрим материк раёзлигининг чеккаси бўйлаб тахминан 36лараллелгача бўлган жойдан ўтади. Материкнинг ёнгинасида унга қарама-қарши томондан совуқ оқим ҳаракат қилади. Бу оқимнинг сувлари қишда Гольфстрим сувларидан 5-8°С совуқ бўлиб, ўзига хос «совуқ девор» ҳосил қилади. Гольфстрим Хаттерас бурни ёнида Ернинг айланиши таъсирида шарққа бурилиб, Нью-фаундленд саёзлигининг шарқий чеккасини айланиб ўтади ва Шимолий Атлантика оқими номи билан Европа қирғоқларига томон кетади. Флорида бўғозидан чиқаверишда Гольфстримнинг кенглиги 75 км га, чуқурлиги-700 м ra, оқиш тезлиги эса-соатига 6-10 км га етади. Сувнинг юзадаги ўртача йиллик температураси +2б°С. Хаттерас бурни яқинида Гольфстримнинг кенглиги уч баравар ортади, сув сарфи эса 82 млн. м3/сек, ra етади, яъни ер шаридаги барча дарёлар сув сарфидан 60 баравар ортади. Ньюфаундленд ороли районида Гольфстримга қарши Лабрадор оқимининг совуқ сувлари ҳаракат қилади ва улариатерик қирғоқларидаги илиқ сувларни четга суриб кетади. Лабрадор оқими юзасидаги сувларнинг температураси +10°С дан ошмайди. Илиқ ва совуқ окимлар тўқнашадиган жойда циклонлар ривожланиши ва туманлар ҳосил бўлиши учун яхши шароит вужудга келади. Совуқ оқим тахминан 43° ш. к. гача шимолдан айсберглар ва денгиз музини келтиради, булар туманлар билан биргаликда кема қатнови учун катта хавф туғдиради. Бошқа томондан эса, илиқ ва совуқ оқимларнинг қўшилиши сувнинг юқори қатламларида мик-роорганизмларнинг ривожланиши учун қулай шароит яратади, бинобарин, бу сувларда балиқлар жуда кўп бўлади. Бу жиҳатдан Ньюфаундленд саёзлиги айниқса машҳурдир. Бу райондаги асосий балиқ турлари-треска, сельдь лососдир. Гудзон қўлтиғи билан Баффин денгизи режимига кўра Шимолий Муз океанига ўхшаш. Материкнинг шимоли-шарқий ва шимолий соҳилларини ювиб турувчи барча сувларнинг температураси йил бўйи паст бўлади. Камдан-кам ҳолдагина юзадаги сувлар температураси +10°С га етади, йилнинг кўп қисмида температура манфий бўлади. Ороллар билан Гудзон қўлтиғи орасидаги бўғозлар йилнинг кўп қисмида музлаб ётади, ҳатто ёзда ҳам бу ерда қор бўронлари бўлиб, қуюқ туман тушиб туради. Совуқ Гудзон қўлтиғи билан илиқ Мексика қўлтиғининг нисбатан бир-бирига яқинлиги ва улар орасида орографик чегаранинг йўқлиги Шимолий Америка иқлимининг таркиб топишида катта аҳамиятга эга. Бутун Атлантика соҳили бўйлаб тор, қуруқлик ичкарисига узоқ кириб борган қўлтиқларда денгиз сувининг қалқиб кўтарилиши кучли бўлади. Фанди қўлтиғида денгиз сувининг қалқиб кўтарилиши Ер шаридаги энг катта миқдорга (18 метрга), Гудзон қўлтиғида-12 метрга, Гудзон қўлтиғи яқинидаги қирғоқларда эса атиги 4-5 метрга етади. Тинч океан соҳиллари Атлантика океани соҳилларига қараганда анча кам парчаланган. Тинч океан соҳилининг шимолий қисми анча кучли ўйилиб кетган бўлиб, бу ерда материкка кўпдан-кўп фьордлар ўйиб кирган, қирғоқ бўйлаб эса кўпдан-кўп катта-кичик ороллар чўзилиб кетган. Шимолий Американинг Тинч океан қирғоқлари яқинидаги материк саёзлиги полосаси унча кенг эмас, бир қанча жойларда эса умуман материк саёзлиги йўқ. У шимолдагина кенгаяди. Тинч океанда ҳамма-жойда материки яқинида чуқур океан чўкмалари устун туради. Очиқ соҳилда денгиз қалқишлари баландлиги унча катта эмас (1-2 м), бироқ қўлтиқ фьордларда сувнинг қалқиб кўтарилиши кучаяди (Калифорния қўлтиғида 7-9 м). Тинч океаннинг шимолий қисмида илиқ оқимлар Атлантика океанининг Евросиё қирғоқлари яқинидагичалик кучли эмас. Шимолий-Тинч океан илиқ оқими Шимолий-Атлантика оқимига ўхшайди: у Куросивонинг 40° ш. к. даги давоми бўлиб, Шимолий Америка қирғоқлари яқинида тобора шимолга бурила боради. Унинг Шимоли-Ғарбий Канада ва Жанубий Аляска қирғоқлари яқинидаги давоми Аляска оқимидир. Унинг тезлиги 1-2 км/соат, сувининг температураси февралда + 2° дан +7°С гача; бу ҳол Шимолий Канада билан Аляска қирғоқ бўйи сувларининг музлашига тўсқинлик қилади. 40° ш. к. дан жанубга кучли Калифорния совуқ оқими сувлари оқиб бориб, улар ёзда субтропик кенгликларда океан юзасидаги сувларнинг + 12°С гача пасайишига сабаб бўлади. Тропикдан жанубда бу оқим ғарбга томон ҳаракат қилувчи Шимолий Пассат системасига бориб қўшилади. Калифорния оқими тропик ва субтропик кенгликларда Шимолий Американинг Тинч океан соҳиллари табиий шароитига жуда катта таъсир кўрсатади. Тинч океан шимолий қисмининг фаунаси Атлантика океанининг шимолий қисмидагига қараганда камбағал. Овланадиган асосий балиқ лосось, сельдь билан зоғора балиқ камроқ аҳамиятга эга. ТАБИАТИ ШАКЛЛАНИШИНИНГ АСОСИЙ БОСҚИЧЛАРИ Протерозой эрасининг охирида ҳозирги Шимолий Америка материгининг ўрнида яхлит платформа бўлган ва уни ҳамма томондан: шимолдан-Арктика, шарқ, шимоли-шарқ ва жануби-шарқдан Атлантика геосинклинал минтақалар ўраб турган. Бу геосинклинал минтақалар Шимолий Америка платформасини Европа платформасидан ажратиб турган: сўнгги протерозойда мавжуд бўлган Шарқий Тинч океан минтақаси платформани Тинч океаннинг қадимги чўкмасидан ажратиб турган. Платформанинг Юқори кўл билан Гренландиянинг шимолий қисми орасидаги шимоли-шарқий қисми асосан кўтарилган ва Канада қалқони вужудга келган. Платформанинг бошқа қисмлари кейинги геологик тарих давомида асосан чўка борган. Палеозой бошидан платформа Канада қалқони жанубдаги ва Аппалачи геосинклиналидан ғарбдаги, яъни Атлантика геосинклинал минтақасига кирувчи қисми энг кўп чўкиб, уни денгиз сувлари босган. Қалқоннинг ҳозирги Гудзон қўлтиғи ва унинг қирғоғидаги пасттекисликлар ўрнидаги ички қисми ҳамда Арктика геосинклинал минтақасига кирувчи Франклин геосинклинали билан бўлган чегарадаги шимолий қисми ҳам асосан чўккан. Канада қалқонидан жанубдаги чўкиш ва чўкинди жинслар тўпланиш жараёни бутун палеозой эраси мобайнида давом этган ва чўкинди жинслар қатламларининг умумий қалинлиги 1000-2000 м га етган. Кордильера бурмали тоғлар пайдо бўлиш геосинклинал минтақаси доирасида ва қисман кўтарилиш ҳаракатлари токембрийнинг сўнгида ва палеозой бошида рўй берган. Кордильера тоғларида биринчи ҳақиқий тоғ пайдо бўлиш ҳаракатлари девон охиридан бошлаб юқори палеозойда (палеозойнинг иккинчи ярмида) бўлган. Бу ҳаракатлар деярли бутун минтақани эгаллаган ва бунда Аляскадан тортиб то Съерра-невада тоғларигача бўлган жойларда магматик жинслар оқиб чиққан. Қадимги платформани шимоли-шарқ, шарқ ва жануби-шарқдан ўраб олган бошқа геосинклинал минтақаларида ҳам тектоник ҳаракатлар шиддатли бўлган. Қуйи полеозойда бурмали тоғлар пайдо бўлиши билан тугаган энг интенсив тектоник ҳаракатлар шимоли-шарқда бўлган; бу ерда жуда катта қуруқлик вужудга келиб, у Шимолий Америка платформасини Европа платформаси билан туташтирган. Бундай бурмали структуралар Гренландиянинг шимоли вашарқида ҳамда Аппалачи тоғларида, кўпроқ бу тоғларнинг шимолий қисмида сақланиб қолгани бу вақтда тоғларнинг емирилишидан пайдо бўлган чўкинди жинслар платформанинг қўшни қисмларига ётқизилган ва ўша вақтдаги Аппалачи тоғлари билан қадимги платформа орасидаги жуда катта Аппалачи олди букилмасини тўлдирган. Уша даврдаги Аппалачи тоғлари ва Уачит тоғларининг асосий ороген (тоғ пайдо бўлиш) цикли юқори палеозой, яъни герцин циклидир. Бу циклда ҳозирги Аппалачи тоғларидан шарқ ва жанубдаги, Мексика қўлтиғи атрофидаги қуруқлик вужудга келган. Мексика қўлтиғи палеозой охирида ёки мезозой бошида чўккан синеклизадан иборатдир; уни ўраб турган палеозой қуруқлиги (Голф-Кост) платформа характеридаги ривожланиш босқичига ўтган. Шундай қилиб, Шимолий Америка палеозой охири ва мезозой бошида ҳозирги материкдан жуда катта фарқ қилган. У бир-бирига мустаҳкам бириккан токембрий ва палеозой бурмали структураларидан иборат бўлган ҳамда шимолда Евросиё билан туташиб, у билан биргаликда яхлит қадимий Лавразия материгини ҳосил қилган. Ундан ғарб ва жанубда геосинклинал типдаги денгиз ҳавзалари мавжуд бўлган. Кордильера геосинклинали доирасида палеозой эрасида пайдо бўлган айрим қуруқлик участкалари сувдан қад кўтариб турган. Шимолий Америка ҳозирги табиий шароитининг шаклланишида маълум аҳамиятга эга бўлган катта ўзгаришлар мезозой эраси давомида рўй берган. Мезозойдаги ўзгаришлар Кордильера тоғлари минтақаси учун айниқса катта аҳамиятга эгадир; бу вақтда Кордильера минтақаси альп тектогенезининг илк босқичларини бошидан кечирган. Катта чўкиш ва интенсив чўкиндилар тўпланиш жараёнларидан сўнг триас даври ва юра даврининг бошида бутун геосинклинал минтақани қамраб олган ва эоценгача давом этган кўтарилиш, бурмаланиш ҳамда магматик жинсларнинг кўплаб оқиб чиқиш ҳоллари рўй берди; бу вақтда тектоник ҳаракатлар икки босқич бўйича (гарчи бу икки босқич орасида аввал тахмин қилинганчалик узилиш бўлмаган бўлсада) невадий ва ларамий босқичлари бўйича давом этди. Бўр даври бошидаги сўнгги невадий фазасида ороген жараёнлар деярли бутун геосинклинални қамраб олган: унга Аляска, Қояли тоғлар, Қирғоқ тизмалари, Мексика ва Марказий Америка ҳам кирган. Кучли интрузив жараёнлар натижасида Сьерра-невада батолитлари, Каскад тоғлари ва бошқалар вужудга келганПайдо бўлган тоғларнинг ғарбида букилма вужудга келиб, унда қалин чўкинди жинс қатламлари тўпланган. Бўр даври билан эоцен чегарасида ларамий тектогенези рўй бериб, унда кўтарилиш ва бурмаланиш ҳаракатлари бутун Қояли тоғлар зонасини Канададан Мексикагача бутун Аляскани эгаллаган, Калифорния Қирғоқ тизма тоғлари пайдо бўлган, ер пўсти ёриқлари бўйлаб кучли интрузиялар рўй берган. Жануби-шарқ ва шимолда ларамий ҳаракатлари зонасига платформанинг чекка қисми ҳам кирган; натижада АҚШнинг Шарқий Қояли тоғлари ва Маккензи тоғлари пайдо бўлган. Шундай қилиб, кайнозой эраси бошида геосинклинал ўрнида Шимолий Американиқг ғарбида кучли бурмаланган Кордильера тоғлари системаси вужудга келди. Бу тоғлар системаси шимоли-шарқий Евросиёда ҳам давом этган. Бироқ у ҳозирги Кордильера тоғлари системасидан анча бошқача бўлган. Шимолий Американинг платформа қисми кайнозой бошида қуруқликдан иборат бўлган; бу қуруқлик шимолда деярли қутбгача чўзилган, шимоли-ғарб ва шимоли-шарқда эса Евросиё билан туташган. Жанубдан бўр даврининг ўрталаридан бошлаб бу қуруқликка сув ҳавзаси кириб келган ва у платформани Кордильера тоғларидан ажратиб турган букилмани тўлдирган. Денгиз, ҳозирги материкнинг бутун жануби-шарқини босган. Кайназой эраси бошида. иқлим айниқса сув ҳавзалари қирғоқлари бўйлаб иссиқ ва сернам бўлиб, бу ерда секвойя, магнолия, доимий яшил дуб (эгаан) ва бошқалардан таркиб топган иссиқсевар доимий яшил ўрмонлар ўсиб ётган. Ҳозирда эса бундай ўрмонлар 40-параллелдан шимолда учрамайди. Шимолий Американи жанубий материк билан туташтирувчи қуруқлик полосаси, гўё шундай бир кўприк ролини ўйнаганки, у орқали жанубдан шимолий материкка тропик ўсимлик ва ҳайвон турлари кириб борган. Платформа билан Кордильера тоғлари орасидаги сув ҳавзаси бўр даври охири ва палеогенда шимолдан жанубга чекина бориб ниҳоят тугаб кетди. Айни вақтда материк шимолий ва ички районларининг ҳавоси совиб, иқлими қуруқлашиб, бу жойларга дашт ва чўл ксерофит ўсимликлари тарқалди. Кордильера тоғларида олигоцендан янги-сўнгги альп (В. Е. Хаин бўйича)-ороген босқичи бошланиб, у ҳозирги вақтгача давом этмоқда. Янги босқич тоғ системасининг турли қисмларида турлича бўлди. Тинч океан бўйи қисмида дифференциал ҳаракатлар рўй бериб, улар бир зонанинг чўкиши ҳамда иккинчисининг кўтарилишига сабаб бўлди. Чўкинди жинслар қалин тўпланишига сабаб бўлган энг кучли чўкиш жараёнлари Калифорнияда, Ванкувер орли райони ва Аляскада, шунингдек, Тинч океаннинг ҳозирда сув тагида қолиб кетган қўшни районларида рўй берган. Айни вақтда, АҚШ, Канада ва Жанубий Алясканинг Қирғоқ тизмалари билан Оролли тизмалари антиклинарлари кўтарилган. Кордильера тоғларининг қолган қисмларида жуда катта майдонлар гумбазсимон кўтарилиб, бу кўтарилма ҳаракатлар платформанинг қўшни районларини ҳам қамраб олган. Гумбазсимон кўтарилган бу жойларда, чунончи, Катта ҳавзада, Мексикада ва Алясканинг ички қисмларида ботиқлар ҳосил бўлган. Тектоник ҳаракатлар кучли эффузив вулканизм шаклида ҳам намоён бўлган; бу вулканизм эоценда бошланиб, миоценда энг юқори кучланишга эга бўлган ва АҚШ нинг Қояли тоғлари, Катта ҳавза, Мексика тоғлиги, Колумбия платоси, Қаскад тоғларини эгаллаган. Вулканик ҳаракатлар плиоценда дам давом этиб, бу вақтда Алеут тизмаси ва Мексиканинг вулканик съерра тоғларига ҳам ёйилган. Ҳозирги босқичга келиб вулканизм анча сусайиб қолган. Олигоценда бу вақтга келиб яссиланиб қолган Аппалачи тоғларида кўтарилма ҳаракатлар бошланган ва уларнинг тоғ релъефи ёшарган. Кўтарилма ҳаракатлар бўлган вақтда Атлантика бўйи ва Мексика бўйи текисликлари сув остидан чиққан ва эрозия жуда кучайган. Атлантика океани қирғоғининг қисман чўкиши дарёлар қуйиладиган жойларнинг сув тагида қолиб кетишига ва ҳозирги, эстуарий лагуна соҳилининг вужудга келишига сабаб бўлган. Шимолда пасайма ҳаракатлар рўй бериб, натижада архипелаглар пайдо бўлган, баъзи жойларда лавалар оқиб чиққан. Палеоген даврининг охири ва неогендаги иқлим шароити ҳозирги иқлим шароитига бироз ўхшаш бўлган. Иқлимнинг намлиги шарқ ва ғарбдаги материкнинг ички қисмларига томон тобора камая борган. Ғарб ва шарқда таркиби турлича бўлган ўрмонлар вужудга келган, чунки бу ўрмонлардаги дарахт турлари бир-бирига қўшилиб кета олмаган. Бунга сабаб шуки, уларни дастлаб сув ҳавзаси, кейинроқ қуруқ иқлимли текислик райони бир-биридан ажратиб турган; қуруқ иқлимли текислик районида дашт ва ўрмондаштлар таркиб топган. Кордильера тоғларининг жанубий қисми (Катта Ҳавза, Колорадо платоси) ўша вақтлардаёқ арид шароитли бўлиб, унда чўл ўсимликлари устун турган. Тоғларда кучли кўтарилиш даврларининг нисбатан тектоник сокинлик даврлари билан алмашиниб туриши эрозиянинг кучайишига, тоғларнинг емирилишига ва текисланган юзаларнинг вужудга келишига сабаб бўлган; текисланган юзалар кейинчалик анча ўзгарган. Кордильера тоғларининг кўтарилиши плиоцен охири-плейстоцен бошида энг юқори даражага етган. Бу кўтарилиш ҳамда иқлимнинг палеогендан бошланиб тобора кучлироқ умумий совий бориици Шимолий Америкада материк ва тоғ музланишларига сабаб бўлган. Иқлим совий бориши муносабати билан Шимолий Америкага плиоцендан бошлабоқ тайга ва тундра флораси ҳамда фаунаси тарқала бошлаган, Беринг денгизи орқали Американи Евросиё билан туташтирган қуруқлик эҳтимол турлар вужудга келиш маркази бўлган. Бу қуруқлик, шунингдек икки материк орасида ўсимлик ва ҳайвон турлари бир-бири,билан алмашган кўприк вазифасини ўтаган бўлиши ҳам мумкин. Неогендаёқ Гренландиядан бошланган Шимолий Америка музланишлари плейстоцен даврининг бошидан катта майдонда тарқалган. Музликлар икки марказдан (Лабрадор ва Кордильера тоғларидан) тарқалар экан, максимал музланиш даврида бутун материкни 40° ш. к. гача қоплаб олган, яъни, унинг салкам 65% майдонини эгаллаган. Шимолий Америкадаги музланишнинг Евросиёдагига қараганда катта бўлганлиги унинг ички районлари анча сернам бўлганлиги билан боғлиқдир. Материкнинг шимолий ярмида Алясканинг ўша вақтда континентал иқлимга эга бўлган шимолий қисми ва шунингдек Канада архипелагининг ғарбигина музлар билан қопланмаган эди. Евросиёдаги каби Шимолий Америкада ҳам бир неча марта муз босиши ва қайтиши ҳоллари бўлган; охирги висконсин музланиши бундан тахминан 10-15 минг йил муқаддам тугаган. Музланиш жуда катта, территориядаги тупроқ-ўсимлик қопламини йўқ қилиб юборган. Илгари мавжуд бўлган дарахт ўсимликлари ва даштлар материкнинг жанубий районларидаги пана жойлардагина омон қолган, чунончи, Жанубий Аппалачи районида-кенг баргли ўрмонлар флораси, Кордильера тоғларининг жануби-ғарбида эса нина баргли ўрмонлар флораси сақланиб қолган. Музланишлар вақтида иқлим ҳам сернам бўлган. Дарё оқими жанубга йўналган. Сўнгги музланиш даврида океан сатҳи ҳозиргидан анча пастда бўлган, материкнинг шимоли ва жанубидаги қўлтиқ ҳамда бўғозлар қуруқликдан иборат бўлган. Беринг денгизи билан Чукотка денгизининг ўша вақтдаги қуруқлик қисмлари Америка билан Евросиёни бир-бирига туташтириб турган; бу қуруқлиқ орқали материкдан-материкка кўплаб ўсимлик ва ҳайвонларгина эмас, одамлар ҳам-Американинг туб жой аҳолиси-индеецларнинг авлодлари ҳам ўтиб турган. Охирги музланиш чекиниши вақтида соҳилдаги пасттекисликларни денгиз суви босган ва ғоят кўплаб музлик ёни кўллари пайдо бўлган. Музланиш, Евросиёдаги каби, Америкада ҳам рельефга жуда катта таъсир кўрсатган. Музланишнинг тахминан Канада қалқони чегараларига тўғри келувчи ички области музлик марказлари яқинида ва бевосита улар орасида жойлашган; ҳозирги вақтда бу область музлик сидириб кетган жойлар рельеф шаклларининг устун туриши билан характерланади. Музланиш областининг чекка қисми турли типдаги музлик аккумуляцияси рельефининг тарқалганлиги билан ажралиб туради. Шимолир Американинг музлик ташқарисидаги области зандр қумлари ва лёсс ётқизиқларининг тўпланганлиги билан характерланади. Тоғ системалари рельефига тоғ музликлари катта таъсир кўрсатган. Тоғ музликлари Каскад тоғларида, Сьерра-невадада ва Қояли тоғларнинг айрим қисмларида айниқса қалин бўлган; бу ерларда Альп типидаги улкан музликлар баъзан атрофдаги текисликларга кириб келган ёки тўғридантўғри денгизга тик тушиб келган. Канаданинг жануби ва АҚШ нинг шимолидаги ички платоларда фирн гумбазлари жойлашган бўлиб, улардан кўпдан-кўп водий музликлари бошланган. Висконсин музлиги икки массив-Лабрадор ва Киватин массивларига бўлиниб кетгач ва музлар материкнинг шимолий қисмларида бутунлай тугагач, ўсимлик ва ҳайвонлар пайдо бўлди, иқлим бироз илиб ва қуруқлашиб аста-секин ҳозирги ландшафтлар шакллана бошлади. ТЕКТОНИК ТУЗИЛИШИ ВА РЕЛЬЕФИНИНГ АСОСИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ В.Е. Хаин фикрига кўра, Шимолий Америка бошқа материклардан структурасининг симметриклиги ва структура билан рель-ефининг бир-бирига мос келиши билан ажралиб туради. Материкнинг марказий, гипсометрик жиҳатдан энг паст қисмини қадимги платформа ташкил этади; бу платформа Гренландия ороли билан Канада Арктика архипелаги юролларининг катта қисмини ҳам ўз ичига олади. Платформани ҳамма томондан турли ёшдаги-олд ва сўнгги палеозой ҳамда мезокайнозой бурмали тоғлари ўраб туради. Қадимги Шимолий Америка платформаси, Европа платформаси каби ҳозирда текислик рельефи устун турувчи барқарор платформалар типига киради. Платформанинг энг барқарор қисми Канада кристалли қалқони бўлиб, рельефда унга энг кўтарилган жойи 500-700 м ва нисбатан чўккан жойи 100-200 м га тенг бўлган Лаврентия қаттиқ заминли қирлари тўғри келади. Қирларнинг қадимий текисланган юзасини гумбазлар ва емирилган тоғларкряжлар мураккаблаштириб юборган; бу гумбаз ва кряжлар энг қаттиқ жинслар ер бетига чиқиб ётган жойларга тўғри келади. Қадимги текисланган юза учун тектоник ҳаракатлар ва музликлар иши натижасида пайдо бўлган кўпдан-кўп кўллар, шунингдек, музлик-экзарацияси ҳамда музлик-аккумуляцияси рельеф шаклларининг мавжудлиги характерлидир. Гренландияда ва Канада архипелаги оролларида қалқоннинг қаттиқ жинслардан тузилган (яъни цоколли) текисликлари мате рик музликлари қатламлари тагида бўлиб, қисман океан сатҳидан пастда жойлашган. Гудзон қўлтиғининг қадимги жуда катта сойлиги- чеккаларида ва қуйи Маккензи ҳавзасида қатламли-аккумулятив текисликлар тарқалган; улар қуйи палеозой ётқизиқлари қатламларидан тузилган бўлиб, устини музликдан кейинги трансгрессия ётқизиқлари қоплаган. Қалқондан жанубда жойлашган территория Марказий текисликлар деб аталади, структурасига кўра эса усти қалин палеозой денгиз ётқизиқлари билан қопланган плитага тўғри келади. Ер юзасини гумбазлар мураккаблаштириб юборган; бу гумбазлар Мичиган, Иллинойс ва бошқа синеклизалар бор кристалли фундаментнинг баландликларига тўғри келади. Энг баланд кўтарилган жой Озарк платоси бўлиб, унинг баландлиги 700 м дан ошади. имолда, кристалли қалқоннинг қкаларида зичлиги турлича бўлган чўкинди жинслар қия ётади ва бу ерларда куэсталар ҳосил бўлган. Силур жинсларидаги куэста зинапояси (поғонаси) энг ажойибдир. Ниагара дарёси бу зинапояни кесиб ўтадиган жойда улкан Ниагара, шаршараси ҳосил бўлган. Шундай қилиб қат-қат сертепа ёки қия текисликлар Марказий текисликлар морфоструктурасининг асосий типи ҳисобланади. Шимолий ярмида бу текисликлар ер юзасини музлик аккумуляцияси рельефи шакллари: охирги (чекка) морена тепаликлари, друмлинлар мураккаблаштирган. Кўллар атрофида кенг аккумулятив пасттекисликлар жойлашган. |