Автомобиль Суеубаев. Ж. С. Суеубаев
 Скачать 1.73 Mb.
|
|
Газ тарату межанизмі Газ тарату механизмі, иінді шатунды механизмнің жұмысына сәйкес, цилиндр ішінде жүретін процесстерді басқарады. Сору процессі кезінде цилиндр ішіне жану қоспасын (карбюраторлы) немесе ауа (дизельді) кіргізеді. Ол үшін сору клапанын ашады. Қысу, жану, үлғаю процесстері кезінде цилиндр ішіне, сыртан қатыстырмай, жауып ұстап тұрады, ал шығару процессі кезінде, шығару клапанын ашып, жанған газды сыртқа шығарып жібереді. Осы аталған қызметтерді атқару үшін газ тарату механизмі негізгі екі топтан түрады. Олар клапандар тобы мен оларға қозғалыс беретін жетек тобы. Ал осы бөлшектер тобының орналасуына байлвнысты газ тарату механизмі бірнеше түрге бөлінеді. Олар көбінесе клапандардың орналасуына байланысты, жоғарғы жэне жандық газ тарту механизмдер болып бөлінеді. Жандық газ тарату механизмі (2.14 а сурет) кезінде юіапандар (5) цилиндрдің жанына жасалған үяда (6) түрады, ал клапандары (5) (2.14 б сурет) жоғарыда орналасқан газ тарату механизмінде цилиндр басындағы үяда (6) түрады. Осындай клапандардың орналасу түріне байланысты, олардың жетегі де әртүрлі болады. Жандық орналасқан газ тарату механизмдерде (2.14 а сурет) жетек механизмі иінді біліктің шестернясымен (2) үнемі тістесіп түратын шестернясы (1) бар жүдырықша білікшеден (10), итергіштен (9) жэне реттегіш болттан күралады. Ал клапандары жоғарыда орналасқан газ тарту механизмде (2.14 б сурет) осыларға қосымша штанга (14), күйенте (11) арнаулы оське (12) бекітіледі.  2.14 - сурет. Газ тарату механизмінің жүмыс схемасы Осы клапандары жоғарыда орналаскан газ тарату механизмінің жүдырыкша білікшесінің орналасуына байланысты, жетек механизм- дері де эртүрлі болады. Жоғарыда айтылғандай жүдырықша білікше төменде орналаспай, тікелей клапандар қасында орналасатын түрі бар (2.15 - сурет). Бүл механизмде жүдырыкша білік (5) тікелей клапандар (7) үстінде түрады да оны рычагтар (3) аркылы қозғалысқа келтіреді. Бірақ жүдырықша білікше арнаулы тісті белдік (1) немесе шын- жырдың көмегімен иінді біліктен қозғалыс алады. Газ тарату механизміндегі негізгі бөлшектерге клапандар тобы мен-жүдырықша білікшені жатқызуға болады. Механизмнің қандай орналасқакына қарамастан, олар жүмысты мынандай ретпен атқарады. Иінді білік арқылы жүдьірықша білікше айналмалы қозғалысқа келеді. Иінді білік екі айналған кезде жүдырықша білік бір-ақ рет айналады. Себебі цилиндр ішіндегі жүмыс циклы иінді біліктің екі айналысында толық орындалатындықтан, сол мезетте сору немесе шығару клапандары бір рет қана ашылады, яғни жүдырықша клапанды бір рет қана козғалысқа келтіруі керек. Жұдырықша білікше айналған кезде онда орналасқан жұдырықшалар да айналады. Жұдырықшалар білікке осінен алшақ шығып тұрады. Сол шығыңқы түсы келіп итергішті немесе рычагты итереді де онымен жалғасқан клапанды итеріп, оны жауып түрған ұясынан алыстатып барып соратын немесе шығаратын тесіктерді ашады. Бір цилиндрге көбінесе бір соратын және бір шығаратын клапандар қойылады. Кейінгі кездерде осы клапандардың санын одан әрі көбейтіп, бір цилиндрге үш немесе төрт клапандар қойылып жүр. Бір цилиндрге қанша клапан болса, жүдырықша білікшелерде сонша жүдырықша болуы тиіс. Клапандарды көп двигательдерде екі қатар орналасқан жүдырықшалы біліктер қолданылады.  - сурет. Клапандары устінде орналасқан газ тарату механизмі Алғашқы тақырыитарда, двигательдің жұмыс цикілін қарағанда, поршеньнің ТӨН-гі және ЖӨН-не жеткен кездерде клапандар ашылып-жабылады деп қарағамыз. Бірак, нағыз двигатель циклында аздаған өзгешеліктер болды. Себебі сорылатын немесе шығатын газдар инерция касиетінің салдарынан цилиндрге кіріп немесе шығып үлгермеуі мүмкін. Сондықтанда клапандарды ертерек ашып, кешіктіріп жабуға мәжбүр болады. Сондай кешігулер мен ертерек ашуылулардың графигін газ тарату диаграммасы деп атайды. Сол диаграмма 2.16 суретте көрсетілген. 8 Впускной кдапан  мт - сурет. Газ тарату диаграммасы Газ тарату диаграммасына жүгінсек, сору клапаны поршень ЖӨН-не жетпей түрып, иінді біліктің айналу бүрышымен есептегенде 24° бүрын ашылады, ал жабылуы ТӨН-ден поршень өткеннен кейін 64°-қа кешігеді. Сонда сору клапаны, жоғарыда айтылғандай 180°- қана ашық болмайды, ал 264° - бойы ашық болады. Сол сияқты шығару клапаны поршень ТӨН-не жетпей түрып, 50°-қа ертерек ашылады да, поршень ЖӨН-нен кеткеннен кейін 22°-қа кешігіп жабылады. Сонымен бүл клапан да барлығы 252°-бойы ашық болады. Мүндағы көрсетілген градустардьщ мөлшері Газ-53 автомобилінің двигателі үшін келтірілген. Ал басқа двигательдерде ол сандар басқаша болады. Олардың мөлшерлерін арнаулы анықтамалық әдебиеттерден табуға болады. Соратын және шығаратын клапандар құрылысы жағынан әртүрлі болуы мүмкін. Себебі екеуі екі түрлі жағдайда жүмыс істейді. Сору клапаны температурасы төмендеу, сырттан келетін газдармен жүмыс істейтін болғандықтан, оның материалы онша қымбат емес болаттан жасалады, ал шығару клапаны керісінше температураға төзімді болаттан жасалады. Осыған қосымша, сору клапанының үясы, шығару клапанына карағанда үлкендеу жасалады. Себебі сору кезінде газ қысымы, шығару кезіндегімен салыстырғанда аз болады. Ендеше оның тесігі үлкендеу болуы тиіс. Клапандарды ашу қызметін жұдырықша білікше іске асырса, қайтадан орнына жабу қызметін, клапандарға койылған серіппелер атқарады. Ол үшін серіппенің бір ұшы цилиндр басындағы козғалмайтын бетке тіреледі де екінші үшы клапан өзекшесіне арнаулы тарелка мен сухариктер арқылы жалғасады. Осындай қүрылғының көмегімен, клапан ашылған кезде серіппе қысылады да, жүдырықша клапанды итеруін тоқтатқанннан кейін, серіппе жазылады да клапанды орнына қайтарады. Осылайша жүмыс атқаратын газ тарату механизмінде, міндетті түрде жылу саңылауы болуға тиіс. Себебі, двигательдің жүмыс істеу кезінде, оның бөлшектері өте үлкен температураға дейін қызады да ондағы бөлшектер өздерінің алғашқы мөлшерінен үлғайып кетеді. Егер осыған есептелген жылу саңылауы болмаса, онда двигатель қызған кезде клапандар ашылып қалуы мүмкін, немесе суық кезінде клапандар толық ашпауы мүмкін. Сондықтанда клапан мен оны итеретін бөлшек аралығында міндетті түрде, двигательдің суық кезінде, жылулық саңылау қалдырылады. Ол саңылаудың мөлшері әртүрлі болады. Шамамен ондай саңылаулар 0,10-нан 0,30 мм мөлшерінде болады. Клапандардағы жылулық саңылауды реттеу үшін, олардың жетегінде реттегіш болттар қаралған. Сол болттардьщ көмегімен, цилиндр ішінде қысу процессі жүрген кезде поршеньді ЖӨН-ге қойып түрып, соратын жэне шығаратын клапандардағы жылулық саңылауларды тексереді немесе реттейді. Сонда әрбір цилиндрді жеке-жеке реттелетін болғандықтан, двигательдің жүмыс ретін білу қажет. Өйткені қысу процессі цилиндрлерге осы тэртібіне байланысты ауысады. Газ тарату механизмінің атқаратын қызметін түсіндіріңіз! Газ тарату механизмінің қандай түрлері болады? Газ тарату механизмі қандай негізгі бөлшектерден қүралады? Клапандарды қандай бөлшектер ашып, жабады? Газ тарату диаграммасы деп қандай графикті айтады? Неге клапандар ертерек ашылып, кешігіп жабылады? Жылу саңылауы не үшін қажет және оны қалай реттейді? Майлау жүйесі Двигательдің жүмыс істеу кезінде оның қозғалатын бөлшектері өте күрделі қозғалыстар жасайды. Сол кезде олар әрі қозғалмайтын бөлшектерге жанасып үйкеліседі, әрі өзара жанасып үйкеліседі. Жоғарыда айтқандай, ондай үйкелетін беттерді қаншалықты мүқият тегіс етіп өңдегенге қарамастан, оларда микробедерлер сақталып қалады. Егер сол беттер өзара үйкелетін болса, сол бедерлер бір- бірімен айқасып, бөлшектердің жылжуына үлкен кедергі келтіреді. Сондықтанда сондай қүрғақ үйкелісті, сүйықтық үйкеліске айналдыру қызметін майлау жүйесі іске асырады, яғни бөлшек бедерлерінің ой жерлері сүйық майға толады да екі қырдың бір-біріне айқасу қүбылысын болдырмайды. Әрі карай бөлшектердің жылжуы енді сұйық майдың жылжуына байланысты болғандықтан, үйкеліс мүлде жеңілдейді. Үйкеліс беттеріне майлайтын сүйыкты жеткізуге байланысты, майлау жүйесін үш түрге бөлуге болады.Бірінші үйкеліс беттеріне үлкен қысыммен беріледі де үйелетіе екі бөлшек тіпті бір-бірімен тек сүйық қабат аркылы жанасады десе" де болады. Екіншісі үйкеліс беттёрінё майды қысымсыз ағызып немесе шашып береді. Бүл кезде үйкелетін екі бөлшек жартылай сүйықпен, жартылай өзара жанасады. Үшінші түрі үйкеліс беттеріне әрі қысыммен әрі шашып береді. Мүнда қүрама майлау жүйесі деп атайды. Двигательдердің бөлшектері қүрылысы жөнінен және жүмыс істеу жағдайларына байланысты әртүрлі болатындықтан, оларды майлаудың бір ғана түрін, яғни тек кысыммен немесе тек шашып беретін тэсілін қолдана алмайды. Сондыктанда қазіргі двига- тельдердің барлығында қүрама майлау жүйесі қолданылады, яғни кейбір бөлшектер қысыммен, кейбір бөлшектер шашып майланады. - суретте осындай қүрама майлау жүйесінің принципиалдық схемасы көрсетілген. Оның жалпы қүрылысы мен жүмысы мына төмендегіше болады. Майлайтын сүйық (көбінесе моторлық майлар) картер түбіне күйылып койылады. Оның деңгейі белгілі бір мөлшерде болуға тиіс және оны арнаулы көрсеткішпен (16) үнемі бақылап отырады. Енді осы картер түбіндегі май арнаулы сүзгімен жабдықталған қабылдағыш (6) арқылы май насосымен сорылып алынады да қысыммен әрі қарай сүзгілерге (ІДО) жіберіледі.  - сурет. Майлау жүйесінің жалпы щрылысы Сүзгілер екі түрлі болады: біреуі ірі тазартқыш (10), екіншісі майда тазартқыш (1). Сондықтанда олардың бетті жүйеге қосылу тәсіліне қарай толық немесе жартылай ағынды сүзгілер деп түрлендіреді. Толық ағынды сүзгілер жүйедегі насос (7) айдап шығарған майды түтас тазалайды, ал жартылай ағынды сүзгілер түгел емес, бір бөлігін ғана тазалап түрады. Көбінесе қазіргі двигательдерде ірі тазалағыштар (10) тұтас ағынды, ал майда сүзгілер (1) жартылай ағынды болады. Сузгіден шыққан таза май бөлшектерді майлауға жіберіледі. Ол үшін двигатель блогында магистралдық тесік (12) жасалады. Сол магистралдық тесіктерден майланатын бөлшектерге де тесіктер жасалады. Сонда ондай бөлшектер қысыммен берілген май арқылы майланады. Көбінесе қысыммен майланатын бөлшектерге иінді біліктің тірек және шатун мойындары (13), жүдырықша біліктердің тірек мойындары (14), күйентелердің осьтері (15) жатады. Одан басқа поршень мен цилиндр, клапандар, жүдырықшалар, поршень саусақтары сияқты бөлшектер шашыраған май тамшыларымен майланады. Иінді білік және тағы басқа айналатын бөлшектер майды шашып, картер ішінде ұсақ май тамшыларынан түман түзеді де, олар барып шашылып майланатын бөлшек беттеріне қонады. Осыларға қосымша жүйеге майды суытатын радиатор (3), май қысымын бақылайтын манометр (11) және температураны көрсететін термометр (2) қойылған. Май насосы (7) үшін көбінесе шестернялы насос қойылады. Себебі ол сенімді жүмыс істейді және аз ғана айналыста жоғарғы қысым жасай алатын мүмкіндігі бар. Сондықтанда ол түтас майлау жүйесін двигательдің аз айналысы кезінде қамтамасыз ете алады. Ал двигательдің айналыс жылдамдығы көбейген кезде, оның қысымын реттеп отыратын қысым реттегіш клапан (8) қойылады. Оның серіппесі насостан шыққан тесікті бітеп түратын шар тәрізді клапанды, қысым аз кезінде, жауып итеріп түрады. Ал қысым көбейгенде шар май қысымының әсерімен серіппені қысады да тесікті ашып, артық май қайтадан картерге кетеді немесе насостың соратын тесігіне қайта келеді. Осыдан басқа ірі сүзгімен (10) параллель тура жіберетін клапан (9) жалғастырылады. Оның қызметі сүзгі өте ластанып, май жүрмей қалған жағдайда, оның кіре берісіндегі көбейген қысымның әсерімен клапаны ашылады да, . май ағыны тазаланбаған күйінше тура магистралдық тесікке жіберіледі. Олай болмаған жағдайда двигатель майсыз жүмыс істеп, барлық үйкелетін бөлшектер істен шығуы мүмкін. Ірі сүзгі үшін көбінесе металл сымнан жасалған торлар немесе араларында саңылау қалатын металл пластинкалар қолданылады. Сонда тордан немесе өте тар саңылаудан май насос қысымымен өткен кезде, оның ішінде ірі механикалық қоспалар сүзіліп, май тазартылады. Кейде осындай металл сүзгілердің сыртына қағаз сүзгі бірге қойылады да май тазалануын жақсартады. Мүндай сүзгілерді белгілі бір мезгілден кейін айырбастап тұрады. Майда сүзгі есебінде көбінесе реактивті центрифуга пайдаланылады. Оның жүмыс принципі ортадан тенкіш күшке негізделген. Сол үшін оның айналатын бөлігі болады. Оны ротор деп атайды. Сол роторда радиусқа перпендикуляр бағытта екі шашқыш тесік койылған. Оларды сопло деп атайды. Насостан қысыммен келген май сол соплолар арқылы қысылып шығады да кері тебетін реактивті күш тудырады. Осы пайда болған күштер бір-біріне қарама- қарсы бағытталғандықтан, айналдыру моментін жасап, роторды айналуға мәжбүр етеді. Ротор айналмалы қозғалысқа келгендіктен, оның ішіндегі майда айналып, ондағы лас кесектер ауыр болғандықтан ортадан сыртқа қарай көп күшпен итеріледі де ротордың ішкі қабырғасына жабысып қалады. Ал тазаланған май қайтадан картерге қүйылады. Осылайша біртіндеп майды тазалай береді. Двигательге техникалық күтім жасалған кезде, роторды бөлшектеп, оның ішкі қабырғасында жиналған лас түнбаларды қырып тазартып, кайтадан орнына бекітеді. Май суытатын радиаторлар әртүрлі двигательдерде әрқалай жүйеге жалғасады. 2.16 суретте көрсетілген схемада радиатор жүйеге арнаулы жапқыш кран (5) арқылы жалғасқан. Ол кранды көбінесе жазда ашып, қыс мезгілінде жауып үстайды. Оған қосымша сақтандырғыш клапан (4) жалғасады. Кейбір двигательдерде осылай радиаторды жүйеге қосып ажырату қызметін арнаулы клапан аткарады. Жүйедегі май суық кезінде, оның түтқырлығы көп болғандығынан қысым артып клапанды ашады да май радиаторға бармай қайтадан картерге құйылады, ал май қызғандықтан оның тұтқырлығы азаяды да клапан жабылып, май радиатор арқылы суып барып картерге қүйылады. Жүйедегі май қысымы мен температурасын көрсететін қүралдар (11, 2) жүргізушінің алдындағы қалқанға көрінетін орынға бекітілген. Жүмыс кезінде оларды үнемі бақылап отыру қажет. Оның үстіне күнделікті картердегі май деңгейін де тексеріп түрады. Жұмыс кезінде май тұратын картерге поршень мен цилиндр аралығындағы жапсардан жанған газ өтіп, оның ішінде майға қолайсыз жағдай тудырады. Сондықтанда ондай газдан картерді тазалап тұратын арнаулы желдеткіш қондырғы қолданылады. Сол желдеткіш тесік арқылы газ двигательге қайта сорылады немесе сыртқы қоршаған ортаға шығарылып жіберіледі. Осы газбен бірге май түйіршіктері де кетпес үшін ол тесікке арнаулы сүзгіш қойылады. Сүзгішті техникалық күтім кезінде жуып, тазалап отырады. Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар Майлау жүйесі қандай қызмет атқарады? Майлау жүйесінің жалпы қүрылысын түсіндіріңіз! Майлау жүйесіне қандай клапандар қойылған жөне олар қандай қызмет атқарады? Қысыммен майланатын бөлшектерді атаңыз! Қандай бөлшектер шашылған маймен майланады? Май тазарту үшін қандай сүзгілер қолданылады? Май жүйесінің қандай көрсеткіштерін бақылау керек? Картерді не үшін желдетеді? Май радиаторы қандай қызмет атқарады және жүйеге қалай жалғасады? Суыту жүйесі Іштен жанатын жылу двигательдерінде жанармай бөліп шығарған жылудың барлығы дерлік жүмысқа айналмайды. Себебі жану және үлғаю процесстері кезінде жанған газ двигатель бөлшектерімен жанасатындықтан, жылудың бір бөлігі осы бөлшектерге беріледі. Ал жылудың бөлшектерге берілу құбылысын мүлде болдырмауға болмайды. Өйткені олардың температурасы жанған газ температурасынан бірнеше есе аз. Олай болса жылудың төменгі температурадағы бөлшектерге ауысуы табиғи заңдылық. Двигатель бөлшектеріне берілген жылу, олардың температураларын біртіндеп көтере береді. Егер сол жылуды бөлшектерден алып кетпесе, онда олар өте жоғарғы температураға дейін қызып, өздерінің физикалық, механикалық қасиеттерін нашарлатады, яғни олардың қаттылығы, беріктігі, тозуға төзімділігі нашарлап, өте ұлғаюдың салдарынан алғашкы дәлдікпен қойылған мөлшерлері өзгеріп кетеді. Оның үстіне, оларға жағылатын май қабаттары күйіп, олардың беттерінде күйе түзеді де барлық жүмыс процесстерінің бүзылуына себебін тигізеді. Сонымен суыту жүйесінің негізгі қызметі, ол двигательдің қызған бөлшектеріндегі артық жылуды сыртка шығарып, қоршаған ортаға таратып жіберу болып табылады, яғни двигательдің қызған бөлшектерінен сыртқа жылу тасымалдайтын қондырғы болуы қажет. Осы түрғыдан қарағанда двигательдердің суыту жүйесі осы жылуды тасымалдайтын материалдың түріне қарай екі түрге бөлінеді. Оның біріншісі ауа болса, екіншісі сүйық болады. Олай болса двигательдер ауамен суытылатын немесе сүйықпен суытылатын болып екі түрге бөлінеді және олардың қүрылысы да әртүрлі болады. Ауамен суытылатын двигательдерде двиг ательдің кызатын негізгі бөлшегі цилиндр блогы мен оның басына арнаулы аралықтарынан ауа жүретін етіп қабырғалар жасалады. Ол қабырғалар әрі суытылатын бөлшектің ауамен жанасатын ауданын көбейтеді. Енді сол қабырғалардың аралықтарынан сыртқы қоршаған ортадан арнаулы желдеткіш арқылы ауа үрлейді. Үрленген ауа сол қабырғалардың аралап өткен кезде бөлшектерде артық жылуды өзіне қабылдап, әрі карай сыртқы қоршаған ортаға шығып кетеді. Мүндай суыту жүйесі қүрылысы жағынан өте қарапайым бола түрса да, оның негізгі кемшілігі сырттағы коршаған ортаға тәуелді жүмыс істейді. Көбінесе жазғы ыстық кездерде двигательді қалыпты жағдайға дейін суыта алмайды. Сондықтанда мүндай суыту жүйелері, қуаты аз кішігірім двигательдерде қолданылады. Автомобильдердің двигательдерінде көпшілік жағдайда сүйық- пен салқындататын жүйе қолданылады. Олардың да аткаратын қызметі жоғарғыдай бірақ жылу тасымалдау үшін арнаулы сүйык (су, антифриз, тосол) қолданылады. Олардың қүрылысы мен жүмыс схемасы 2.18 суретте көрсетілген. Двигательдердің суыту жүйесі мынандай негізгі қүрылғылардан тұрады: радиатор (2), желдеткіш (6), су насосы (14), термостат (10) су көйлегі (11), жалғастырғыш жеңшелер (8, 15) және термометр (13). Осылайша қүрылған суыту жүйесі мына ретпен өз қызметін атқарады. Двигатель қызып түрған кезінде су насосы (14) радиатор а 5  2.18 - сурет. Суыту жуйесінің жумыс схемасы рқылы суытылған сүйықты су қөйлегіне (11) айдап кіргізеді. Ол сүйық қатты қызатын негізгі бөлшектер цилиндрдің айналысымен арнаулы каналдар (12) арқылы термостатқа (10) келеді. Бүл кезде термостаттың түрғандықтан сүйық жоғарғы жалғастырғыш жеңше (8) арқылы радиатордың үстіңгі жағына қүйылады. Одан әрі қарай сүйық жеңшелер арқылы оның төменгі жағына ағады. Осы кезде желдеткішпен радиатор арқылы сорылған ауа ағыны жіңішке түтіктер ішінде сүйықты суытады. Енді суынған сүйық төменгі жалғастырғыш жеңше (15) арқылы су насосына сорылып, жоғарыдағы процесс қайталана береді. Двигатель алғаш 'жүмыска қосылған кезде, әсіресе қыс мезгілдерінде, оны тез қыздыру үшін немесе сырттағы жағдайға суыту жүйесі тәуелді болмас үшін суыту жүйесіне термостат қойылады. Соның көмегімен двигательдің температурасы үнемі қалыпты мөлшерде үсталып түрады. Термостат (10) ішіне тез буланатын сұйық немесе арнаулы пластикалық материалмен толтырылған, иректелген ыдыстан түрады. Егер термостат ішіндегі сұйық немесе пластикалық материал қызса, онда сол иректелген ыдыс созылып жазылады да онымен жалғасқан клапан көтеріп су жолын ашады. Ал жүйедегі сұйық салқын болса, онда иректелген ыдыс жиырылып, клапанды төмен түсіреді де су жолын жабады. Двигатель салқын кезінде термостат клапаны жабық болғандықтан насоспен айдалған сұйық су көйлегінен шыққаннан кейін радиаторға өте алмайды да термостат қасындағы басқа тесікпен қайтадан насосқа келеді. Сөйтіп, двигатель салқын кезінде сұйық қысқа жолмен айналып, оны тез қызуына мүмкіндік тудырады. Ал двигатель қызғаннан кейін, термостат клапаны ашылады да енді сұйық радиатор арқылы өтіп салқындап, қайтадан насосқа келеді. Сөйтіп термостаттың көмегімен двигательдің температурасы шамамен 85-90 мөлшерінде тұрақты ұсталып тұрады. Оның температурасын термометрмен (13) жүргізуші үнемі бақылап отырады. Осы айтылған ретпен жұмыс істейтін суыту жүйесінің екі түрі болуы мұмкін: біреуі ашық, екіншісі жабық суыту жүйесі. Ашық суыту жүйесінде буланған сұйық радиатордың қақпағы арқылы сыртқа шығып кетіп отырады. Ол кезде, әрине суытатын сұйық ысырап болады. Ондай жағдайды болдырмас үшін жүйені жабық етіп жасайды, яғни радиаторға бу мен ауа клапандары бар арнаулы қақпақ жабады. Жүйедегі сұйық буланып, ондағы қысым (шамамен 100 кПа) артқан кезде бу клапаны ашылады да сүйық буы түтікпен қосымша қойылған кеңейткіш ыдысқа келеді. Онда салқын суытатын сүйық белгілі бір мөлшерге дейін қүйылып қойылған. Енді бу сол салқын сұйықпен араласып, қайтадан тамшыға айналады. Сөйтіп, суытатын сүйық ысырабы болмайды. Ал двигатель тоқтап, жүйедегі сүйық салқындаған кезде ондағы қысым азайып, тіпті сырттағы ауа қысымынан кеміп қалады. Сол кезде радиатор қақпағының ауа клапаны ашылады да ол арқылы жаңағы кеңеткіш ыдыстағы сұйық жүйеге сорылып алынады. Сөйтіп суыту жүйесі алғашкы қалпына қайтадан келеді. Енді жүргізуші тек сыртта орналасқан кеңіту ыдысындағы сүйықтың деңгейін бақылап түрса жеткілікті болады. Осы жоғарыда айтылған суыту жүйесі оның жүмысының жалпы принципі болып табылады. Ал әрбір двигательдің өзіндік ерекшеліктері болады. Ондай ерекшеліктерге мынандай өзгеше- ліктерді жатқызуға болады. Радиатордағы сұйықтың салқындау дәрежесін желдеткіштің жұмысымен реттеп отырады. Ол үшін кейбір двигательдерде радиатор алдына арнаулы перде (3) қойылады. Сол пердені ашып-жауып, желдеткіш соратын ауа мөлшерін реттейді. Көптеген двигательдерде желдеткіш жетегінің жүмысын өз- герту қолданылады. Мысалы арнаулы температураға әсер алатын қондырғы колданып, желдеткішті сұйық қызған кезде ғана электр двигателімен іске қосады. Немесе оның жетегіне май тұтқырлығын пайдаланатын қондырғы орнатады. Салқын кезде май тұтқырлығы көп болғандықтан желдеткішке қозғалыс берілмейді, ал керісінше жүйедегі температурадан май қызып, тұтқырлығы азайған кезде желдеткіш жұмыс істей бастайды. Осы сияқты көптеген тәсілдер қолданылуы мүмкін. Қайсыбір двигательдердің суыту жүйесінде екі клапанды термостат қолданылады. Ондағы негізгі клапан радиаторға баратын сұйықты реттесе, екінші қосалкы клапан тез қыздыруға тиісті қүралдарға қызған сұйык жіберіп тұрады. Ондай кұралдарға карбюратор астындағы сору жеңшесі, кузовты жылтатын радиатор т.с.с. Осы айтылғандай өзгерістер жалпы суыту жүйесінің жұмыс принципіне әсерін тигізбейді. Сондықтан оларды әрбір двигательдің заводтық нұсқалары немесе арнаулы әдебиеттерден танысуға болады. |