БАШЛАНГЫЧ СЫЙНЫФТА ТАТАР ТЕЛЕ ДӘРЕСЛӘРЕНДӘ ТЫҢЛАП АҢЛАУ КҮНЕКМӘЛӘРЕ БУЛДЫРУ. дипломная Мухарлямова. Башлангыч сыйныфта татар теле дреслренд тылап алау кнекмЛре булдыру эчтлек Кереш Беренче блек. Тылап алауга йртне теоретик нигезлре
 Скачать 0.83 Mb.
|
|
1.3 Башлангыч сыйныф укучыларының психофизиологик үзенчәлекләре ФӘННИ ЭШТӘ МОНДЫЙ СТИЛЬДӘ ЯЗУ УҢЫШЛЫ ТҮГЕЛ. БУ ҖӨМЛӘНЕ АЛЫП ТАШЛА ЯМЕ. Кечкенә яшьтәге укучы балалар белән эшләү мине психофизиологик үзенчәлекләрне тирәнрәк өйрәнүгә этәрде. БУ ҖӨМЛӘҢНЕ ДӨРЕС ИТЕП ТӨЗЕ ЯМЕ. Яңа гына балалар бакчасыннан килгән сабыйларның игътибарлары да, истә калдыру сәләте дә бик йомшак, бигрәк тә уку кызыклы булмаса. УЕН ТУРЫНДА ЯЗГАНЧЫ, БАШЛАНГЫЧ СЫЙНЫФ УКУЧЫЛАРЫНЫҢ ПСИХОФИЗИОЛОГИК ҮЗЕНЧӘЛЕКЛӘРЕ ТУРЫНДА ЯЗАРГА КИРӘК ЯМЕ. УЕН ТУРЫНДАГЫ ӨЛЕШЕН АЛЫП ТАШЛА!!! Баланың мәктәпкә кергәндә барлыкка килгән психологик киртәләрне тиз арада җиңү юлы итеп укыту – тәрбия процессында уеннар, аның элементларын куллану бик отышлы. Димәк дәрескә уен, уен ситуацияләрен кертергә кирәк. Уен ситуацияләре укучыларга материалны яхшырак үзләштерергә ярдәм итә. Уеннар балаларда җитезлек, зирәклек сыйфатлары тәрбияли, хәрәкәт, көй аша бала күңелендә иҗат хисе кабына. Кеше үсешенең төп характеристикалары булып аның психик һәм физик функцияләренең үсеш дәрәҗәсе санала. Барлык психологик сыйфатлар арасында акыллылык, әхлаклылык кебек төрләре аеруча мөһим. Кешенең бу сыйфатлары аның эмоциональ халәтенә тәэсир итә. Акыллылык кеше өчен яхшылык һәм файда белән бәйле карарлар кабул итү өчен җаваплы. Акыллылык кешегә яхшы һәм дөрес эшләр башкарырга мөмкинлек бирә, шуның белән бу процесс вакытында кешенең кайбер сыйфатларын һәм сәләтләрен ачыклый. «Уен – әйләнә-тирә мохит төшенчәләрен баланың рухи дөньясына алып керүче зур якты тәрәзә ул. Уен – кызыксыну һәм белемгә омтылу утын кабыза торган учак ул,» - ди В. А. Сухомлинский . Уен технологиясенең роле һәм әһәмияте рус мәктәпләрендә татар теленә өйрәтүнең төрле этапларында да бәхәссез. Татар теле дәресләрендә уен ситуацияләре яңа тел материалын презентацияләүдә, үтелгән лексик һәм грамматик материалны ныгыту һәм активлаштыруда аерым урын тота. Алар шулай ук укучыларның татар телендә сөйләм эшчәнлеген оештыру функциясен үтиләр. Методик яктан дөрес уйланылган уен, бер яктан караганда, укучыда өйрәнелә торган телгә карата мәхәббәт тәбияли, сөйләм күнекмәләрен үстерергә булыша, сөйләм эшчәнлеген табигый нормаларга якынайта, икенче яктан – тел материал өстендә нәтиҗәле эшкә ярдәм итә һәм белем бирүнең коммуникатив юнәлеше таләпләренә җавап бирә. Безнең сферага килгәндә, ягъни рус балаларында татар теленә карата кызыксыну уятуда да уенның роле гаять зур. Чит телне өйрәнгән вакытта , уен кызыксындыра, дәртләндерә. Г. К. Селевко уеннарны дүрт юнәлешкә аера: дидактик, тәрбияви, үстерелешле һәм социальләштерүче уеннар. Болар барысы да Федераль дәүләт стандартлары таләпләренә туры килә. Уеннарны яңа материалны аңлатуда да, ныгытканда да,телдән сөйләм эшчәнлегенең өйрәтү вакытында да технология буларак файдаланыла. Рус балаларын татар теленә өйрәтүдә рольле уеннар актив кулланыла торган ысул булып торалар. Аларның өйрәтү мөмкинлекләре зур һәм тәкъдим ителгән ситуацияләрдә укучылар аның белән иркен һәм актив эш итәләр. Шуның белән беррәттән, укучыларның дәрес белән кызыксынуы арта, тел һәм сөйләм материалын өйрәнү дә файдалырак була. Рольле уенда парлап һәм төркем составында да катнашырга мөмкин. Бу вакытта сөйләмгә һәм аңа бәйле булмаган хәлдә дә катнашучылар бер – берсенә йогынты ясыйлар. Балаларда, табигый рәвештә нәрсәдер әйтү, нәрсә турында булса да сорау ихтыяҗы яки әңгәмәдәшенә җавап бирү теләге туа. Уен фикер эшчәнлеген активлаштыра, белем дәрәҗәсен киңәйтә. Уеннар вакытында укучыларның белем һәм осталык күнекмәләре камилләшә. Аларда бердәмлек, бер – берсенә ярдәм итүтеләге туа. Балалар уен вакытында шатланырга, эшләгән эшләреннән риза, канәгать калырга тиешләр. Уен барышында балаларның сәләтләрен үстерү өстендә дә эшләргә кирәк. Уен җиңүгә кызыксынуны уята, шуңа күрә дә укучы балалар биремнәрне төгәл үтәргә тырышалар, уен кагыйдәләрен саклыйлар. Дәрес структурасына хәрәкәтле, сюжетлы, рольле, лексик – грамматик уеннар, төрле башваткычлар, таблицалар белән эшләүне кертү бик тә уңай була. Боларны куллану механик хәтерләүне, ятлауны инкяр итә. Әхлаклылык исә кешенең гомуми эмоциональ ягын ачып бирә. Әхлакның төп характеристикалары булып яки аның булмавы кешенең канәгатьлек дәрәҗәсе, газаплар, игелелек һәм явызлык кебек сыйфатлар санала. Әхлак акт белән характерлана [Шашкина 2003: 37]. Кешенең акылы һәм әхлак принциплары аның тәртибен һәм гомере буе башкарган эшләрен алдан билгели. Шуңа күрә балачактан ук дөрес сайланган педагогик технологияләр ярдәмендә баланы тәрбияләү процессын оештыру бик мөһим. Башлангыч сыйныфларда баланың гомуми эмоциональ халәтен тәрбияләү буенча махсус эш алып барыла. Башлангыч сыйныф укучылары рәтенә 6 яшьтән 11 яшькә кадәрле булган балалар керә. Мәктәптә укый башлауның беренче көннәреннән үк төп каршылык килеп чыга – ул башлангыч сыйныф чорында бала үсешенең этәргеч көче. Аерым алганда, белем бирү эше һәм коллектив баланың шәхесенә, аның игътибарына, хәтеренә, фикер йөртүенә, психик үсешенең фәнни дәрәҗәсе һәм шәхес сыйфатлары үсеше белән тыгыз бәйләнгән таләпләр арта баруы белән бәйле. Таләпләр гел үсә һәм шәхси психик үсеш дәрәҗәсе өзлексез рәвештә дәвам иттерелеп җәмгыять тарафыннан кабул ителгән дәрәҗәгә күтәрелә [Әхмәтҗәнова2012: 58]. Башлангыч сыйныф укучысының төп эшчәнлеге – яңа белемнәр, күнекмәләр һәм сәләтләр туплау, үз тирәсендәге дөнья турында системалы мәгълүмат туплау. Кечкенә укучының гомуми үсеше мәктәп эшчәнлегенә, баланың олыларга бәя бирүенә бәйле. Бу яшьтәге бала тышкы йогынтыга бик мохтаҗ. Кече сыйныфларда әхлакый тәртипнең нигезе салына, әхлак нормалары һәм тәртип кагыйдәләре ассимиляцияләнә, һәм шәхеснең социаль юнәлеше формалаша башлый [Гальскова 1990: 29]. Физиологик күзлектән караганда, кече мәктәп яше – баланың нейропсихик үсешеннән дә бигрәк тиз физик үсеш вакыты. Бу нерв системасының вакытлыча зәгыйфьләнүенә тәэсир итә, ул ару, борчылу, актив хәрәкәтләргә таләпләр артуда үзен күрсәтә. Болар барысы да бала өчен аерым бер кыенлыклар тудыра, элек алынган психологик белемгә таяну сәләтен киметә (үсеш алган фантазия, образлы уйлау, шулай ук баланың эчке позициясе). Бу яшьтә иң зур стресс баланың мәктәпкә керүе белән бәйле. Бу – бала тормышында борылыш ноктасы, чөнки аның әйдәп баручы эшчәнлеге үзгәрә. Әгәр дә мәктәпкәчә белем бирү учреждениесендә бала, нигездә, уен белән шөгыльләнсә, хәзер аңа белем алу өчен бик күп эшләргә туры килә. Мәктәпкә кабул итүгә бәйле рәвештә, бала олылар (укытучылар) һәм яшьтәшләре (сыныфташлары) белән яңа мөнәсәбәтләр урнаштыра башлый, бала элек таныш булмаган коллективлар системасына (гомуми мәктәп, сыйныф бүлмәсе һ.б.) кертелә. Бала мәктәпкә кергәч, аның тормышында әйләнә-тирә чынбарлыкка яңа караш системасы урнаштырыла, режимны катгый җайга салу һәм тормышны оештыру процессы бара. Кече мәктәп яше –шәхеснең күпчелек сыйфатлары формалашу өчен сензитив чор [Любина 1995: 26]. Шуңа күрә кече сыйныфларда физик яктан гына түгел, ә бала сәламәтлегенең психологик торышына да игътибар итү бик мөһим. Шулай итеп, бу үзгәрешләрнең барысы да характер, ихтыяр көче, баланың дөньяга карашын киңәйтү һәм аның сәләтләрен үстерүгә китерә. Башлангыч сыйныфларда баланың әхлакый тәртибе формалаша башлый, әхлакый тәртип нормалары, шәхеснең социаль юнәлеше ассимиляцияләнә. Башлангыч сыйныф укучысының әхлакый аңы 1 класстан 4 сыйныфка кадәр танымаслык булып үзгәрә. 4 класс ахырына кадәр әхлак турында белем сизелерлек баетыла. 1-2 класс укучылары арасында әхлакка мөнәсәбәт, нигездә, үз тәҗрибәсенә яки олыларның (укытучылар һәм ата-аналар) сүзләрен автоматик рәвештә аңсыз кабатлауга нигезләнә. 3-4 сыйныф укучылары, әхлакый кыйммәтләрне һәм хөкемнәрне бәяләгәндә, үз тәҗрибәләренә таянып кына калмыйча, башка кешеләрнең, әдәби геройларның, кино һәм мультфильм геройларының тәртибен анализларга тырышалар. 1-2 класс укучылары, гадәттә, олыларның туры күрсәтмәләре буенча әхлакый гамәлләр кылсалар, 3-4 класс укучылары инде читтән күрсәтмәләрне көтмичә, аларны үз теләкләре белән эшлиләр [Выгоцкий 1996: 36-37]. Башлангыч сыйныфларда баланың характеры формалаша башлый. Бу яшьтә балаларның характер билгеләре үзенең тотрыксызлыгы белән аерылып тора. Шуңа күрә, бу яшьтәге балаларның кайбер вакытлы психик халәтен характеристика дип уйлап, ялгышырга мөмкин. Мәсәлән, баланың ихтыяр көче, түземлеге камилләшкән кебек тоелырга мөмкин, ул фәннәрне өйрәнүдә зур кызыксыну күрсәтә һәм укытучының, ата-ананың барлык күрсәтмәләрен тырышып үти, ләкин бу баланың сыйныфташлары белән көндәшлек яки үзләренең уңышлы эшләрен күреп шатлык һәм канәгатьлек хисе аркасында туган вакытлыча психик халәте генә булырга мөмкин. Бу очракта кечкенә генә уңышсызлык та балага җитди зыян китерергә мөмкин [Әхмәтҗанова 2012: 17]. Башлангыч сыйныф яшендә баланың югары нерв системасы типологик үзенчәлекләргә ия башлый, үсә бара бу үзенчәлекләр гадәти тәртип формасын ала. Шулай итеп, мәсәлән, импульсивлык – ингибитор процессының начар үсеш билгесе, оялчанлык – нерв системасының көчсезлеге билгесе, акрынлык – нерв системасының түбән хәрәкәт билгесе булып формалаша. Баланың бу барлык сыйфатлары аның формалашкан нерв системасына бәйле булуына карамастан, дөрес төзелгән укыту процессы кайбер сыйфатларны үстерә һәм яхшырта алырга сәләтле. Нерв системасы пластик һәм кеше гомере дәвамында ул кайбер үзгәрешләр кичерә. Моннан тыш, типологик тәртип аңлы контроль астында тагын да сыгылучан [Зайцев 2012: 46]. Шуңа күрә дә бала характерының бу билгеләренә нигезләнеп, без дөрес структураланган укыту процессы башлангыч сыйныф укучысының акыл эшчәнлеген яхшы якка үзгәртә ала дип әйтә алабыз. Башлангыч сыйныф яшендәге балаларның характеры кайбер уртак үзенчәлекләргә ия. Болар: реакция тизлеге, ашыгу, тиз арада эшне башкарырга омтылу. Болар барысы да башлангыч сыйныф балаларының ихтыяр көче җитмәү һәм аларга даими рәвештә активлык кирәклеге аркасында барлыкка килә. Башлангыч сыйныф укучылары мәктәпнең эчке тәртибен еш бозулары да моның белән аңлатыла. Башлангыч сыйныф укучылары, алда әйтелгәнчә, ихтыяр көче җитмәү белән характерлана. Бу балаларның озак вакыт куелган максатка ничек барырга кирәклеген белмәвендә, күп авырлыкларны җиңеп, һәм бераз уңышсызлыкка тарыган хәлдә дә үзләренә ышануларын югалта алуында күзәтелә [Хуҗиәхмәтов 2008: 61- 62]. Бу яшьтәге балаларның уңай характеристикалары булып: җаваплылык, үз-үзеңә ышану кебек сыйфатлар санала. Башлангыч сыйныф яшендә балалар еш кына олылардан, китап геройларыннан, фильмнардан һәм мультфильмнарда күргән геройлардан үрнәк алалар. Шуңа күрә, кечкенә вакытта балаларга яхшы үрнәк күрсәтү һәм уку, карау өчен яхшы, гыйбрәтле, дөрес китаплар, фильмнар һәм мультфильмнар тәкъдим итү бик мөһим. Алда телгә алынган барлык функцияләргә өстәп, башлангыч сыйныф укучыларының эмоциональ булуын атарга кирәк. Бу яшьтәге бала барысын да эмоциональ рәвештә сизә һәм үзенең хисләрен тулысынча контрольдә тота алмый. Моннан тыш, еш кына кәеф үзгәрү аркасында килеп чыккан эмоциональ тотрыксызлык, тәэсир итү тенденциясе, кыска вакытлы һәм көчле шатлык, кайгы, курку, ачу хисләре кичерү күренеше дә балалар өчен хас [Педагогика 1987: 65]. Яше белән бала үз хисләрен контрольдә тотарга өйрәнә. Мәктәптә башлангыч сыйныф укучысында уңай сыйфатлар үстерергә мөмкин: җаваплылык, эмоциональлек һәм олылардан (укытучылардан) үрнәк алу укыту процессына яхшы үзләштерелә. Күпчелек балалар, мәктәпкә керер алдыннан, мәктәп, белем алу турында теләп сөйләшә башлыйлар, алар бу көнне түземсезлек белән көтәләр. Укытучылар һәм психологлар әйтүенчә, белем һәм яңа күнекмәләр алудан зур өметләр баглау белән, бала җәмгыятьтә яңа статус алу, яңа эш төре башкара башлавы – мәктәпкә бару һәм белем алу белән кызыксына башлый [Рубинштейн 2012: 491] . Шулай итеп, йомгак ясап әйткәндә, башлангыч сыйныф укучысына хас характеристикаларның күбесе тотрыксыз һәм баланың үсүе, укыту, тәрбия бирү процессларының дөрес оештырылуы аркасында үзгәрергә мөмкин дип табыла. БУ МОНДА НИК КИРӘК???? ИНТЕРНЕТТАН АЛЫНГАН. ОРИГИНАЛЬНОСТЬКА ШУШЫЛАР БӘРГӘНДЕР ИНДЕ. АДЫП ТАШЛА Татар теле һәм әдәбияты укытуның тагын бер актуаль проблемасы – татар балаларының татарча белмәве. Шуңа бәйле рәвештә, укытучы татарча алып барылырга тиешле дәресне русча, тәрҗемә рәвешендә алып барырга тиеш була. Туган телебезнең аралашу, укучының шәхесен формалаштыру, шул максат белән төрле фәннәргә өйрәтү чарасы булуын онытмаска иде. Укыту процессында дәреслек белән программаның туры килмәве дә актуаль проблема булып тора. Хәзер, дәреслекләрдә бу әсәр яисә тема булмаса да, программа буенча бару таләп ителә. Әлбәттә, бу укучылар өчен дә, укытучы өчен дә бик авырга туры килә. Укытучы сөйләве буенча гына әдәби әсәрне анализлау өчен күпме тырышырга кирәк! Татар әдәбиятын укытуда тагын бер проблема – хәзерге чор язучылары һәм шагыйрьләренең әсәрләре дәреслекләрдә сирәк күренә. Балалар язучыларыннан Г.Тукай, Д.Аппакова, Ш.Галиев һ.б. әсәрләрен балалар бик яратып укыйлар, ләкин укучыларны башка атаклы язучылар белән дә таныштырасы килә. Гомумән, татар телен укыту кирәкме соң? Әлбәттә, ләкин бу укыту балага телне бәйләү, интектерү рәвешендә бармаска тиеш. Ничек эшләргә соң? Башта, бәлкем, балаларның яшь үзенчәлекләренә карап, аларның аралашу сфералары, оештыра алырлык лингвистик материалны сайларгадыр [3, 7]. Ләкин, эчтәлек сайлаганда сөйләм материалының күләмен билгеләү өчен, балаларның психофизиологик мөмкинлекләрен исәпкә алу зарур. Нәтиҗә ясап шуны әйтергә кирәк, татар теле укытуның проблемалары күп, ләкин әлегә алар, күпмедер күләмдә, чишелеп килә. Татар телен укытуда да уңышларга ирешелә. Балаларны укыту, тәрбияләү укытучының эше, ләкин әлеге функцияләрне ата-ана да башкарырга тиеш. Бергә эшләгән очракта гына, билгеле бер дәрәҗәләргә ирешергә мөмкин. Туган теленнән, туган нигезеннән – Татарстаннан читләшү, туган телне махсус өйрәнмәү балаларыбызны милли үзаңнан, кешелек горурлыгыннан, туган халкыбызның әхлак чишмәләреннән мәхрүм итә, саф чишмә кебек җырлап-чыңлап торган телебезгә колагын томалый, туң күңелле тупас адәм булып үсүенә юл ача [2, 3]. Моны булдырмау бездән, җәмгыятьтән тора. Беренче бүлек буенча нәтиҗәләр: Сөйләмне тыңлап аңлау сәләте – реаль аралашу контекстында чит тел сүзләренең эчтәлеген һәм мәгънәсен аңлау дигәнне аңлата. Сөйләмне тыңлап аңлау башка сөйләм эшчәнлекләре белән тыгыз рәвештә бәйләнгән. Тыңлап аңлау урта мәктәптә максат та, укыту чарасы да булып тора. Чын аралашуда кеше бик күп тыңларга тиеш, һәм алынган мәгълүматны төгәл һәм тулысынча кабул итү аның алдагы гамәлләрен билгели ала. Укучыларны сөйләмне тыңлап аңларга өйрәтү – мәктәпнең иң мөһим максатларның берсе. Әлеге максатка ирешүдә мәктәптә укытуның башлангыч чоры мөһим роль уйный. Башлангыч сыйныф укучысы үзенең психик һәм физик үсешенә бәйле төстә зуррак яшьтәге укучылар белән чагыштырганда, сөйләм эшчәнлегенең бу төрен тизрәк һәм җиңелрәк үзләштерергә сәләтле дип табыла. Нәтиҗә ясап шуны әйтергә кирәк, ЛОГИКА КАЙДА СОҢ??? АЛДАРАК ТЫҢЛАП АҢЛАУ ТУРЫНДА ЯЗАСЫҢ, Ә МОНДА ТАТАР ТЕЛЕНӘ КҮЧӘСЕҢ??? АҢЛАМАДЫМ!! АЛЫП ТАШЛА БУ ӨЛЕШЕН. ДӨРЕС НӘТИҖӘЛӘР ЧЫГАР ЯМЕ. татар теле укытуның проблемалары күп, ләкин әлегә алар, күпмедер күләмдә, чишелеп килә. Татар телен укытуда да уңышларга ирешелә. Балаларны укыту, тәрбияләү укытучының эше, ләкин әлеге функцияләрне ата-ана да башкарырга тиеш. Бергә эшләгән очракта гына, билгеле бер дәрәҗәләргә ирешергә мөмкин. Туган теленнән, туган нигезеннән – Татарстаннан читләшү, туган телне махсус өйрәнмәү балаларыбызны милли үзаңнан, кешелек горурлыгыннан, туган халкыбызның әхлак чишмәләреннән мәхрүм итә, саф чишмә кебек җырлап-чыңлап торган телебезгә колагын томалый, туң күңелле тупас адәм булып үсүенә юл ача [2, 3]. Моны булдырмау бездән, җәмгыятьтән тора. ИКЕНЧЕ БҮЛЕК БАШЛАНГЫЧ СЫЙНЫФТА ТАТАР ТЕЛЕ ДӘРЕСЛӘРЕНДӘ АУДИТИВ КҮНЕКМӘЛӘР БУЛДЫРУ БУЕНЧА ТӘҖРИБӘ-ЭЗЛӘНҮ ЭШЕ 2.1 Татар теле уку-укыту һәм методик комплексларына анализ Инновацион технология эчтәлеген ачуда эшчәнлек, ирек, бербөтен шәхес, өйрәнүченең ихтыяҗлары, кызыксыну һәм башка шундый төшенчәләр файдаланыла. Татар теле укытучылары, бары тик яхшы әзерлекле укытучы гына белем бирүне югары дәрәҗәдә алып барырга, укучыларда тыңлап аңлау, сөйләү, уку, язу өлкәсендә ныклы белем һәм күнекмәләр булдырырга сәләтле икәнлеген аңлыйбыз. Тыңлап аңларга өйрәтүдә төп аспект – текстларның дөрес сайланган булуы. Без карап узган дәреслекләрдә тәкъдим ителгән текстларның тематикасы бай, кызыклы, алар белән бәйләп биргән төсле рәсемнәр, картиналар, диалогик һәм монологик сөйләм үстерү, күнегүләрнең төрлелеге ягыннан бик күпкә аерылып тора. НИНДИ ДӘРЕСЛЕКЛӘРНЕ КАРАДЫГЫЗ? КОНКРЕТ ЯЗЫГЫЗ! Текстлар милли мәдәниятне өйрәнү, ил һәм халык белән таныштыру максатына да хезмәт итә, тәрбияви һәм эстетик әһәмияткә дә ия була. Бала әкренләп мөстәкыйль белем алуга күнектерелә, ул үз-үзенә, иптәшләренә объектив бәя бирергә өйрәнә, үз белемен күтәрү ихтыяҗы формалаша. БОЛАР ТЫҢЛАП АҢЛАУГА ӨЙРӘТҮ ТЕКСТЛАРЫМЫ? УКУ ӨЧЕН ТӘКЪДИМ ИТЕЛГӘН ТЕКСТЛАР БЕЗНЕ КЫЗЫКСЫНДЫРМЫЙ БИТ! Текстлар башлангыч сыйныф укучыларының яшь үзенчәлекләренә нигезләнеп сайланган. Алар нигезендә укучыларның алдагы сыйныфларда алган белем һәм күнекмәләре ныгытыла һәм киңәйтелә, бәйләнешле сөйләм үстерүгә нык игътибар бирелә. Халык авыз иҗатының төрле төрләрен өйрәнү өчен мәкальләр, әйтемнәр, табышмаклар, әкиятләр тәкъдим ителә. Дәреслекләрдә классик авторлар әсәрләре белән бергә бүгенге язучылар иҗаты да кулланыла. Бала текстлар белән мөстәкыйль эшли алсын өчен, барлык дәреслекләрдә дә бер үк төрле пиктограммалар бирелә. Текстлардагы сүз һәм сүзтезмәләр белән җөмләләр төзү, диалог һәм монологлар төзүдә файдалану баланың сүз байлыгын арттыра, бәйләнешле сөйләм оештырырга ярдәм итә. Дәреслектәге текстлар янәшәсендә укучының тыңлап аңлау күнекмәләрен үстерү максатыннан текстлар белән төрле эш формалары бирелә. МӘСӘЛӘН? Балалар үзләренә булган игътибарны күреп үзләрен яратуларын, үзләренә ышануларын тоеп яшәргә тиеш. Шулай итеп, инновацион технология төп максаты итеп укучының белем алу эшчәнлеген активлаштыруны күздә тота дип әйтү дөрестер. Балаларның яшь үзенчәлекләрен, сыйныфның әзерлек дәрәҗәсен истә тотып, уку материалын үзләштерү мөмкинлегеннән, классның профиленнән, текст төренә, эчтәлегенә туры килгәнен укытучы үзе сайлап ала. Татар телен чит тел буларак өйрәнүче рус балалары белән текстлар белән эш алымнарының түбәндәгеләрен кулланырга була. АҢЛАМАДЫМ. СИН МОНЫ ҮЗЕҢ ТӘКЪДИМ ИТӘСЕҢМЕ? Ә БҮЛЕКЧӘ ТАТАР ТЕЛЕ ДӘРЕСЛЕКЛӘРЕН ТИКШЕРҮ ДИП ТОРА БИТ. ДӘРЕСЛЕК АВТОРЛАРЫ НӘРСӘ ТӘКЪДИМ ИТӘ СОҢ? ПРОГРАММАДА ТЫҢЛАП АҢЛАУ ТУРЫНДА НӘРСӘ ЯЗЫЛГАН? НИК ШУЛАР ТУРЫНДА ЯЗМЫЙСЫҢ? “Тамгалар куеп тыңлау” Балалар 1-2 сыйныфта төсле стиккерлар ярдәмендә текстны тыңлау процессында билгеләр куеп баралар. Зур классларда тамгалар кулланыла. "V" – мин моны беләм (яшел төс) "+" – бу минем өчен яңа материал (кызыл төс) "-" – мин бу фикер белән килешмим (сары төс) "?" – аңлап бетермәдем (зәңгәр төс) "!!" – бу өлеш мине кызыксындырды ( соры төс) Бу ысулны куллануның уңышлы ягы шунда, укучы текстны пассив тыңламый, ә белергә, аңларга теләп, нинди дә булса билге куярга кирәклеген аңлап, игътибар белән тыңлый. “Туктап тыңлау” алымы үз эченә түбәндәге этапларны ала. Текстның исеменә яки текстка бирелгән рәсемгә карап, текстның темасын, эчтәлеген фаразлау. Текстны тыңлау барышында фаразлаган фикерләрнең текст эчтәлегенә туры килүен ачыклау. Галимҗан Ибраһимовның “Яз башы” хикәясендә “Рәсемдә малайларның балык тотканы сурәтләнгән. Менә бу өлештә нәкъ шул турыда язылган” дип фаразланган фикерне дәлиллиләр. Текстны тыңлату барышында туктап “Алга таба текстта нинди күренешләр көтелә. Ни өчен алай уйлыйсыз?” кебек сораулар куела. Бу этапта балалар белән фикер алышу, эзләнү, бүлеккә исем кую, текстка туры килгән мәкальләр уйлау, иҗади эшләр керә. Бу алым балаларны текстны тыңлап аңларга, аңа анализ ясарга, автор позициясен, үз позициясен дөрес итеп аңлата белергә өйрәтә. “Эзләнеп тыңлау”алымын куллангандатексттан кирәкле информацияне таба белергә өйрәтә. Әсәрдән ниндидер вакыйганы, күренешне,текстның төп мәгънәсен аңлаткан җөмләне, тексттан, бирелгән рәсемгә туры килгән өлешне ишетеп, истә калдыру/теркәп кую кебек биремнәр тәкъдим ителә. “Терәк сүзләр” алымы. Укытучы балаларга тема буенча терәк сүзләр тәкъдим итә. Балалар, алдагы белемнәренә таянып, бирелгән сүзләрне кулланып җөмлә яки мини-текст төзиләр һәм дәреснең темасын, максатын ачыклыйлар(Бу алым дәрестә проблемалы ситуацияләр тудыру өчен дә уңайлы.) Мәсәлән, Константин Ушинскийның “Дүрт теләк” хикәясен өйрәнгәндә, түбәндәге терәк сүзләр бирелә: кыш, яз, җәй, көз; балалар, булган белемнәренә таянып, бу сүзләрне кертеп җөмләләр яки мини-текст төзиләр. дәреснең темасын һәм максатларын ачыклыйлар, түбәндәге җавапларны ишетергә мөмкин: - текстта ел фасыллары турында тыңларбыз; - һәр ел фасылының билгеләрен ныгытырбыз; - һәр ел фасылының матурлыгын күрә, тоя белергә өйрәнербез; “Әйе – юк” алымы балаларның текст эчтәлеген аңлавын тикшерү өчен уңайлы. Текст эчтәлеге буенча җөмләләр бирелә, балалар аларның текст эчтәлегенә туры килгәннәрен “+”,туры килмәгәнен “–“ тамгасы белән билгелиләр. Бу алымны кулланганда туры килмәгән җөмләләрне дөресләп, текст эчтәлегенә туры китерерлек итеп төзәтү эшен дә тәкъдим итәргә мөмкин. |