Зоология. 30 ЛЕКЦИЯ омыртқасыздар зоологиясы - копия. Лекция Зоология пні, жануарлар лемі Жануарлар леміні жйесі
 Скачать 2.15 Mb.
|
|
Классификациясы. Сүліктер класы екі класс тармағына бөлінеді: ежелгі немесе ертедегі сүліктер - Archihirudinea және нағыз сүліктер - Euhirudinea. ЕЖЕЛГІ СҮЛІКТЕР КЛАСС ТАРМАҒЫ - ARCHIHIRUDINEA Денесінің алдыңғы сегменттерінде қылтандары бар. Целом метамерлі бөлшектерге бөлінген, қан айналу жүйесінің қан тамырлары жақсы жетілген. Бұған бір отряд жатады - қылтанды сүліктер - Acanthobdellida. Қылтанды сүліктер отряды - Acanthobdellida Албырт (лосось) балықтарының сыртқы паразиттері, солтүстік өлке көлдерінде, Сібір және Камчаткада кездеседі. Бір ғана тұқымдасы (Acanthobdellidae) бар. Денесі 30 сегментті, ұзындығы 30 мм, жуандығы 3 мм. Негізгі түрлері: Acanthobdella peledina және Acanthobdella livanovi. НАҒЫЗ СҮЛІКТЕР КЛАСС ТАРМАҒЫ - EUHIRUDINEA Қылтандары жоқ. Целом қуысы редукцияланып лакуна, синус түрінде қалған. Қан жүйесі де редукцияланып, оның қызметін лакуна жүйесі атқарады. Бұларға екі отряд жатады: тұмсықты сүліктер - Rhynchobdellida және жақты сүліктер -Gnathobdellida. Тұмсықты сүліктер отряды - Rhynchobdellida Бұл отрядқа еркін жүзетін және паразиттік тіршілік ететін сүліктер жатады. Тұмсықтарының болуымен ерекше. Ол ауыздан уақытша сыртқа шығып қорегіне қадалуға қабілетгі. Branchellion туысының өкілдерінде желбезектері болады. Негізгі тұқымдастары: Ichthyobdellidae, Glossiphonidae. Балық сүліктері - (Ichthyobdellidae) тұқымдасының өкілдері балық шаруашылығына көп зиян келтіреді. Бұлар теңіздерде, тұщы суларда кең тараған. Негізгі өкілдері: балық сүлігі - Piscicola geometra, сүйекті балықтардың желбезегіне жабысып қанын сорады. Ұзындығы 20-50 мм, алдыңғы сорғышы жақсы дамыған, диск тәрізді, денесінен айқын бөлініп тұрады. Көл, өзен, тоспа суларда кездеседі. Pescicola caspica - Каспий теңізінде мекендейтін, сүйекті және бекіре балықтардың паразиттері, ұзындығы 8 мм шамасында. Cystobranchys fasicatus - жайынның, C.mammillatus - налимнің паразиті. Trachelobdella turkestanica Орта-лык Азияда (Іле өзенінде) кең тараған қаяз бен маринканың паразиті. Жалпақ сүліктер (Glossiphonidae) тұқымдасының өкілдері әр түрлі омыртқасыз және омыртқалы жануарлардың паразиттері. Protoclepsis туысының өкілдері құстардың жұтқыншағы мен кеңірдегінде паразиттік тіршілік етеді. Haementeria costata - тасбақалардың, Batracobdella algira - қосмекенділердің, Glossiphonia complanata - ұлулардың паразиттері. Кейбір сүліктер өз ұрпағының дамуына қамқорлық жасайды. Жұмыртқаларын денесімен жауып немесе жас ұрпақтарын денесінде алып жүреді. Ондай түрлеріне Glossiphonia және Haementeria туыстары жатады. Жақты сүліктер отряды - Gnathobdellida Ауыз қуысындағы үш хитинді тістері арқылы тісті ара сияқты жақты құрайды. Еркін тіршілік ететін және паразитті формалар. Негізгі тұқымдастары: Gnathobdellidae, Heфobdellidae. Жақты сүліктер (Gnathobdellidae) тұқымдасының негізгі өкілі медициналық сүлік - Hirudo medicinalis. Қоғалы көлдерде, өзен қайырларында, тоспаларда, ағын суларда, Сырдария бойларында, Кавказ суларында өте көп. Ұзындығы 120-150 мм, алдыңғы және артқы сорғыштары жақсы жетілген . Омыртқалы жануарлардың қанымен қоректенеді. Медицинада кейбір ауруды сүлік салып емдеу әдісі ертеден бар. Мұны бделлотерапия дейді. Сүліктің 15-ке жуық түрі емге пайдаланылады. Медициналық сүлікгі гипертония, склероз, инсульт, көз, тері ауруларын емдеуге қолданады. Сүліктің гирудин затынан дәрі-дәрмек жасайды. Адамға және малға қауіпті сүліктердің бірі - жылқы сүлігі (Limnatis nilotica). Ол сумен бірге жұтылып жұтқыншаққа, кеңірдекке жабысып, қанның тоқталмай ағуына себепкер болады. Ашхабадта, Самарқандыда, Бұқарада кездеседі. Қан сормайтын сүліктердің ішінде жалған жылқы сүлігі - (Haemopis sanguisuga) барлық тұщы суларда кең тараған. Олар моллюскалармен, құрттармен, насекомдардың личинкаларымен қоректенетін жыртқыштар. Haemadispa туысының өкілдері құрлықта тіршілік етіп, адамның және сүтқоректілердің қанын сорады. Жұтқыншакты сүліктер (Herpobdellidae) тұқымдасының өкілдері жыртқыштар - ұсақ құрттармен, насекомдардың личинкаларымен қоректенеді. Үлкен, ұшқырлы жұтқыншағы болады. Артқы сорғышы дамымаған. Тұщы суларда жиі кездеседі. Қара теңіз, Каспий жағалауларында да мекендейді. Буылтық құрттар (Annelida) типіне қосымша кластар ЭХИУРИДГЕР КЛАСЫ - ECHIURIDA Теңіздерде су түбін қазып өмір сүретін құрт тәрізді жануарлар. Денесі және целом қуысы сегменттерге бөлінбеген, полихеттерге (Polychaeta) тән трохофора личинкасы бар. 150 түрі бар. Құрылысы мен физиологиясы. Сегменттелмеген денесінде ұзын, созылмайтын, пішінін өзгертпейтін өсіндісі немесе тұмсығы бар. Bonellia viridis-тің тұмсығының ұшы екіге айрылған. Тұмсықтың құрсақ жағы сәл ойыс және сумен бірге майда қоректік заттарды ауызға қарай айдайтын кірпікшелермен қапталған. Аузының артқы жағында екі ірі қылтан, оған қоса денесінің соңғы бөлімінде екі қатар майда қылтандар тәжі айнала орналасқан. Денесінің сыртқы жағы тығыз кутикуламен қапталған және оның астын бір қабатты эпителий астарлаған. Эпителидің астында тері - бұлшықет қапшығы, ал одан тереңіректе целом қуысын астарлаған перитонеальды эпителий бар. Ac қорыту жүйесі алдыңғы, ортаңғы, аналь тесігімен бітетін артқы ішектен құрылған. Артқы ішекке екі аналь қапшығы ашылады. Олар 12-300-дей ұсақ, бір ұшымен целомға, екінші ұшымен аналь қапшығына ашылатын кірпікшелі воронкаларымен қапталынған. Аналь қапшығы зәр шығару әрі тыныс алу қызметін атқарады. Зар шығару жүйесі үш түрлі мүшелермен сипатты: трохофораның жұп протонефридиясымен, ересек формаларындағы аналь қапшығымен және денесінің алдыңғы бөліміндегі нефромиксияларымен. Нефромиксиялары кеңейген жағымен целом қуысына, жіңішке ұшымен сыртқа ашылады. Олардың саны бірден (Bonella туысында) төрт (Thalassema) жұпқа дейін, кейбіреулерінде бірталай ұлғайып 100-200-ге дейін жетеді (Ikeda tenioides-те). Нефромиксиялар несеп заттарды шығаруымен қатар, жыныс клеткаларында шығарады. Қан айналу жүйесі арқа және құрсақ қан тамырларынан тұрады. Екеуі де денесінің артқы жағында екі сақиналы қан тамырымен жалғасады. Арқа қан тамыры тұмсығына өтіп, одан шығарда құрсақ қан тамырына ұласады. Нерв жүйесі нашар дамыған, тек құрсақ нерв бағанасынан және жұтқыншақ айнала сақинасынан тұрады. Нерв клеткалары нерв бағана бойында шашыраңқы орналасып, нерв түйіндерін түзбейді, тіпті жұтқыншақ айнала сақинасы да ганглиозды ұлғаймаған. Теріде орналасқан сезім клеткаларынан басқа сезім мүшелері жоқ. Жыныс жүйесі. Гонада біреу, ол денесінің артқы бөлігінде құрсақ жағында орналасқан. ВогіеІІіа және Hamingia туыстары арасында жыныстық диморфизмі байқалады. Аналық ВопеШа ірі (10-15 см), тұмсығы ұзын. Аталық ВопеШа-ны А. О. Ковалевский ашқан. Олардың денесі кірпікшелермен қапталған, өте ұсақ (1-3 мм) қарапайым құрылысты құрттар. Аузы, аналь тесігі, аналь қапшығы, қан айналу жүйесі жоқ. Ішегі тұйықталған. Сперматозоидтарын тұқым қапшығы және кірпікшелі нефридиальды воронка арқылы сыртқа шығарады. Аталығының өмірі өте қызық. Олар алғашқыда аналығының тұмсығының беткей жағында жылжып, кейін алдыңғы ішегіне енеді де, аналығының нефридия түтігіне өтіп, сол жерде аналықтарының жетілген жұмыртқаларын өтуін күтіп ұзақ уақыт жатады. Біраз уақыт бойы бұл құрттарды аналықтардың паразиті деп санаған. А. О. Ковалевскийдің (1870) зерттеуі бойынша эхиуридттердің аталығы екені ашылған. Ұрықтанған жұмыртқаларының бөлшектенуі полихеттердей спиральды детерминативті жолмен өтіп, трохофора личинкасы пайда болады. Личинканың екі мезодермальды жолағы сегменттелмей тез өсіп, тұтас целомды құрайды. Трохофора планктонда еркін жүзіп жүреді де, метаморфоздан кейін теңіз түбіне орнығады. Тәжірибеде Bonellia личинкаларының жынысын анықтауға өсу ортасының әсері анықталды. Личинкаларды жеке баққанда, олардан тек аналықтары қалыптасады, егерде, личинкаларды ересек аналықтарымен бірге бақса, олар аналығының тұмсығына өтіп, метаморфозға ұшырап, аталық түрлеріне айналады. Аталықтарының дамуы, аналықтарының тұмсығынан бөлініп шығарылатын жасыл пигменті бар сілекейдің әсері. Сілекейден экстракт жасауға болады, оның ерітіндісі личинканың аталық түріне айналуына әсер етеді. Осылайша, ВопеШа-ның жынысы метагамды кезеңде, яғни жыныс клеткасы ұрықтанған соң анықталады. СИПУНКУЛИДТЕР КЛАСЫ - SIPUNCUUDA Теңіздерде, су түбін қазып немесе бос құбырларда, өзге жануарлардың қабыршағында тіршілік ететін құрт тәрізді жануарлар. Бұлар эхиуридтер тәрізді сегменттелмеген, целомды жануарлар. Денесінің алдыңғы бөлігі ішке қарай тартыла алатын тұмсыққа айналған, оның ұшында қысқа қармалауыштармен қоршалған ауыз тесігі орналасқан. Денесінің арқа жағында, тұмсықтың біршама артында аналь тесігі ашылады. Сипункулидтер барлық теңіздерде кездеседі. 250 түрі бар. Олардың орташа мөлшері бірнеше сантиметр, ең ірілері 51 см-ге жетеді (Siphonomecus multicinctus). Құрылысы мен физиологиясы. Денесі тұмсық пен кеудеге бөлінген. Төрт бұлшықет - ретракторларының көмегімен тұмсығы тұлға бөлімінің ішіне қарай тартылады. Целом сұйықтығының қысымы және денесінің сақина тәрізді бұлшықеттерінің жиырылуы нәтижесінде тұмсығы сыртқа созылып шығады. Тығыз кутикуланың астында бір қабатты көп клеткалы бездері бар эпителий орналасқан. Тері-бұлшықет қапшығы сыртқы сақина тәрізді, ортаңғы қиғаш, ішкі ұзына бойы созылған бұлшықеттерден тұрады, одан тереңіректе целом қуысын астарлаған перитонеальды эпителий бар. Ac қорыту жүйесі - эктодермальды алдыңғы, энтодермальды ортаңғы және эктодермальды артқы ішектер, оның ұзындығы денесінен екі есе артық. Тұмсығының ұшында орналасқан ауыз тесігі жұтқыншаққа, одан ішекке жалғасады, ол толқын тәрізді иірімдер жасап артқа қарай бағытталып, денесінің соңғы бөліміне жеткесін тура осындай иірімді жолмен кері қайтады. Ішек өзін ұстап тұратын ерекше байламының төңірегінде оралып жатады. Аналь тесігі тұмсықтың арқа жағында ашылады. Сипункулидтер теңіз лайын жұтып, одан органикалық қалдықтарын бөліп алады. Зәр шығару жүйесі 1-3-ке дейін жететін нефромиксиялар. Олар дененің алдыңғы үштен бір бөлігінде кеңейген ұшымен целом қуысына, жіңішке жағымен сыртқа ашылады. Нефромиксиялар несеп заттарын шығарумен қатар негізгі қызметі - жыныс клеткаларын шығару. Тыныс алу жүйесі дамымаған, бүкіл денесі арқылы тыныс алады. Қан айналу жүйёсі - лакуналар, синустар және целом қуысы. Синус, лакуналар ішектің қабырғасында саңылаулар түрінде кездеседі және оның сұйықтығында тек амебоидты клеткалары болады. Целом қуысының сұйықтығы қызғылт түсті, ішінде әр түрлі клеткалар жүзіп жүреді. Алдымен амебоидты, содан кейін ішіне қарай қабыстырылған домалақ қызғылт түсті клеткалар. Бұлардың түсі - құрамыңда темірлі заты бар, гемоглобинге ұқсас гемиәритриннің болуына байланысты. Сондықтан бұл клеткаларды омыртқалылардың қызыл қан түйіршіктеріне теңестіруге болады. Целомның құрамында екі клеткадан тұратын денешіктер болады. Олардың бір клеткасы мөлдір күмбез тәрізді, екіншісі оған жабыса орналасқан шұңғыл тәрелке сияқты, көптеген ұсақ кірпікшелермен қапталған. Осы кірпікшелері арқылы олар сұйықтықта шапшаң қозғалып жүреді. Кірпікшелі клеткалар целомға жабысқақ затты бөліп шығарады, ал оған, бойына зат алмасудың соңғы қалдықтарын жинап алған сары түсті дәндер және амебоидты клеткалар жабысып, сары дене түрінде нефридия арқылы сыртқа шығарылады. Денешіктерден басқа целомда 2-ден - 64-ке дейін көпбұрышты клеткалардан құралған мөлдір сопақша табақшалар жүзіп жүреді. Олар бұласыр (пластырь) сияқты ішектің жарақаттанған жеріне барып жабысады. Бұларды амебоцит клеткалары тасымалдайды. Ақырында, целомда жетілген жыныс клеткалары да болады. Нерв жүйесі бір жұп жұтқыншақ үсті ганглиядан, екі жұтқыншақ айнала коннективадан және құрсақ нерв бағанасынан тұрады. Сезім мүшесі тек қана ауыз жанындағы қармалауыштары. Сипункулидтер - дара жыныстылар. Жыныс бездері перитонеальды эпителиден қалыптасқан білік түрінде дамиды. Жыныс клеткалары бастапқы кезеңде жыныс бездерінен ажырап, целом қуысыңда жетіліп, сыртқа шығарылып, теңіз суында ұрықтанады. Ұрықтанған жұмыртқаларының бөлшектенуі спиральды детерминативті жолмен өтіп, трохофора личинкасы пайда болады. Личинканың екі мезодермальды жолағы тез өсіп, тұтас целомды құрайды. Демек, дамуында ешқандай сегментациясы жоқ. Трохофора планктонда еркін жүзіп жүреді де, теңіз түбіне орнығып, ересек формасына айналады. Сипункулидтер барлық теңіздерде және мүхиттарда кездеседі, тек Балтық және Қара теңіздерде жоқ. Негізгі өкілдері: Phascolosoma margaritacea - ұзыңдығы 19 см, лайлы жерде тіршілік етеді; Sipunculus nudus - ұзындығы 25 см, Phascolion strombi - 2 см-ге дейін, моллюскалардың бос қабықшаларында кездеседі; Siphonomecus multicinctus - ұзындығы 50 см-ге дейін Тынық мүхиттың Калифорния жағалауларында кездеседі. Сипункулидтер класы ескі заманнан сақталып қалған, көне дәуірге тән топты құруы мүмкін. Бұлар, буылтық құрттар, буынаяқтылар, моллюскалар сияқты, сегменттелмеген целомы бар өліп кеткен алғашқы Prostomia деңгейіндегі жануарлар тобына жақын болуы ықтимал. БУЫЛТЫҚ ҚҰРТТАР (ANNELIDA) ТИПІНІҢ ФИЛОГЕНИЯСЫ Буылтық құрттардың шығу тегі және олардың филогенезі жөнінде осы уақытқа дейін бір тұжырым жоқ, тек әр түрлі көзқарастар, теориялар айтылып жүр. Осы кезеңде кеңінен тараған - турбеллярия теориясы. Бұл теорияны ұсынған Э. Мейер мен А. Ланг. Олардың пікірі бойынша, буылтық құрттардың арғы тегі төменгі сатыдағы сегменттелмеген құрттар - турбелляриялар. Бұл теория бойынша кейбір турбеллярияларда ішкі мүшелердің орналасуында жалған метамерия байқалады, яғни дұрыс қайталау құбылысы белгіленіп отырады (ішектің бүйіріндегі тараулардың, гонадалардың, сақиналық нерв бағаналары арасының қашықтығы бірдей болып келетіндігі). Бұл құбылыс буылтық құрттарға тән метамерияның қалай пайда болғандығына түсінік бере алады. Сондай-ақ, полихеттердегі трохофора личинкасының турбелляриялардың мюллер личинкасына ұқсастығы, турбелляриялар жұмыртқасының буылтық құрттардағыдай спиральды бөлінуі, турбелляриялардың протонефридия жүйесінің буылтық құрттардың метанефридиясына айналуы, төменгі сатыдағы буылтық құрттарда түрі өзгерген соленоциттері бар протонефридияларының болуы және трохофораның да протонефридиясы болып, метаморфоздан кейін метанефридиясына алмасып отыруы - осылардың барлығы буылтық құрттардың турбелляриялармен филогенетикалық байланысты екендігін, олай болса турбеллярия теориясының дұрыстығын дәлелдейтін сияқты. Екінші - трохофора теориясы. Бұны жақтаушылар (Б. Гатчек) буылтық құрттар трохозоон (trochozoon) деп аталатын, түрі трохофораға ұқсаған гипотетикалық (фек тілінде hypothetikos - болжамалы, шамамен айтушылық) ортақ тектен шыққан, ал бұл тектің өзі ескектілерге (Ctenophora) жақын формалардан пайда болған деп болжамдар айтады. Бұл теория бойынша буылтық құрттардың трохофорасы және DinophDus формалары - трохозоон тегінің алғашкы түрі және осылардан басқа буылтық құрттар пайда болған деп болжауға мүмкіндік береді дейді, бірақ бұл көзқарас тым күмәнді. Н. А. Ливанов немертиндер типін зерттеп, олардың бірқатар белгілерін буылтық құрттармен ұқсас екендігін көрсетіп, буылтық құрттар немертин тәрізді тектен пайда болуы керек деген де болжам айтты. Бірақ бұған келтіретін дәлелдер толық емес. Сонымен, кеңінен тараған қазіргі көзқарас бойынша буылтық құрттардың арғы тегі - жалпақ құрттар, олардың ішіндегі турбелляриялар. Annelida типі өзінің дамуын турбелляриялардан бастап, ұзақ эволюцияның нәтижесінде қарапайым құрылысты түрлерден анағұрлым күрделі құрылысқа жеткен. Әсіресе, денесінің целом қуысы мен метамериясының жетілуі жоғары дәрежелі құрылысты жануарлардың - буынаяқтылар, моллюскалар типінің қалыптасуына себепкер болды. Буылтық құрттар типінің ішінде ең қарапайым құрылысты және орталық тобын құрайтын көпқылтандылар (Polychaeta) класы. Бұдан бірінші бағытта тіршілік орталығының ерекшелігіне байланысты, яғни тұщы су мен топырақта тіршілік етуге көшуіне байланысты азқылтандылар (Oligochaeta) класы, ал олар арқылы паразиттік тіршілік етуіне байланысты сүліктер (Hirudinea) пайда болған. Сүліктер мен олигохеттерді жақындастыратын Acanthobdellida отряды, бұларда целом қуысы, қан айналу жүйесі сақталған, бас жағында қылтандары болады. Олигохеттің Branchiobdellidae тұқымдасының өкілдері құрылыс жағынан сүліктерге ұқсас. Эхиуридтер мен сипункулидтер шығу тегі жағынан олигомерлі полихеттермен байланысты. Буылтық құрттардың жоғары дәрежелі ерекшелігінің бірі - оларда целом қуысы мен қан айналу жүйесінің болуы. Целомның пайда болуы туралы әр түрлі теориялар айтылды. Олардың ішінде бастылары - төрт теориялар: Схизоцельді теориясы бойынша буылтық құрттардың целомы жұмыр құрттардың (Nemathelminthes) алғашқы дене қуысына (схизоцель) гомологты, яғни ұқсас бастамадан дамыған және оның қарапайым жетілген түрі. Бірақ бұл теория жануарлардың эмбриональдық дамуындағы целомның неліктен ішек қабырғасы есебінен түзілетіндігін түсіндіре алмайды. Миоцельді теориясы бойынша целом жануарлардың бұлшықетті бастамасыңда сұйыққа толы қуыс ретінде түзілген. Целом әдетте өзін қоршаған бұлшықеттерге тірек болған. Бұл теорияның дұрыстығы, целомның тірек қызметінің маңызы жайлы мақұлдауында, бірақ миоцельді теория целомның басқа қызметіне түсініктеме бере алмайды. Гоноцельді теориясы бойынша целом төменгі сатыдағы құрттардың жыныс бездерінен пайда болған. Әрбір целомның қуысы турбеллярия мен немертиндердің гонада қуысына сәйкес келеді, перитонеальды эпителий гонада қабырғасынан, ал целомодуктылары - жыныстық жолынан пайда болған. Шынында да, барлық целомдық жануарлардың целомы жыныстық қызметін атқарады, бірақ целом қабырғасы гонада қабырғасынан пайда болды деуге дәлел жеткіліксіз, сондықтан жыныс клеткалары соматикалық клеткалар болып қалады. Энтероцельді теориясы бойынша целом өз бастамасын арғы тегі ішекқуыстылар мен ескектілердің гастроваскулярлық жүйесінен алады. Осыны ескере отырып бұл теория целомның жыныстық қызметін дұрыс түсіндірген және сипаты жағынан гоноцельді теорияны қамтиды. Энтероцельді теорияның дәлелдері толығырақ, себебі екінші реттік ауыздылар - Deuterostomia тобының целом қуысы энтероцельді жолмен түзіледі, яғни мезодерманың бастамасы гаструланың энтодерма қабатынан оқшауланып, сомиттарға айналып, бөлініп шығады. Осы сомиттердің қуысы кейін дене қуысына - целомға айналады. Қан айналу жүйесіне келсек, олар тек целомы бар жануарларда ғана кездеседі. Эволюциялық даму барысында целом өзінің дамып өсуі кезінде бірінші қуысты ығыстырған, ал оның қалдықтарының есесінен қан тамырлары түзілген. 21 лекция |