Афферентті жйкелер штарыны сезімталдыын тмендететін немесе оларды озуына
 Скачать 0.56 Mb.
|
|
61 сезімтал жүйке ұштарын қоздырады және тыныс орталығын рефлекторлы ынталандырады. Аммиак ерітіндісін естен танып кұлауда, мас болуда ингаляция түрінде қолданылады. Соңғы жағдайда аммиак ерітіндісінің 5-10 тамшысын ішке беруге де (жарты стакан суда) болады. Сол сияқты аммиак ерітіндісінің дезинфекциялаушы қасиеті бар, сондықтан оны хирургтың қолын өңдеуде қолданылады. Б. ЭФФЕРЕНТТІ ИННЕРВАЦИЯҒА ӘСЕР ЕТЕТІН ДӘРІЛІК ЗАТТАР (3, 4 тараулар) Эфферентті иннервацияға вегетативті жүйкелер (ішкі мүшелерді, қан тамырларын, бездерді иннервациялайды) мен каңқа бұлшық еттерінің қозғалыс жүйкелері жатады. Вегетативті иннервация көбінесе қызметші жүйке синапстардан бөлінетін медиаторларға байланысты холинергиялық немесе парасимпатикалық (медиаторы ацетилхолин) және адренергиялық немесе симпатикалық (медиаторы норадреналин) деп бөлінеді. Вегетативті жүйкенің эфферентті жолы екі нейроннан тұрады: преганглионарлы және ганглионарлы. Холинергиялық иннервацияда преганглионарлы нейрондардың денесі краниосакралды орналасқан. Краниалды ядролар орта және сопақша мида орналасқан. Берілген жағдайда холинергиялық талшыктар бас сүйегі жүйкелерінің кұрамында жүреді: Ш (n.осиloтоtоrіиs), VII (n.facialis), IX (п.glossopharyngeus) және X (n.vagus) жұптары. Сакралды бөлімдерде преганглионарлы нейрондар жұлынның сұр затының бүйірлік мүйіздерінен шығады. Адренергиялык иннервацияда преганглионарлы нейрондардың денесі көбінесе жұлынның тораколюмбалды бөлімінің (С8 Тһ1 –L3 ) бүйірлік мүйіздерінде орналасқан. Холинергиялық және адренергиялық иннервациялардың преганглионарлы нейрондарының аксондары ганглийлық нейрондармен синаптикалық байланыс түзетін вегетативті ганглийлерде аяқталады. Симпатикалық ганглийлер мүшеден тыс, ал парасимпатикалықтар көбіне мүшелердің өзінде орналасқан. Симпатикалық және парасимпатикалық ганглийлерде негізгі медиатор болып ацетилхолин' табылады. Жоғарыда айтылғандай, вегетативі холинергиялық және адренергиялық иннервация екі нейрондардан тұрады. Тек хромаффинді жасушалардан 1  Сондай-ақ вегетативті ганглийлерде медиатор қызметін немесе нейромодуляторларды көптеген басқа да биологиялық белсенді заттар (гонадотропты гормондарды босатып шығаратын гормон, Р субстанциясы, дофамин және т.б.) орындайды.62 құралған бүйрек үсті безінің милы қабатының эфферентті жүйкесінен басқасы. Соңғылары симпатикалық ганглийлер нейрондарымен эмбриогенетикалық туыстар. Сондықтан бүйрек үсті безінің милы қабатын иннервациялауға тек медиаторы ацетилхолин преганглионарлы (холинергиялық) нейрондар қатысады. Осылай, берілген жағдайда дара нейронды жол бар. Бұл нейрондарды тітіркендіргенде бүйрек үсті безінің хромаффинді жасушаларынан адреналин бөлінеді. Ішкі мүшелерді иннервациялауда пуринергиялық жүйенің қатысатыны дәлелденген. Холинергиялық және адренергиялық иннервация талшықтарында везикулада мүмкін болатын медиатордың (немесе комедиатордың) рөлін атқарту жүктелген аденозинтрифосфат (АТФ) бар. Шеткі жүйке ұштары (варикозды кеңеюлер) АТФ және оның ыдыраудағы өнімдерін (сонымен қатар аденозин) бөледі, бұл ішектің тегіс бұлшық етіне тежегіш әсер көрсетуі, сол сияқты бронх бұлшық еттерінің босаңсуын шақыруы мүмкін және қуықты тарылтып, тамырлардың кеңеюіне әкеледі. Арнайы пуринергиялық талшықтардың да (постганглионарлы) бар екені белгілі. Пуриндік рецепторлардың 2 түрі бар деп саналады: Р1 (АТФ-қа қарағанда аденозинге сезімталдығы жоғары) және Р2 (аденозинге қарағанда АТФ-қа сезімталдығы жоғары). Өз кезегімен Р1 -рецепторлар аденозиндік А1-рецепторлар (аденилатциклазаны тежейді), А2- рецепторлар (аденилатциклазаны белсендіреді)1 деп бөлінеді. Аденозин пресинаптикалық әсер көрсетіп, медиаторлардың босап шығуын тежейді. Сондықтан аденозин аффрентті жүйкелердің ноцицептор талшықтарын қоздыратыны белгілі. Сондай-ақ, шеткі дофаминергиялық нейрондар бар. Симпатикалық ганглийлерде аралық дофаминергиялық нейрондардың бар екені белгілі. Сонымен қатар, ынталандырған кезде оң инотропты әсер, сол сияқты бүйрек, тәждік, ми және бірқатар тамырларды кеңейтетін арнайы дофаминдік нейрондар табылды (14, 14.5 тарауды қара). Дофаминдік рецепторлардың 5 тип тармағы бар: D] -рецепторлар ( D], D5 топшалар) және D2-рецепторлар (D2,D3, D4 топшалар) топтары. D] -рецепторлар аденилатциклазаны белсендіреді және цАМФ мөлшерін жоғарылатады) көбінесе постинаптикалық тежеулер шақырады (ОЖЖ-не таңдамалы). D2 рецепторлар (аденилатциклазаны тежейді) пре- және постсинаптикалық тежеулер шақырады. Пресинаптикалық D2-рецепторларды қоздыру ОЖЖ- де немесе шетте медиаторлардың босап шығуын тежейді. Шеткі әсерлері (оң инотропты және тамырларды кеңейту) пресинаптикалық D5- рецепторлардың белсенуіне байланысты. Дегенмен, варикозды кеңеюлерден 1  Аденозиндік А3-рецепторлар ашылды. Көбіне олар мес жасушаларында болады, айтуынша, олар бронхоспазмның пайда болуына себепкер.63 норадреналиннің (дофаминнің) босап шығуының тежелуінде байқалатын пресинаптикалық дофаминдік рецепторларға ынталандырғыш қасиеттердің соңғы әсерлерге айтарлықтай маңызы бар. Шеткі иннервацияда (және ОЖЖ-де) серотонин белгілі рөл атқарады. Бірақ бұл моноамин көбінесе хромаффиндік жасушаларда (шамамен 90%) болады, ол тағы нейрондарда (серотонинергиялық нейрондар) кездеседі. Шеткі нейрондарда серотониндік рецепторлар (5-НТ3- рецепторлар), шеттегі және ОЖЖ-дегі пресинаптикалық серотониндік рецепторлар (5-НТ]- рецепторлар) және ОЖЖ-сі мен тегіс бұлшық еттерде постсинаптикалық серотониндік рецепторлар (5-НТ2-рецепторлар) бар, Сонымен, 5-НТ3- рецепторлар (және мүмкін 5-НТ4) ас қорыту каналының интрамуралды тұтасқан нейрондарында болады. Серотонин осы рецепторларды қоздырып,ацетилхолиннің бөлінуіне ықпал жасайды және ішектің жиырылуын жоғарылатады. Пресинаптикалық 5-НТ]-рецепторларды қоздыру серотониннің (норадреналиннің) бөлінуін тежейді. Серотониннің 5- НТ2-рецепторларға әсері тегіс бұлшық еттердің тарылуын шақырады. Одан басқа серотонин 5-НТ3-рецепторлары бар афферентті жүйке ұштарындағы ноцицепторлардың сезімталдығын жоғарылатады. Соңғы жылдары азот тотығына (N0) көп көңіл аударуда. Ол ас қорыту жолдарының, кіші жамбас мүшелерінің және кеңірдектің иннервациясына қатысатын жүйкелермен өндіріледі және медиатор рөлін атқарады. Медиаторлары N0 болып келетін нейрондарды нитрергиялық (немесе нитроксидергиялық) деп атау ұсынылған. N0 ағзада NО-синтетаза' қатысында α-аргининнен пайда болады. Ішкі мүшелердің қызметін реттеуде зат алмасуда маңызды рөл атқаратын пептидтердің бірталайы ашылды. Олардың ішінде бірқатары қозудың берілуіне медиатор немесе модулятор ретінде қатысады. Осылай ас қорыту жолдарының интрамуралды ганглийлердің нейрондарында 1 NО-синтетазаның 3 изоформасы танымал (N0S): N0S-1 немесс nNОS (ағылшын тілінен neuronal; айрыкша жүйке тіндерінде болады); N0S-2 немесе iN0S (іnducible; ағылшын тілінен to induce- шақыру; қабыну кездерінде пайда болатын кейбір цитокининдердің және басқа қосылыстардың әсерімен өндіріледі. Макрофагтарда, гепатодиттерде, тамырлар мен фибробластардың тегіс бұлшык еттерінде, эпиталиалды жасушаларда болады); N0S-3 немесе eN0S (ағылшын тілінен endothelial; эндотслийлердс болады). N0S-1 және N0S-3 әдетте eN0S деп белгілснеді (ағылшын тілінен constitutive-құратын, елеулі; физиологиялық жағдайларда жасушаларда пайда болады.) N0 өнімінің жоғарылауымен жүретін патологиялық жағдайларда қызығушылық мүмкіндігін тудыратын, келтірілген әрбір N0 синтетаза изоформасының таңдамалы тежегіштері алынған. 64 тахикининдер табылған (мысалы, Р субстанциясы). Олар ішек моторикасына ынталандырғыш әсер көрсетеді. Жүрек-тамыр жүйесін иниервациялауға қатысатын шеткі нейрондарда Y нейропептид бар, олар адренергиялық иннервацияның варикозды кеңеюлеріндегі үлкен везикулаларда жиналған. Ү нейропептид адреноблокаторлармен басылмайтын вазоконстрикция шақырады. Мұндай 2 немесе одан да көп медиаторлардың(модуляторлардың) бір нейронда болуы жиі кездеседі. Аталған мысал адренергиялық иннервацияға жатады. Холинергиялық иннервацияға сәйкес сілекей бездерін иннервациялайтын нейрондарда вазоактивті интестиналды пептидті (VІР1) ацетилхолиннің бар екендігі мәлім.Екі қосылыс та холинергиялық талшықтар ұштарынан бөлінеді.Бұл кезде ацетилхолин сілекейдің бөлінуін ынталандырады, ал VIР саливацияның жоғарылауында сілекей бездерін қанмен қамтамасыздануына қажет болатын вазодилатация шақырады. Қаңка бұлшық еттерін иннервациялайтын қоздырғыш нейрондар холинергиялық (тегіс бұлшык еттік берілу ацетилхолиннің қатысында іске асады) болып табылады. Олардың денелері жұлынның алдыңғы мүйіздерінде, сондай-ақ кейбір бас сүйегі жүйкелерінің ядроларында орналасқан, ал аксондар үзілместен каңка бұлшық еттерінің соңғы пластинкаларына дейін барады. Химиялық қосылыстар синаптикалық берілудің түрлі кезеңдеріне әсер етуі мүмкін (3 және 4 тарауды қара). Бірақ заттардың әсерлеріне "нысана" болып рецептордың эффектормен байланыс жүйесінің түрлі звенолары болуы мүмкіндігін ескеру керек. Жасуша мембранасының ферменттері арнайы реттеуші белоктардьң қатысында рецепторлармен байланыста болу мүмкіндігі мәлім. Мысалы, агонистердің әсерінен сәйкес рецепторларға аденилатциклазаның белсенділігі рецепторларды қоздырғанда белсенетін G-белоктарымен (гуаниндік нуклеотидтерді байланыстыратын белоктар2) реттеледі. Аденилатциклазаны белсендіретін (Gs) және тежейтін (Gi) G-белоктар бар.Gs -белокпен тырысқақ вибрионының токсині, ал Gi-белокпен көкжөтел қоздырғышының токсині байланысады. Сондықтан G-белоктарына химиялық заттардың тікелей әсері бар мүмкіндігі дәлелденген. Бірақ мұндай әсерлі дәрілік заттар әзірге жоқ. Сонымен қатар кейбір екіншілік таратушылардың биосинтезі мен биотрансформациясын реттейтін ферменттерге тікелей әсер етуге болады. Аденилатциклазаға тікелей ынталандырғыш әсер көрсететін (рецептордан және G-белоктан тыс) зат анық, бұл өсімдік тектес дитерпен - форсколин3 (тәжірибелік зерттеулерде 1  VІР — ағылшын тілінен vasoactive intestinal peptide2 G- белоктың қызметі жайлы 21 бетті қара. 3 Coleus forskohlii өсімдігінен бөлініп алынған. 65 қолданылады). Фосфодиэстераза ферментін тежеп (мысалы, метилксантиндер), цАМФ-ты 5 -АМФ-қа айналдыратын заттар да бар Форсколин де, метилксантиндер де жасуша ішіндегі цАМФ-тың деңгейін жоғарылатады: форсколин цАМФ-тың пайда болуын ынталандыру арқылы, ал метилксантиндер олардың гидролизін тежеу арқылы. Берілген тарауда эфферентті иннервацияға әсер ететін дәрілік заттардың жүйеленуі көбінесе жүйкелік қозулардың ацетилхолиндік немесе норадреналиндік берілулері бар синапстарға әсерінің бағытына байланысты құрастырылған. Заттардың 2 негізгі топтарын бөледі; 1) холинергиялық синапстарға әсер ететін заттар; 2) адренергиялық синапстарға әсер ететін заттар. Бұл топтар барынша зерттелген және медициналық практикада кеңінен қолданылады. 3 Тарау ХОЛИНЕРГИЯЛЫҚ СИНАПСТАРҒА ӘСЕР ЕТЕТІН ЗАТТАР Холинергиялық синапстарда қозудың берілуі ацетилхолиннің қатысуында жүзеге асады. Ацетилхолин холинергиялық нейрондар ұштарының цитоплазмасында синтезделеді. Ол цитоплазмалық энзим холинацетилаза (холинацетилтрансфераза) қатысында ацетилкоэнзим А мен холиннен (митохондриялардан шыққан) түзіледі. Ацетилхолин синапстық қапшықтарда (везикулаларда) қорға жиналады. Олардың әрқайсысында ацетилхолиннің бірнеше мыңдаған молекуласы бар. Жүйкелік импульстер ацетилхолиннің синаптикалық саңылауға босап шығуын шақырады, кейіннен ол холинорецепторлармен байланысады. Холинорецепторлардың құрылымы толығымен зерттелмеген. Мәліметтер бойынша жүйке-бұлшық еттік синапстардың холинорецепторлары иондық (натрийлік) каналдарды қоршаған және липидтік мембрананың бар қалыңдығынан өтетін 5 белоктық суббірліктер (α,α,β,γ,δ) бар. Ацетилхолин α-суббіріліктермен байланысады, бұл иондық каналдарды ашып, постсинаптикалық мембрананың деполяризациясын шақырады. Әр жерде орналасқан холинорецепторлардың фармакологиялық заттарға сезімталдығы әр түрлі. Осыған байланысты олар мускаринге сезімтал және никотинге сезімтал холинорецепторларға1 (М-холинорецепторлар және Н-холинорецепторлар) бөлінеді. М-холинорецепторлар атқарушы мүшелердің ' Мускарин (улы саңырауқұлақтар қатарының, мысалы мухоморлардың алколоиды) және никотин (темекі жапырағының алколоиды) өздеріне тән холинорецепторларға таңдамалы әсер етеді. 66 постсинаптикалық мембранасындағы постганглионарлық холинергиялық (парасимпатикалық) талшықтардың ұштарында орналасқан. Сонымен қатар (ОЖЖ-дегі вегетативті ганглийлердің' нейрондарында (бас миының қыртысында, ретикулярлы формацияда) бар. Әр жерде шоғырланған М-холинорецепторлардың фармакологиялық заттарға біркелкі емес сезімталдығымен байқалатын гетерогендігі дәлелденген. М]-холинорецепторлар (вегетативті ганглийлерде және ОЖЖ-де), М2-холинорецепторлар (жүректегі М-холинорецепторлардың негізгі тип тармағы)2 және М3-холинорецепторлар (тегіс бұлшық еттерде, көбіне экзокринді бездерде) бар. М-холинорецепторларға заттардың негізгі әсерлері олардың постсинаптикалық М2- және М3-холинорецепторларымен өзара әрекеттесуіне байланысты. Сондықтан тақырыпты жеңілдету үшін холинорецепторлардың түрлері көрсетілмейді, тек М-холинотропты препараттар ғана аталады. Н-холинорецепторлар барлық преганглионарлы талшықтар ұштарының ганглионарлы нейрондарының постсинптикалық мембранасында (симпатикалық және парасимпатикалық ганглийлерде), бүйрек үсті безінің милы қабатында, синокаротидті аймақта, қаңқа бұлшық еттерінің аяқтаушы пластинкаларында және ОЖЖ-сінде (нейрогипофизде, Реншоу жасушаларында және т.б.) орналасқан. Н-холинорецепторлардың заттарға сезімталдығы әр түрлі. Мысалы, вегетативті ганглийлердің Н-холинорецепторларының (нейроналды түріндегі Н-холинорецепторлар) қаңқа бұлшық еттерінің Н-холинорецепторларынан (бұлшық еттер түріндегі Н-холинорецепторлар) айтарлықтай өзгешілігі бар. Ганглийлерді (ганглиоблокаторлық заттар) немесе жүйке-бұлшық еттік берілулерді (кураре тәрізді заттар) таңдамалы тежеу осы жағдаймен түсіндіріледі. Нейроэффекторлы синапстарда ацетилхолиннің босап шығуын реттеуге пресинаптикалық холино- және адренорецепторлар қатысады. Олардың қозуы ацетилхолиннің босап шығуын тежейді. Ацетилхолин Н-холинорецепторлармен өзара байланыса отырып, олардың конформациясын өзгертеді және постсинаптикалық мембрананың өткізгіштігін жоғарылатады. Ацетилхолиннің қоздырғыш әсерінде натрий иондары жасуша ішіне еніп, постсинптикалық мембрананың деполяризациясын шақырады. Алғашқыда бұл белгілі шамаға жетіп, әсер ' Вегетативті ганглийлердің нейрондарындағы М-холинорецепторлар синапстан тыс орналасқан. 2 Сондай-ақ пресинантикалық М- холинорецепторлар да бар (оларды ынталандыру ацетилхолиннің бөлінуінің тежелуіне әкеледі). Одан басқа М4- холинорецепторлар (жүректе, өкпе альвеолдарының қабырғасында, ОЖЖ-сінде) және М5-холинорецепторлар (ОЖЖ-де, сілекей бездерінде, нұрлы қабатта, қанның мононуклеарлы жасушаларында) табылды. 67 потенциалының генерациясына әкелетін жалпы синаптикалық потенциалмен жүреді. Кейіннен синаптикалық аумақпен шектелген жергілікті қозу жасуша мембранасының өне бойына тарайды. М-холинорецепторларды ынталандырғанда сигналдың берілуінде G-белоктар мен екіншілік берілгіштер [циклды аденозинмонофосфат - цАМФ; 1,2-диацилглицерол инозитол (1,4,5) трифосфаты] маңызды рөл атқарады. 3.1. Кесте. Синаптикалык берілулерді фармакологиялық реттеуге мысалдар
Ескерту. Плюс -ынталандырғыш әсер, минус -тежегіш әсер. Ацетилхолиннің әсері өте қысқа, өйткені ол ацетилхолинэстераза ферментімен жылдам гидролизге түседі (мысалы, жүйке-бұлшық еттік синапстарда) немесе синаптикалық саңылаудан шығып кетеді (вегетативті ганглийлерде). Ацетилхолиннің гидролизіңде пайда болған холиннің көпшілігі (50%) пресинаптикалық ұштарменен ұсталып, ацетилхолиннің қайта биосинтезінде қолданылу үшін цитоплазмаға тасымалданады. Заттар синаптикалық берілуге қатысы бар түрлі үрдістерге әсер етуі 68 мүмкін: 1) ацетилхолиннің синтезі; 2) медиатордың босап шығуы; 3)ацетилхолиннің холинорецепторлармен байланысы; 4) ацетилхолиннің энзиматикалық гидролизі; 5) ацетилхолиннің гидролизінде пайда болған холиннің пресинаптикалық ұштарымен ұсталуы (3.1. кестені қара). Сонымен, ацетилхолиннің, сондай-ақ медиатордың шығуына кедергі жасайтын ботулин токсинінің босап шығуын күшейтетін пресинаптикалық ұштар деңгейінде карбахолин әсер етеді. Пресинаптикалық мембрана арқылы холиннің тасымалдануын (нейроналды ұсталу) заттардың, әсер механизмін анықтайтын тәжірибелерде қолданылатын гемихолиний тежейді. Холинорецепторларға тікелей холиномиметикалық(ацетилхолин, пилокарпин, цитизин) және холиноблокаторлық (М-холиноблокаторлар, ганглиоблокаторлар, кураре тәрізді заттар) заттар әсер етеді. Ацетилхолинэстераза ферментін тежеу үшін холинэстеразаға қарсы заттар (прозерин және т.б.) қолданылуы мүмкін. Дәрілік препараттар ретінде холинорецепторлар мен ацетилхолинэстеразаға әсер ететін заттар үлкен қызығушылык тудыруда. Холинорецепторларға әсер ететін заттар ынталандырғыш (холиномиметикалық1) немесе тежегіш (холиноблокаторлық) әсер көрсетулері мүмкін. Мұндай заттардың жіктелуінің негізі болып олардың белгілі бір холинорецепторларға әсерлерінің бағыты табылады. Осы принциптерге байланысты холинергиялық синапстарға әсер ететін заттар келесі түрде жүйеленуі мүмкін: 1. М- және Н-холинорецепторларға әсер ететін заттар • М -, Н-х олиномиметиктер Ацетилхолин Карбахолин • М -, Н-х олиноблокаторлар Циклодол 2. Холинэстеразаға қарсы заттар Физостигмин салицилаты Прозерин Галантамин гидробромиді Армин 3. М-холинорецепторларга эсер ететін заттар • М-х олиномиметиктер (мускариномиметикалық заттар) Пилокарпин гидрохлориді Ацеклидин • М-х олиноблокаторлар (антихолинергиялық, атропин тәріздес заттар) Атропин сульфаты Метацин Платифиллин гидротартраты Ипратропий бромиді Скополамин гидробромиді Г рек тілінен тітеsis - ұқсату. |