тарихти афкори сиёси. х.. Китоби дарси
 Скачать 0.9 Mb.
|
|
Афкори сиёсиву хукукии Олмон Дар асрхои XVII - XVIII дар Олмон харакати маорифпарварй авч мегирад ва бахри таргиби назарияи хукукй фитрй, озод намудани илми хукукшиносй аз таъсири дин талош меварзад. С. Пуфендорф, X. Томазий, X. Волф, М. Кнутсен, Т. Jlay, Г. Лессинг намояндагони ин чунбиш буданд. 284 Самуил Пуфендорф (1632 - 1694) - пуштибони гояи хукукй фитрй, яке аз ташаббускорони омузиши фанни таълимии хукукй фитрй, муаллифи асархо дар бахши хукук ва сиёсат, аз чумла «Рочеъ ба ухдадорихои инсон ва шахрванд мутобики хукукй конунии фитрй дар ду китоб», «Оид ба пайдоиш ва инкишофи илми хукукй фитрй» мебошад. У муътакид аст, ки одамон то пайдоиши давлат дар холати табий зиндагй доштанд, аз баробарй ва озодии фитрии хеш бархурдор бу данд, бидуни кувва талаботашонро конеъ мекарданд. Сипас, зиёд- шавии шумораи ахолй таъмини хукукхоро мушкш намуда, тахдиди бадй меафзояд. Бахри таъмини амнияти одамон давлат таъсис ме шавад. Таъкид мешавад. ки таъсиси давлат агарчанде зимни ташаб- буси Худо сурат гирад хам, дар хар холат ризояти худи одамон низ дар ин бахш зарур буд. Накши одамон дар пайдоиши давлат бо он муайян мегардад, ки одамон табиатан майл ба иттиход доранд. Ба кавли мутафаккир, «табиати инсонй чунин аст, ки берун аз чомеа мо намегавонем на зиндагй кунем, на наели хешро нигох дорем». Айки замон асосхои хукукии давлат муайян мешаванд. Ин асосхоро «шартнома» (пактум) оид ба муттахидии одамон ва «карор» (декретум) дар хусусй интихоби шакли макбули идора таш кил медиханд. Тибки ин карор, давлат вазифадор мешавад бахри бехбудии халк талош варзад, одамон бошанд, вазифадор мешаванд тобеи хокимият бошанд. Бо имзои ин карор амали расмии давлат огоз мегардад. Халк хокимияти волоро аз души худ ба зиммаи дав лат вомегузорад. Ин хокимият мансуби як шох мегардад. Монархия шакли макбули давлат эътироф мешавад. Накши дав лат дар таъмини назму суботи чомеа, амнияти одамон аз хатархои хорич, пешгирии дахолати калисо ба корхои дунявй ва дахолати дав лат ба корхои калисо эхсос мешавад. Аз ин хотир, тобеняти хатмии одамон ба давлат талкин мешавад, зеро муносибати байни давлат ва одамон ба муносибати байни чаноб ва хидматгоронаш шабохат дорад. Якчанд намуди амнияти одамон чудо карда мешаванд, аз кабили амнияти зиндагй, ки дар холати табий вучуд дошт; амнияти зиндагй, саломатй ва моликият тавассути чорахои маъмурй; амнияти рухи инсонй тавассути дини масехй; амнияти бехбудии моддй тавассути дастгирии мухточон; амнияти эхтиром ва нуфузи шох- Пуфендорф ададн ХУЪУКУ ухдадорихои инсонро ин зайл муайян мекунад: эътирофи баробарии фитрии одамон: эътирофи ухдадории умумии инсондустй; ухдадорихои марбут ба моликият; ухдадории оиладорй; ухдадорихои волидайн ва фарзандон, чанобон ва гуломон: ухдадорихои хоким: ухдадорихои шахрвандон. Мутафаккир х^КНи истифодаи забонро «конуни фитрй» меномад, зеро ба туфайли забон одамон дар игтиход зиндагй мекунанд. Мутафаккир аз гояи хукущ фитрй пуштибонй мекунад, аз чумла хукукй фитркро «меъёри ахлокии хамагонй» мешуморад. Ба ин маъ но хукукй фитрй амали хамаи одамонро бидуни вазъи сиёсиву молй, мансубияти давлатй ва акоиди сиёсй танзим мекунад. Ба назари мавсуф, хукукй фитрй то пайдоиши давлат дар шакли баробарй ва озодии фитрии одамон арзи вучуд дошт. Бо пайдоиши давлат одамон озодии фитрии хешро кисман ба ухдаи давлат воме- гузоранд. Кисми дигари он, аз чумла озодии эътикоди динй, хукукй моликият ва диг. дар ихтиёри одамон бокй монда, аз дахолати дав лат эмин аст. Меъёрхои хукукии давлат дар холати халалдор наму дани ин озодии фитрй зиддикнунй эълон мешаванд. Пуфендорф яке аз ташаббускорони омузиши фанни таълимии х;ук,уки фитрй мебошад. У ба тафовути байни хукукй фитрй, хукукй сивилй, илми диншиноси ва хукукй динии мукаддас ишора мекунад. Ба андешаи мавсуф, мавзуи омузиши фанни таълимии .\ук,уки фитриро мачмуи ухдадорихои хамагонии чамъиятй ташкил медиханд, ки ба рои бани одам умумй буда, муттахидии башарро таъмин мекунанд. Мавзуи %ук,ук,и сивилиро ухдадорихои хукукии субъектхои алохида (табакахо) ташкил медиханд. Илми диншиноси бо ухдадорихои динй. масалан ухдадорихои масехиён сару кор дорад. Тафовути %ук,ук,и фитрй, х;УКУ«,и сивилй ва %ук,ук,и динй зимни аклу ирода низ гузаронида мешавад. Чунончи, таъкид мешавад, хукукй фитрй тавассути акл дарку эхсос мешавад, хукукй сивилй аз иродаи хокимияти давлатй сарчашма мегирад, хукукй динй бошад, бо иро даи Худо алокаманд аст. Асосхои дигари тафовути х;ук,ук,и фитрй ва хукукй динй низ тавсиф мешаванд. Чунончи, таъкид мешавад, ки хукукй фитрй зим ни акл ошкор мешавад, хукукй мукаддаси динй бошад, дар шак ли вахйи илохй вучуд дорад. Хамчунин хукукй фитрй одамонро ба хаёти заминй омода мекунад, хукукй динй бошад, инсонро барои дунёи охират омода мекунад. Илова ба ин, хукукй фитрй амали бе рунаи инсонро танзим мекунад, хукукй динй бошад, акоиди дохи- лии инсонро. Христиан Томазий (1655 - 1728) - х,укук,и фитриро тухфаи Худо мешуморад. У муътакид аст, ки майл ба саодат аз ибтидо хоси ин сон аст ва бахри ин хадаф амалй намудани талаботи хукукй фитрй зарур аст, пеш аз хама дар бахши эхтироми инсон ва даст кашидан аз амалхои ношоиста. Таъкид мешавад, ки талаботи хукукй фитрй ва умуман худи хукукй фитрй мазмуни ахлокй доранд. Хукукй фитрй чун хукуци ахлокй тавсиф мешавад ва таъкид мешавад, ки махз ка- 286 молоти ахлок,ии инсон боиси бархам хурдани моликияти хусусй ва заминаи бунёдй чомеаи саодатманд мегардад. Тавре мушохида мешавад, Томазий саодати вокеии инсонро бо камолоти ахлокии инсон алокаманд мекунад. Ахлок бошад, ифо даи худро дар хукукй фитрй меёбад, ки онро Худо мансуби инсон гардонидааст. Бар замми ин, инсон табиатан майл ба саодат дорад. Хамин тарик, табиати инсонй, хадафи саодати инсонй, хук,ук,и фитрии ахлоку ва камолоти ахлокй бо хам алокаи ногусастанй до ранд. Зимни хамин зайл робита Томазий мекушад иллат ва хадафи хукукй фитриро рушан намояд. Томазий робитаи ахлок,ро бо ХУКУЧ ва сиёсат муайян мекунад. Ро битаи ахлок; ва хукук ДаР робита бо хукукй фитрй ва хукукй (меъёрхои хукукии) давлат рушан мегардад. Ахлок дар робита бо хукукй фитрй мазмуни талаботи хукукй фитриро ташкил медихад. Яъне талаботи фитрй-хукукй айни замон талаботи ахлокй мебошад. Аммо дар робита бо хукукй давлат байни ахлок ва нишондо ди хукукии давлат тафовут чой дорад. Тафовути хуцук,и давлат ва ахлок, дар робита бо якчанд нишонахо мушохида мешавад, аз кабили тарзхои амалишавй, хадафхо ва f. Чунончи, ахлок дар шакли «насихат» ихтиёрона, зимни боварй, эътикод амалй мешавад, хукук бошад, дар шакли «фармони» хокимияти давлатй мачбуран амалй мегардад. Ахлок олами дохилии инсони чудогонаро, хукук бошад, мунсибатхон берунаи байни одамони зиёдро танзим мекунанд. Хамин тарик, хукук ба назари Томазий дар робита бо давлат чун фармони давлат зухур мекунад. Фармони давлат дар шакли меъёрхои хукукй амалй мешаванд. Дар натича хулоса пешкаш мешавад, ки хукукй фитрй бо иро даи Худо, табиати инсонй ва ахлок робита дошта, меъёрхои хукукии давлат бошанд, танхо бо давлат вобастагй доранд. Худи давлат натичаи созиши одамон эътироф мешавад. Равобити ахлок, ва сиёсат низ эътироф мешавад. Таъкид меша вад, ки сиёсат бидуни ахлок гайриимкон аст, чунки ахлок дар бах ши сиёсат нуфузи бештар дорад. Ба гуфти Томазий: «Касе, ки дар вокеъ шахсияти ахлокй нест, наметавонад сиёсатмадори хуб бошад». Христиан Волф (1679 - 1754) - аз^ андешаи X. Томазий оид ба саодати инсонй чонибдорй мекунад. У муътакид аст, ки майли ин сон ба саодат, ба накукорй, ба камолоти шахей табиатан хоси инсон буда, хамаи ин рагбати инсонй бо иродаи Худо вобстагй дорад. Ба акидаи мавсуф, махз Худо инсонро ба саодату накукорй водор ме кунад. Аз ин хотир, инсон ухдадор аст зимни фармудаи Худо амал кунад. Ба гуфти мутафаккир, амали накуй инсонро щонуни фитрии амали инсон» талаб мекунад. 287 Хамин тарик, Волф ба хулоса меояд, ки дар зиндагии инсонй «конуни фитрй» амал мекунад, ки инсонро ба саодат ва амалхои нек водор месозад. Ин конунро Худо мукаррар мекунад. Тибки ин конун, инсон вазифадор аст накукорона зиндагй намояд. Таъкид мешавад, ки якчоя бо к,онуни фитрй хамчунин конуни давлат (позитивй) амал мекунад. Зимни цоиуни давлат хукукхои ода мон мукаррар мешаванд. Ин хукукхо, ки «меъёри озодии инсон» ме бошанд, барои ичрои ухдадорихои инсон заруранд. Тавре мушохида мешавад, дар назарияи Волф цонуни фитрй ва цонуни давлат фарк карда мешаванд. Конуни фитрй фармудаи Худо буда, ухдадорихои инсонро мукаррар мекунад. Конуни давлат бо шад, амри хокимияти давлатй буда, хукукхои инсонро эълон меку над. Ин хукукхо барои ичрои ухдадорихои шахе хизмат мекунанд. Аммо накши давлат танхо бо кабули конунхо махдуд намеша вад. Таъкид мешавад, ки хадафи асосии давлат - «бехбудии халк» ме бошад. Аз ин хотир, давлат натичаи созиши байни хонаводахо бахри ноил гаштан ба саодати мардумй эълон мешавад. Ба назари Волф, давлат зимни xoxuiuy иродаи умумии халк, таъсис гаштааст. Худи халк, бо таъсиси давлат озодияшро аз даст намедихад, зеро халк табитан, яъне тибки конуни фитрй озод аст. Аз ин ру, халк дар холати поймол гаштани конунхои фитрй хак дорад ба давлат мукобилияти кофй нишон дихад. Волф, ки намояндаи чунбиши маорифпарварии Олмон буд, аз гояи шохи маорифпарвар пуштибонй мекунад. У айни замон зарура ти таъсиси макоми намояндагии назди шохро химоя мекунад.
Цамбаттиста Вико (1668 - 1744) - муаллифи асархои «Асосхои илми чадид оид ба табиати умумии миллатхо», «Таърихи намунаи абадй, ки тибки он таърихи миллатхо сурат мегирад» ва диг. мебо шад. У аз усули мукоисавии хукукй васеъ истифода бурда, бахри муайян намудани конуниятхои инкишофи чомеа талош варзидааст. Дар хар сурат, агарчанде таърих чун раванди айнии конунй тавсиф гардад хам, вале таъсири такдири илохй эътироф мешавад. Раванди таърихиро Вико ба се мархила чудо мекунад: 1) замо ни Худохо; 2) замони к,ахрамонхо\ 3) замони одамон. Дар мархилаи аввал, давлат ва конунхои давлат вучуд надо ранд, чомеаро Худохо идора мекунанд, хукукй азалй татбик меша вад, рухониён нуфузи бештарро сохиб мешаванд. Сипас, дар роби та бо эхтиёчи моддии одамон ва тазодхо замина барои пайдоиши давлат ва конунхо ташаккул меёбад. 288 Дар мархилаи дуввум, хокимият ба дасти одамони тавоно (ках- рамонхо) гузашта, давлати аристократа ташакккул меёбад, ки бахри хадафхои гаразнок меъёрхои хукукй мукаррар намуда, тавассути хамин хукукй кудрати нисбати одамон зулмро истифода мебарад. Дар мархилаи саввум, бинобар сатхи кофии инкишофи аклу за- ковати инсонй идораи чомеаро одамон ба зимма мегиранд, чумхурии демократй, ё монархияи намояндагй таъсис мегардад, хукукй инсонй татбик мешавад, хукуку озодихои инсон ва сохибихтиёрии халк таъ мин мешаванд, конунхои давлат баробарии хукукиро эълон мекунанд. Вико пайдоиши давлатро чун раванди айнй тасаввур мекунад. У муътакид аст, ки ба пайдоиши давлат ягон омилхои зехнии инсонй таъсир намерасонанд. Аз ин хотир, назарияхои шартномавии пай доиши давлат инкор карда мешаванд. Чезаре Беккариа (1738 - 1794) - чонибдори гояи хукукй фитрй, поягузори мактаби классикии хукукй чиной, муаллифи асари «Чиноят ва чазо» мебошад. Ба назари мутафаккир, чангхои бардавом ва фаъолияти худса- ронаи одамон зарурати таъсиси давлатро ба миён меоранд. Одамон бахри хотима бахшидан ба холати чангй ва тазодхо зимни созиш як хиссаи озодии хешро ба ихтиёри хокимияти воло вомегузоранд. Х,окимияти воло бошад, ухдадор мешавад зимни конунхои боадо лат амнияту озодии одамонро таъмин намояд. Х,амин тарик, давлат бахри таъмини амнияту озодии одамон пайдо мешавад. К,онун натичаи «созиши одамони озод» номида мешавад. «Саода ти волои кцсми бештари одамон» - хадафи ягонаи конун эълон меша вад. Мутафаккир муъткид аст, ки озодй, шаъну шараф ва цадри инсон, суботи цомеа арзишхои волои инсонй, чомеа ва давлат мебошанд. Вале Беккариа таъкид ба он мекунад, ки бо пайдоиши давлат ба чои хаёти осоишта, адолат, хакикат ба куллй зулм ва поймолшавии хащи мардум баркарор мешаванд. Мавсуф конунхои давлатро «им- тиёзи» акалияти ахолй ва «хироч» бар ухдаи бештари ахолй меномад. Беадолатиро у дар татбици нобаробари цазо дар хакки сарват мандон ва бенавоён мебинад. Таъкид мешавад, ки барои хамон як чиноят сарватманд ва бенаво мавриди чазохои мухталиф карор ме гарданд, аз чумла сарватмандон, ки дорой имтиёзхои бештаранд, бо чазохои сабук худро халос мекунанд, вале бенавоён гирифтори чазохои вазнин мегарданд. Х,амаи ин зухуроти ошкорои беадолатй номида мешавад. Иллати асосии кулли беадолатиро, аз чумла кудрат, сарват, хаёти осудахолонаи як гурухи хурди одамон ва кашшокиву бенаво- ии кисми бештари ахолиро Беккариа дар хук,ук,и моликият мебинад. Ро%%ои халосиро аз чомеаи беадолат мавсуф чунин тасаввур мекунад: ба сари хокимият омадани шохони накукор; дастгирии накукорй, илм 289 ва санъат; рабудани кашшокй; таъмини баробарии маънавй ва мод- дии одамон; маърифат ва тарбияи ахолй; кабули конунхои окилона; баробарии одамон дар назди конунхои боадолат; риояи конуният; кафолатхои хукукхои инсон. Беккариа андешахояшро дар хусусй тафсири к,онун низ пешбарй мекунад. У менависад: «Агар тафсири конун амали шарр бошад, пас нофахмин он, ки боиси тафсир мегардад, шарри бештар аст. Ва ин шарр бештар тахдидовар мешавад, агар конунхо бо забони барои халк бегона навишта шуда бошанд. Шахрванд бинобар дарк на кардани сатхи озодии хеш ё озодии хамшахрвандони хеш мубталои иродаи гурухи ночизи донохо мегардад, зеро чунин забони конунхо, ки барои халк нофахмост, кодексро аз китоби эхтиромпазир ва да- сграси хама ба китоби бешак хусусй ва дастраси доираи хурди аш- хос табдил медихад. Шумораи ашхоси заковатманд ва хонандаи китоби мукаддаси конунхо хар кадар бештар бошад, ба хамон ан- доза чиноятхо камтар мешаванд, чунки нодонии ошкоро ва набу дани тасаввуроти аник дар хусусй чазохо боиси рагбати худсарона мегардад». Зимни ин андеша мутафаккир тафсири конуни чиноиро аз чониби судяхо маъкул намешуморад, зеро судя конунгузор нест. Беккариа зарарро аломати асосии чиноят мешуморад. Тавре мав суф таъкид мекунад, %еч «ас бе хукми суд чинояткор номида наме шавад, максади чазо расонидани зарар ба инсон нест, ногузирии чазо яке аз усулхои смараноки пешгирии чиноят мебошад, тафтишоти судй бояд чиддй бошад, вале зимни чазохои сабук. Беккариа бекар намудани чазои цапгчро талаб мекунад. У дар ин хусус менависад: «Чазои катл хукук нест ва наметавонад хукук бо шад. Ин чангй давлат бо шахрванд аст, хосса дар холатхое, ки дав лат аз хаёт махрум намудани шахсро муфид ва зарур мешуморад. Вале агар ман исбот намоям. ки чазои катл на муфид ва на зарур аст, пас ман дар кори башар бурд мекунам». Беккариа аз Чазовой сабук чонибдорй мекунад. Ба андешаи у, вазнинии чазо аз «сатхи инкишофи миллат» вобастагй дорад. Тав ре мавсуф таъкид мекунад, «чазо барои он ки ифодаи зулми як на фар ё бештари одамон дар хакки шахрвандй алохида нагардад, бояд ошкоро. бетаъхир, ногузир, то хадди имкон сабуктар, мутобик ба чиноят ва конун бошад». |