тарихти афкори сиёси. х.. Китоби дарси
 Скачать 0.9 Mb.
|
|
Гояхои сиёсиву хукукии инкилоби Фаронса. Ж.-П. Марат, М. Робеспйер Жан-Пол Марат (1743 - 1793) - зодаи Швейсария, яке аз пеш воёни якобинчиён, мунаккиди истибдод, муаллифи асархои «Юги гуломй», «Накдлаи конунгузории чиной» мебошад. У муътакид аст, истибдод натичаи сифатхои табиии инсон мебошад, аз кабили хирси хокимият, хокимиятпарастй, майл ба хукмфармой. Майл ба хукмравой «сарчашмаи гуломй байни одамон» эълон мешавад. Зимни тахлили иллатхо ва мохияти истибдод мавсуф ба хуло са меояд, ки давлатхо дар натичаи «зуроварй» пайдо мешаванд. Ба гуфти у, поягузори давлат хамеша «ягон рохзан буд». Марат агарчанде ишора ба «созиши байни аъзоёни» чомеа на мояд хам, вале муътакид аст, ки ин зайл созиши одамон бояд ба «хукукхои баробар, манфиати тарафайн, кумаки хамдигар асос ёбад». Табиист, ки вучуди чунин пояхои созиши одамон мушкил аст. Бар замми ин, ишораи Марат ба созиши одамон ва эътирофи зуроварй ду омили пайдоиши давлат мебошанд, ки хамдигарро ис- тисно мекунанд. Дар хар сурат мухаккикон Маратро чонибдори назарияи зуроварии пайдоиши давлат мешуморанд. Шояд раванди инкилоби Фаронса ба ташаккули андешахои кудратхохии мутафак- кир таъсир расонида бошад. Ба хар хол, андешахои Марат далел бар онанд, ки у аз накш ва нуфузи зурй ва кувва дар пайдоиши давлат чонибдорй мекунад. Рохи халосиро аз истибдод Марат дар истифодаи зурй меби над. У аз «диктатура», хокимияти кудрати чонибдорй мекунад, ки дар натичаи инкилоб таъсис мешавад. Ба назари мавсуф, «истибдо- ди озодй» василаи бархам додани «исгибдоди шохон» аст. Мутафак кир муътакид аст, ки инкилоби халк метавонад шакли исёну балво- ро гирад. Аз ин хотир, зарурати рохбарии шахеи окил ба инкилоб химоя мешавад. Бахри амалй гаштани андешахояш Марат рохи назариявй ва амалиро пеш мегирад. Чунончи, у рузномаи «Дусти халк»-ро инти- шор намуда, дар маколахояш аз озодиву баробарй чонибдорй наму да, зарурати террори умумиро бар зидди душманони озодй исбот ме- 279 кард. Марат якчоя бо Робеспйер шуриши моххои май ва июни соли 1793-ро ба мукобили жирондистои омода намудааст. Дар назарияи Марат якчоя бо андешахои авторитарй хамчунин гояхои демократй низ пешкаш мешаванд. У аз гояи сохибихтиёрии халк чонибдорй мекунад. Таъкид мешавад, ки хокимият, пеш аз хама салохияти конунгузорй бояд мутааллик ба халк бошанд. Таъмини «хукукхои мукаддаси раият» омили асосй ва хал- кунандаи таъмини бехбудии халк эълон мешавад. Зери мафхуми «хукукхои мукаддас» хукукхои фитрии инсон дар назар дошта ме шаванд. Ба назари мутафаккир, ин хукукхо «аз талаботи инсон» ба арзи хастй бармеоянд ва зимни шартномаи чамъиятй «мукаддас» эъ лон мешаванд. Аз «хукукхои мукаддаси раият» хамчунин «хукукхои шахрвандй» фарк карда мешаванд. Дар баробари «хукукхои мукаддас» боз ду омили дигари таъмини бехбудии халк муайян мешаванд: «конунхои тагйирнопазири давлат» ва «худудхои устувори хокимияти хукумат». Андешаи «худудхои хокимият» бахри таъмини мустакилй ва мувозинати шохахои мух талифи хокимият истифода мешавад. Марат якчанд талаботи чавобгуи конунро тавсиф мекунад: 1) «боадолат, анщ ва муайян будани конун», бидуни он ки конунро кй кабул кардааст; 2) конун бояд цавобгуи «манфиати цомеа» бошад;
Мутафаккир аз андешахои таносуби чиноят ва чазо, истифодаи чазохои сабук, ногузрии чазо пуштибонй мекунад. Максимилиан Робеспйер (1758 - 1794) - таргибгари гояхои озо- дихохй, мунаккиди сохти феодалй, чонибдори баробарии сиёсии табакахо, кабули конститутсия, бекор кардани чазои катл, пешвои якобинчиён, аз чумла сарвари Кумитаи начоти хамагонй буд. Робеспйер аз назарияи Руссо васеъ истифода мекунад, аз чумла аз гояи сохибихтиёрии халк чонибдорй мекунад. Ба акидаи у, халк ху- даш такдирашро хал мекунад. Хокимияти халк воло эълон мешавад. Мавсуф муътакид аст, ки «истисмори як аъзои чомеа маънои истисмори кулли чомеаро дорад», «истисмори чомеа» бошад, боиси «истисмори хар аъзои чомеа» мегардад. Аз ин хотир, хакки халк ба шуришу инкилоб химоя мешавад. Инкилоб «чангй озодй мукобили душманони он» эълон мешавад. Таъкид мешавад, ки «душманони озодй» бояд ба катл расонида шаванд. Мутафаккир хУКУ'Кхои фитрй ва хУ'КУК^°ишахрвандро фарк ме кунад. Хукук ба баробарй ва озодй аз чумлаи хукукои мухими фитрй эътироф мешаванд. Таъкид мешавад, ки баробарии фитрй ва озо- 280 дии фитрй заминаи хукукхои шахрванд мебошанд. Хукукй ширкат дар конунгузорй ва идораи давлат хукукхои мухими шахрванд эъ лон мешаванд. Таъмини хукуку озодихои инсонро Робеспйер бо шакли идо раи цумхурй мепайвандад. Шакли идораи монархи (шох,й) рад кар да мешавад. Дар баробари интихоби шакли идораи чумхурй хамчунин якчанд омилхои дигари таъмини озодй муайяну тахлил мешаванд, аз кабили тачзияи хокимияти конунгузор ва хокимияти ичроия; кам кардани мухлати адои вазифаи мансабдорон; зери назорати халк гирифтани фаъолияти мансабдорон. Ду намуди хукумат фарк карда мешаванд: 1) «хукумати шщи- лобй»; 2) «хукумати конститутсионй». Хукумати инцилобй дар натичаи инкилоби халк таъсис гашта, бинобар «холати чангй» салохияти мухимро пурра ба даст меги рад, озодона. бидуни фишангхои хукукй амал мекунад. Хукумати инкилобй аз салохияти кудратй бештар истифода мебарад, вокен диктатурй мебошад. Аз ин хотир, идораи инкилобй «истибдоди озодй бар зидди зулм» номида мешавад. Террор усули фаъолияти хукумати инкилобй эътироф мешавад. Ба назари Робеспйер, террор хам душманони озодиро нобуд месозад ва хам сифатхои бадй таби ати инсониро аз байн мебарад. Террор хатто «кори наку», «натичаи андешаи умумии демократия» эълон мешавад. Айни замон таъкид мешавад, ки террор танхо дар «холатхои зарур» истифода мешавад. Хукумати конститутсионй зимни конститутсия, дар шарои ти муътадил гаштани вазъи сиёсй. таъсиси чумхурй, бахри химояи чумхурй, озодии сиёсй, гирифтани пеши рохи худсарии хокимият амал мекунад.
Жан Мелйе (1664 - 1729) - яке аз мунаккидони дин ва калисои масехй, муаллифи асари «Васият» мебошад. У динро «афсона» тавсиф намуда, шиква аз худсарии хокимон ва зулму чабри онхо бар мар дум мекунад. Ба кавли мавсуф, «дар олам бадй хукмраво ва конунй гаштааст» ва маънии ин бадй дар он аст, ки «одамон неъмат ва сар вати заминро моликияти хусусии хеш мегардонанд, холо он ки хама мебояд аз онхо муштарак зимни хакки баробар сохибй ва хамин зайл тибки вазъи баробар ва муштарак истифода менамуданд». Му тафаккир давлати мустабидро катй рад намуда, талаб мекунад, ки «худи золимонро мебояд гулом гардонид». Ташкили аввал гуруххи махфй, сипас таргиби андепшхои танкидй, алалхусус танкиди «хуро- 281 фоти динй», тарбияи рухияи «бадбинй ба идораи князхову шохони мустабид» роххои бархам додани истибдод эълон мешаванд. Морелли (соли тав. 1715) - муаллифи асари «Кодекси табиат, с мохияти аслии конунхояш» мебошад. Ба назари у, одамон каблан дар «асри тиллой» хаёт ба cap мебурданд, аз чумла бо хам мушфику мехрубон буданд. Сипас, чои манфиати томи чамъиятиро манфиатхои хусусй ва моликиятдории хусусй мегиранд. Хамин «манфиати хусусй» ва «моликият» сабабгори асосии хамаи бадбахтихо, гумрохй ва бе- саводии башар эълон мешаванд. Мутафаккир нациши цомеа ва давлати ормонии хешро чунин тас- вир мекунад: худуди кишвар ба музофот, шахрхо, «трибахо» (кисмати шахр), оилахо чудо мешавад; хар аъзои оила дар синни 50-солагй аъ зои «Сената хусусии шахр» мегардад; аз хисоби Сенатхои шахрй хар сол Сенати олй ташкил мешавад; хар ду сенат хокимияти сиёсиро амалй мекунанд; Сенати олй аз болои мувофикати карорхои сенатхои шахрй ба конунхои давлатй назорат мебарад; ба хар шахр, триба, музофот раис сарварй мекунад; ба давлат сарвари миллат рохбарй мекунад; раиси хар трибаро хар оила доимй муайян мекунад, раиси триба бо навбат дар тули як сол вазифаи раиси шахрро ичро меку над, хар шахр раиси музофотро муайян мекунад, музофотхо бо на вбат сарвари давлатро муайян мекунанд. Морелли демократияро «шакли табиии» давлат мешуморад. Дар шароити демократия «хеч чиз моликияти ягон кас намешавад», ба истиснои чизе, ки барои эхтиёчоти шахей зарур аст. Эхтиёчоти шахей хислати «табий» ва «конунй» дорад. Конеъ гаштани ин эхтиёчи инсонй маънии «озодии сиёсиро» дорад. Хаёти хам чомеа ва хам шахе бахри ислохи «камбудихои сиёсат ва ахлок тибки конунхои табиат» пурра танзиму назорат мешаванд, аз чумла тибки конунхо дар бах ши таълими кудакон, баргузории туй, либоси сокинони шахр ва диг. «Кодекси хамаи илмхо» амал мекунад, ки ворид гаштани хама гуна навовариро дар сохаи фалсафа ва ахлок манъ мекунад. Бар замми ин, тавре мушохида гашт, пешбарии раисони вохидхои маъмурй би дуни интихобот сурат мегирад, зеро ба кавли мавсуф, дар чомеае, ки хама сазовори мансабанд, хочат ба интихобот нест. Яъне демо кратия бидуни интихобот пуштибонй мешавад. Габриел Бонно де Мабли (1709 - 1785) - муаллифи асархои «Оид ба хукукхо ва вазифахои шахрванд», «Рочеъ ба конунгузорй, ё прин сипхои конунхо» ва диг. мебошад. У лоих,аи цумхурии ормониро пеш каш мекунад, ки ба баробарй такя дорад. Баробарии одамон «конуни табий» номида мешавад. Таъкид мешавад, ки махз табиат «бароба- риро конуни аждодй» гардонидааст. Мавсуф асосхои баробарй ва беасосии нобаробариро исбот карда, ишора ба он мекунад, ки хамаи 282 одамон узвхо, эхтиёч ва акли якхела доранд. Вале нобаробарй ягон асос надорад. Саодати халк вг башар хадафи чомеаи нав эълон мешавад. Си ёсат ва к,онун,\ои боадолат василаи асосии таъмини саодати мардум эътироф мешаванд. Ба назари мутафаккир, одамон тибки «конуни табиат» эхтиёч ба саодат доранд. Конунгузор бояд хамин эхтиёчи табиии одамонро дар конун акс намояд. Вазифаи дигари конунгузор ошкор намудани «сифатхои ичтимоии» одамон аст, ки ба туфайли онхо «иттиходи чамъиятй» ташаккул меёбад. Хамин тарик. Мабли конун, сиёсати окилонаи сохаи конунгузо- риро василаи таъмини баробарй ва саодати одамон мешуморад. Ва зифаи конунгузор дар ин бахш бо он муайян мешавад, ки баробарй ва саодат тибки «конуни табиат» арзи вучуд доранд. Ошкор ва дар конун ифода намудани хамин «конуни табиат» вазифаи конунгузор мебошад. Ба ибораи диар, мутобикати конун ба талаботи табий, ба «конуни табиат» зарур шуморида мешавад. Бахри ноил гаштан ба ин хадаф ва зимни итминони комил ба кудрату имконоти конун Мабли кабули се намуди цоную;оро пешбинй мекунад: 1) конуни зидди хашамату исрофкорй; 2) конуне, ки пара- стории давлатро дар сохаи савдо ва тичорат манъ мекунад; 3) конуни танзими мерос. Хар як аз намуди конунхо дар навбати худ кабули якчанд ко нунхои дахлдорро пешбинй мекунанд. Чунончи, дар бахши манъи хашамаг кабули якчанд конунхо дар сохаи манзил, асбобу анчоми хона, либос, хизматрасонй дар назар дошта мешавад. Ба андешаи мавсуф, хар намуди конунхо хадафи муайян доранд. Чунончи, хадафи конунхои мукобили хашамату исрофкорй - пешги рии нобаробарй буда, рабудани нобаробарй аз чиддияти ин конунхо вобаста карда мешавад. Конунхое, ки парастории давлатро дар бах ши савдову тичорат манъ мекунанд, бахри пешгирии харисй ба сохаи давлатдорй кабул мешаванд, зеро ба кавли Мабли, харисй хислати савдову тичорат буда, идораи хуб хислати давлатдорисг. Мабли ба конунгузор накши халкунанда медихад. Аз ин хотир, халк чун конунгузор амал мекунад. Халки конунгузор «хукуматро водор мекунад конунхоро ба ичро расонад». Хамзамон халк мета вонад худаш бевосита конунгузорй кунад, ё бахри ичрои салохияти конунгузорй вакилонро ба мухлати муайян ба Ассамблеяи миллй (макоми конунгузор) интихоб намояд. Ин маком хукуматро, ки макоми хокимияти ичроия дар марказ аст, ташкил мекунад. Дар махал ин хокимиятро магистратхо амалй мекунанд. Хамаи макомоти хокимияти ичроия тобеи хокимияти конунгузор мебошанд. Ноэл-Франсуа (Гракх) Бобеф (1760 - 1797) — мунаккиди моли кияти хусусй ва нобаробарй, пуштибони манфиати халк, баробарии 283 хамаи одамон ва шакли зисти коллективй, муаллифи асархои «Сози ши махфй бахри баробарй», «Манифеста плебейхо» ва диг. мебошад. Бабеф муътакид аст, ки «вазъи инсон дар натичаи гузариш аз холати табий ба шахрвандй набояд бад гардад». Моликияти хусуси ро иллати асосии вазъи вазнини одамон, «фиреби одамони оддй ва хуб» мешуморад. Рохи начоти халкро аз зулму асорат, пеш аз хама аз моликиятдории хусусй ва нобаробарй дар шуриши халк меби над, ки тахти сарварии ташкилоти инкилобй сурат мегирад. Тибки накшаи мавсуф, дар натичаи галабаи шуриши халк макомоти пеш- тараи давлат бархам дода мешаванд, хамаи муассисахои хукумат ба ихтиёри халк мегузаранд, хукумати муваккатии инкилобй - Мачлиси халкй таъсис мешавад, ки бахри таъмини «саодати хар инсон» ва «некуахволии хамаи аъзои чомеа» талош меварзад. Ин хукумати халкй дар давраи гузариш амал мекунад. Бо мукаррар гаштани асосхои коллективии хаёт давраи гузариш ба итмом мерасад ва зим ни конститутсия шакли идораи чумхурй ташкил мешавад. Консти- тутсияи соли 1793-и Фаронса, ки конститутсияи якобинчиён буд, ба рои «давлати халкй» кобили кабул эътироф мешавад. Ошкорбаёнй ва баробарии хама дар вазъи моливу хокимиятдорй эълон мешаванд. Ба назари Бабеф, дар натичаи амалй гаштани ин накшахо «ча моати бузурги миллй» ва давлати марказонидашуда таъсис мегар данд. Дар ин чомеа ва давлат тартиби харбй чорй мешавад, рох- барй аз як марказ амалй мегардад, кулли сохахои хаёти чомеа, аз он чумла хаёти маишии мардум пурра танзим мегарданд, то- беияти пурраи шахрвандон ба конун ва иштироки хар шахе дар чорабинихои давлатй таъмин мешаванд. Хамчунин таъкид мешавад, ки дар «чамоати бузарги миллй» талаботи хама ба андозаи миёна баробар таъмин мешаванд, одамон дар дохили коммунахо зиндагй мекунанд, шахсони махрум аз «масъулияти шахрвандй» ба корхои вазин сафарбар мешаванд. Бабеф ба накшаи тархрезй гаштаи хеш боварии комил дошт. У шахеан рузномаи «Трибуни халк, ё пуштибони хукукхои инсон»-ро таъсис медихад, бахри барнгехтани шуриши халк «Ташкилоти мах- фии начоти чомеаро» ташкил мекунад. |