тарих соңғы жауап 4 колонка. Мемлекеттік емтихан сратары азастан Республикасында тарихи сананы алыптасу тжырымдамасы
 Скачать 186.1 Kb.
|
|
ХХ ғасырдың 30-жылдарындағы ұлт мүддесін қорғаушылар С.Сәдуақасовтың, С.Қожановтың және Ж.Мыңбаевтың ұстанымдары. Патшалық Ресей тұсында отарлау саясатына қарсы шығып, азаттық, дербестік үшін, ұлттық бірлік үшін күрескен ұлт зиялылары «сепаратистер», «Пантюркистер» ретінде қуғындалса, қазан төңкерісінде жеңіске жеткен большевиктердің басқыншылығы боса көктеген шақта Қазақстанды Одақтан бөліп әкетуді көздеген «буржуазиялық ұлтшылдар» атанды. Кеңестік мекемелерде қызметте болған Ж.Мыңбаев, С.Садуақасов, Т.Рысқұлов, С.Қожанов сынды ұлт зиялыларының жаңа толқынында да «Буржуазиялық ұлтшылдар» ізбасарлары, «жікшілдер», «ұлтшылдар» деген сияқты негізсіз айыптаулар тағылды, осы саясатты нәтижелі жүргізу үшін ұлттық ерекшелік, ұлттық дербестік туралы түсініктерден біржола безіндіру мақсатында шүбәлі болса да, шындықтың өзі деп көрсеткен нақты шаралар атқарылды. Кеңестік тоталитарлық жүйе ұлт басындағы халық мүддесі үшін күрескен ұлттарды «жіктердің көсемдері» етіп, соның негізінде түрлі «шылықтарды» ойлап шығарды. Солардың бірі – Сәдуақасовшылдық. «Сәдуақасовшылдық» - қазақтың көрнекті қоғам қайраткері Смағұл Сәдуақасов (1900-1933) ұстанған ұлттық позицияға байланысты «партиға қарсы» деп танылған. Қазақстандағы большевиктік шолақ белсенділердің ойлап шығарған ағымы. Басшы қызметте өзіндік пікірі бар, ерекше талантымен ерекшеленген адамдарды жала жауып қуғындап, өзінің жеке дара билігін орнату мақсатында Ф.И.Голощекин осы «Сәдуақасовшылдыққа» және тағы басқа «шылдықтарға» саяси астар беріп, өз пайдасына шебер пайдалана білді. Ұзақ уақыт бойы С.Садуақасов есіміне алашорда ұлшылдары тобына жақын оңшыл оппортунистік идеяны уағыздаушы, Коммунистік партия ішіндегі буржуазия тыңшысы, жеке меншік пен байдың мүддесін көздеуші, партияның жерге орналастыру, байларды тәркілеу, ұжымдастыру мен индустрияландыруларына қарсы болды деген негізсіз айыптаулар тақты. Келесі қазақ ұлтының көрнекті қайраткері Сұлтанбек Қожановқа «Қожановшылдық» атауы берілді. С.Қожанов 1925 жылы республикамыздың ұлттық-территориялық жағынан межеленгенге дейін де бірқатар жауапты қызметтер атқарып, Түркістан республикасының ішкі істер халық комиссары, Ағарту Халық комиссары, «Ақжол» газетінің редакторы қызметінде болды. Түркістан Кеңестері мен Түркістан Коммунистік партиясының барлық съезідеріне, РК(б)П-ның Х және ХІІ съездеріне делегат болып, қай мінберден де ойлы ұсыныстарымен, қай істе де ұйымдастырушылық қабілетімен көрінді. Астананы Ақмешітке көшіруде үлкен еңбек сіңірді. 1920 жылдардағы ірі саяси тұлғалардың бірі Сейтқали Меңдешев те осындай негізсіз айыптау құрбанына айналды. 1920-1925 жылдары Қазақ АССР Орталық Атқару Комитетінің тұңғыш төрағасы болған оның есімі Ф.Голощекин билігі тұсынан бері «меңдешевшілдік» деген «жікпен» байланысты айыпталып келді. Ф.Голощекин оны «солшылдардың көсемі» деп санады. Сондықтан да 1929 жылға дейін «меңдешевшілдікті» айыптау белсенді көріне қоймады. 1925-1928 жылдары партия ішіндегі басты қауіп «оңшыл» ағым деп орталықта Бухаринге, Қазақстанда С.Садуақасов пен С.Қожановқа Ж.Мыңбаевқа қарсы науқан қызу жүрген болатын. Жалау Мыңбаев қазақ халқының мүддесіне қайшы келетін Кеңес өкіметінің солақай саясатын сынға алып, балама жол ұсынған С.Сәдуақасов, Н.Нұрмақұлы, т.б. тобында болды. 1926 жылы 25 қаңтарда Қазақстан өлкелік комитетінің пленумында бұл топқа ұлтшылдар деп айып тағылып, қатал сынға ұшырады. Ф.Голощекиннің тапсырмасымен БК(б)П қазақ өлкелік комитетінің бақылау комиссиясы Мыңбаевтың үстінен іс қозғады. Мыңбаев ұлтшыл атанып, сынға ұшырады. XX ғасырдың 30-жылдардың басындағы ашаршылықтың демографиялық салдары. «Бесеудің хаты». Рысқұловтың И.Сталинге хаты. Қазақ жеріндегі ЖЭС-ке көшу көптеген қиыншылықтармен бірге жүргізілді. 1921 жылы жазда қуаңшылық болып, малдың 80% - ы қырылды. Елде аштық басталды. Ашығушылар республика халқының 1/3 бөлігін қамтыды: 1921 жылғы қараша – 1 млн. 508 мың адам; 1922 жылғы наурыз – 2 млн. 303200 адам. Орал, Орынбор, Ақтөбе, Бөкей, Қостанай губернияларын аштық жайлады. Аштыққа індет қосылып, 1922 жылы маусымда Батыс Қазақстанда ашығулар мен аурулар 82% - ға жетті. Астық мол болған Семей, Ақмола губернияларынан азық-түлік отрядтары ауылшаруашылық өнімінің 80%-н әкетті: астық – 4 млн. пұт; май – 24,5 мың пұт. Бұл жиналған азық-түлік пролетариат орталықтары – Мәскеу, Петроград, Самара, Қазан, Саратовқа жіберілді. Нәтижесінде Қазақстанның астықты аймақтарының халқы ашыға бастады.Елде аштық жайлады. 1921 жылғы 14 маусым – «Нақты ет салығы туралы» декреті шығып, ет салығынан босатылды. 1922 жылғы 4 тамыз – ауылшаруашылық машиналары мен құралдарын сатып алу үшін 25 млн. сом берілді. 1922 жыл – мал сатып алу үшін 2 млн. 131 мың сом бөлінді. 575 балалар үйлері, 9 балалар баспанасы ұйымдастырылды. 18,5 мың баланы РКФСР-ге әкетті. Ашыққандарға Кеңестік Түркістан туысқандық көмек көрсетіп,2 млн. пұт астық жіберілді 1921-1922 жылғы аштықтың салдары: ✓ Демографиялық жағдай ауырлады. ✓ Орынбор, Қостанай,, Ақтөбе, Орал, Торғай губернияларында Халық саны 1/3-не дейін азайды. ✓ 700 мыңнан астам адам Республикадан тыс жерлерге көшіп кетті. Бесеудің хаты қазақ зиялыларының БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің бірінші хатшысы Ф.И. Голощекинге жолдаған хаты (1932 ж. 4 шілде). Бастапқыда И.В. Сталинге арналып жазылған. Бесеудің хаты республикадағы мал шаруашылығының күйрегендігі салдарынан елді алапат ашаршылық жайлағандығын айтып сақтандырған алғашқы дабылдардың бірі болды. Хатта қазақ ауылындағы социологиялық қайта құрулар бүкіл халықтық қасіретке айналып, барлық әлеуметтік топтарды — байларды, орташаларды, кедейлерді қамтығаны, күштеп ұжымдастыру мен отырықшыландыру, алым-салық жинаудағы қиянаттар жұрттың жаппай аштық пен індетке, ауа көшуіне әкеліп соққандығы шыншылдықпен баяндалды. БК(б)П Қазақ өлке комитетінің ауыл шаруашылығын басқару жөнінде жүргізген қатыгез саясаты сынға алынды Бірақ құжатта жергілікті жерлерде жіберілген “асыра сілтеушіліктерге” солшыл коммунистер айыпты деп көрсетілді. Елді ауыр жағдайдан құтқарудың жолдары ұсынылды. Хаттың авторлары — жазушы Ғабит Мүсірепов (1902—1985), Қазақ мемлекеттік баспасының меңгерушісі Мансұр Ғатаулин (1903—1938), Алматы Комвузының басшы қызметкерлері Емберген Алтынбеков (1904—1954) пен Мұташ Дәулетқалиев (1904 — 1982), Қазақ АКСР Мемлекеттік жоспарлау комиссиясының сектор бастығы Қадыр Қуанышев (1906 — өлген жылы белгісіз) қуғынға ұшыратылды. Хаттың жазылуына Халком Кеңесінің төрағасы Ораз Исаев түрткі болған. Бесеудің хаты қазақ зиялыларының тоталитарлық. [ тәртіпке наразылығының бір көрінісі болып табылады Сталинге_хаты'>Тұрар Құсқұловтың Сталинге хаты Тұрар Рысқұловтың Сталинге 1933 жылдың наурызында хат жолдады. Бұл хат 35 беттен тұрған.Сондайық Сталиннің қабылдауындада болған. Бірақ осы үшін ату жазасына ұшыраған. Т.Рысқұлов өзінің хатында Қонысынан ауған қазақтардың саны және олардың жағдайы туралы деректермен,мал басының кеміп кетуі, Асыра сілтеушіліктер мен көз бояушылықтар туралы, Қазақ шаруашылықтарындағы егіс көлемі жөнінде, Қазақтарды отырықшыландыру жөнінде, Қонысынан ауғандар мен қазақ жұмысшылары жөніндегі ұлт саясатының бұрмалануы туралы, Орталық Комитеттің 1932 жылғы 17 қыркүйектегі «Қазақстанның ауыл шаруашылығы және атап айтқанда, мал шаруашылығы туралы» шешімін жүзеге асыру туралы жағдайларды және мәселелері туралы баяндайды. Нәтижесінде Қазақстанға азық-түлік арқылы көмек көрсету мәселесі шешілген болатын. Сталиндік репрессиялар, олардың көлемі және ауыр салдарлары. Еліміздегі тұңғыш репрессия 1928 жылдан басталды. Елде 1936 жыл 5 желтоқсанда Кеңес Одағының жаңа Сталиндік Конституциясы қабылдады. Ол бойынша КСРО – да бюрократиялық орталықтандыру орнықты. Республикалар іс жүзінде толық егемендік алған жоқ.Оларға заң шығару құқығы берілмеді.Одақтың өктемдігі астында өмір сүретін болды. Социализм тоталитарлық казармалық сипат алды. Елде сталиндік саясат жүзеге асты. Жазалау органдарының қызметі күшейтілді. Осылайша жеке адам құқығы аяққа басылып, пікір айтқан, ұсыныс жасаған адам «халық жауы» қатарына жатқызылып жазаланды. Сталиндік қуғын-сүргін «геноцид саясаты» осылай басталды. Қазақ зиялы қауымын жаппай қудалау 3 кезеңнен тұрды: 1. 1928жылдың соңында 44 адам- бұрынғы «Алашорданың» қайраткерлері «буржуазиялық» ұлтшылдар деген кінәмен тұтқындалды. 2. 1930 жылы қыркүйек-қазан айларында 40 адамнан тұратын 2-ші топ ұсталды.Олардың 15-сі Ресейдің орталық қара топырақ аудандарына жіберілді.1937-1938 жылы лаңкестік жаппай сипат алды.Көптеген зиялылар 1937-1938 жылы атылды Ол кездегі қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялыларына тоқталамыз. 1946-1953 жылдар Қ.Сәтбаев,М.Әуезов,Е.Бекмаханов қуғынға ұшырады. «Халық жауларын» жазалау.Біріккен мемлекеттің саяси басқарманың (БМСБ) үштігі «Алашорда» қайраткерлеріне мынандай жалған кінәлар жапты: – Кеңес билігінің саясатына қарсы шықты; – Жауапты кадрларға қатысты лаңкестік актілер ұйымдастыру үшін жастар арасынан әскери топтар ұйымдастырған; – Жастар арасынан әскери кадрлар дайындаған; – Байлар мен арадағы байланысты орнату үшін «Алқа» үйірмесін құрған; – Кеңеске қарсы үгіт жүргізген; – Қазақстанды КСРО-дан бөліп әкетіп,Жапонияның протектораттығына бермек болған; – Өздері Жапония мен Германияның тыңшысы, «ұлтшыл фашистер» деген т.б болжаммен айыпталды; Саяси қуғын-сүргіннің себебі, сипаты, салдары: Қазақстанда саяси қуғын –сүргін құрбандарын еске алу күні 1997 жылдан бері 31 мамырда атап өтіледі. 1993 жылы республикада саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы заң қабылдады. Мақсаты: – отаршылдық салдарын жою – саяси зұлматтан зардап шеккен жандардың құқығын қалпына келтіру – тоталитарлық режімнің акциялары мен актілерге саяси құқықтық баға беру Статистикалық мәлімет бойынша Ресми деректер бойынша КСРО –да 3,77 млн адам Сталиндік репрессия құрбаны болған. Олардың 500 мыңы атылса , қалғандары – 25 жылға дейін бас бостандықтарынан айырылған. Бүгінгі таңда 1921-1954 жылдар аралығында 103 мың адам қуғын-сүргінге ұшырап, олардың 25 мыңнан астамы атылған. Елімізде бүгінгі таңда 345 мың заңсыз қуғындалған адам ақталды. Олардың ішінде Қазақстанға жер аударылғандар бар. Саяси қуғын-сүргін сипаттары: – 1921 – 23 жылдарда малды тартып алу – малдан айырылудың кесірінен болған аштық – шаруалар көтерілісі мен “бандыларды жою” деп аталған қырғын науқан – бай –кулактарды жою, олардың мүліктерін тәркілеу және жер аудару – 1923-33 жылдар аралығындағы дін өкілдерін жазалау – халық жауларымен , шетел тыңшыларымен жүргізілген күрес Айып түрлері : – халық жауы – Отанына опасыздық жасағандар – шпиондар – сатқын – буржуазияшыл –ұлтшыл 1. Жаппай өлім жазасына кесу 2. Түрмеге қамау 3. Тұтас жер аудару 4. Қылмыстық істерді қолдану 5. Адамдардың қадір- қасиеттері мен жанын жаралау. Осы жазалау шараларын ұйымдастыру үшін Қазақстанда лагерьлер жүйесі құрылды. 1930 жылдың мамыр айында КСРО Халық Комиссарлары Комитеті «Қазақстанда еңбекпен түзеу лагерьін құру туралы» қаулы қабылдайды. Қазақстан картасында Карлаг, Степлаг, Алжир т.б лагерьлер пайда болады.1953-жылы Сталин қайтыс болғанан кейін «жылымық» кезеңі басталды сол жылдары қазақ зиялылырынан айыптау алынып тасталынды. Карлаг аумағы солтүстіктен оңтүстікке дейінгі 300 шақырым, шығыстан батысқа дейінгі 200 шақырым жерді алып жатты. Оған қоса осы аумақтан сыртқары лагерьден 350 шақырым жерде Ақмола және 650 шақырым жерде Балқаш бөлімшелері құрылды. Карлагты құрудағы басты мақсаттардың бірі – сол кезде қарқынды дами бастаған Орталық Қазақстандағы Қарағанды көмір бассейініне, Жезқазған және Балқаш мыс қорыту комбинаттарына аса ірі азық-түлік базасын жасау болды. Оған осы өнеркәсіп салаларын құрып, дамытуға жұмыс күші де қажет болатын. Қарлаг 32 мың тұтқынға арналған, ал шын мәнінде, мұнда 75 мыңға жуық адам отырды СТЕПЛАГ — «халық жауларына» арналған ерекше лагерь. 1940 жылы Кеңгір өзенінің жағасында бұрынғы пионер лагерінің орнынан КСРО ішкі істер халық комиссариатының (НКВД) ірі лагерь «Жезқазған лагері және КСРО НКВД ГУЛАГ-ның комбинаты» құрылды. 1943 жылы Үлкен Жезқазғанның іске қосылған және салынып жатқан бөлімдерінің бәрі НКВД-ның қарауына беріліп, ол «НКВД Жезқазған еңбекпен түзеу лагерь-комбинаты» деп аталды.1947 жылы №4 Ерекше лагерь немесе СТЕПЛАГ деп аталды. СТЕПЛАГ-тың басты міндеті — Жезқазған мыс комбинатын тез арада салып бітіру. Лагер 1940 жылдың 1 сәуірінен бастап жұмыс істеді.1942 жылдың 1 қаңтарында лагерьде 120–140 тұтқын ұсталды. Бұлардың ішінде 1830-ы төңкеріске қарсы қылмыстылар, 548-і бандитизм және кісі өлтіргені, 108-і шекараны рұқсатсыз өткені, армиядан қашқан және әскери қылмыстары, 9050-і өзге де қылмыстары үшін сотталғандар. Сотталғандар негізінен кінәсіз жұмысшылар, колхозшылар, инженерлер, дәрігерлер және НКВД тізімі мен құрылысқа, шахталарға еңбек күші керек болғандықтан қамалған адамдар болды. Соғыстан кейін лагерьге 12 мың Кеңес тұтқындарына 8 мыңға жуық соғыста қолға түскен немістер мен жапондықтар келіп қосылды. Лагерь үш негізгі бөлімшеден тұрды: Кеңгір, Жезқазған және Қарсақбай бөлімшесі. Алжир. Лагерьде 22 болімше болған онда. 22 мыннаң астан жазықсыз жазаланған «Отаның сатқандардың әйелдері азап шекті. Сотталған аналар орналасқан лагерьді көпшілік «Алжир -cонау 1937-ші жылы ІІХК-ның арнайы бұйрығымен салынған Ақмола халық жаулары әйелдерінің лагері, кейін баршаның аузында АЛЖИР аталып кеткен азап орталығында 20 мыңға дейін нәзік жандар қамауда болған. Қарағанды лагерінің 17-ші бөлімшесінің артынан 26-шы нүкте болып құрылған осынау тозақ орталығында небір ел жайсаңдарының зайыптары, қыздары мен қарындастары жазықсыздан-жазықсыз жапа шекті. Ең сұмдығы – мұнда бойына нәресте біткен аналарға да мейірімділік жасалмады. Нәтижесінде темір тордың ар жағында 1 мың 507 нәресте дүниеге келіп, олардың басым көпшілігі аштық пен суықтың құрбаны болды. Солардың бірі «Отанына опасыздық жасағандардың жарларының Акмола лагерінде» (АЛЖИР) С. Сейфуллин, Б. Майлин, Ж. Шанин, С. Асфендияров, М. Тәтімов, Т. Жүргенов, Н. Нұрмақов, С. Сармолдаев, С. Есқараев және басқа белгілі қайраткерлердің жарлары қамауда ұсталды. 1938 жылы 6 қаңтарда, мәселен, мұнда 1-3 жас аралығында балалары бар 50 әйелден тұратын алғашқы этап келіп түседі. Олар ерлері саяси айыпкер ретінде сотталған, өздері жас сәбилерімен тұтқынға алынған аналар болатын. ХХ ғасырдың 20-30 жж. халықтың сауатсыздығын жою. (жетістіктері, кемшіліктері және іске асыру жолдары). 1919 жылы 26 желтоқсанда «РКФСР халықтары арасында сауатсыздықты жою туралы» декреті бұл мәселе бойынша негізгі міндеттерді белгілеп берді. 1924 жылы Қазақстанда «Сауатсыздық жойылсын» қоғамы ұйымдастырылды. 1921–1927 жылдар аралығында Қазақстанда 200 мыңға жуық адам әр түрлі жерде оқыды. 1928 жылы Қазақстанда барлық халықтың 28%-ы сауатты болды. Ал қазақтар арасындағы бұл көрсеткіш 10% болды. Еңбекшілер зор ынтамен оқуға кірісті. Егер 1920-1921 оқу жылында сауатсыздықты жою жөніндегі 2412 пункт жұмыс істеп, оларда 27,3 мың адам оқыған болса, 1924-1925 оқу жылында тиісінше — 6677 пункт және 1731 мың адам сауатын ашты. 1928 жылы Қазақстанда барлық халықтың 28%-ы сауатты болды. Ал қазақтар арасындағы бұл көрсеткіш 10% болды. Алайда атқарылатын жұмыс әлі көп еді, өйткені 1,7 млн. қазақ сауатсыз күйінде қалып қойды. 1930 жылғы 11 қаңтарда Қазақ АКСР ОАК сауатсыздықты міндетті түрде жою туралы декрет қабылдады, содан кейін сауатсыздықты жою пункттерінің желісі кеңейе түсті, әліппе мен оқу құралдарын шығаруға және тұрақты сауат ашу мектептерін ұстауға 2 млн. сомға жуық қаржы бөлінді. Елдегі экономикалық жағдайдың оңалуы халыққа білім беру ісінің өрлеуіне жағдай жасады. 1923 жылдан бастап мектептердің жүйесі ұлғайды, мұғалімдердің тұрмысы жақсара түсті. 1924-1925 оқу жылының басында 1251 бірінші басқыш мектеп, оның 747-сі қазақ мектебі, 25 коммуна-мектеп (24-і қазақша) және 68 жеті жылдық және екінші басқыш мектеп болды. Республикада ересектер арасында сауатсыздықты жою ісіне сол кездегі «Ауыл мұғалімі» журналы мен «Төте жол» газеті әдістемелік құрал ретіндегі көмегін тигізді. 1930 жылғы 11 ақпанда «Қазақ АКСР-інде халықтың сауатсыздығын міндетті түрде жою туралы» қаулы қабылдады. Жою мерзімі бірінші бесжылдықтың аяғы болып белгіленді. Шараларды жүзеге асырудың жоспары жасалды және сауатсыздықты жоюға арналған қаржы қоры құрылды. 1931 жылы Қазақстанда 15–20 жас аралығындағы барлық адамдардың сауатын ашу, яғни оларға міндетті білім беру жүйесі енгізілді. Сауатсыздықты жою мақсатында республикада ағарту ісіне жұмсалатын қаржының мөлшері көбейді. 1936 жылы жер-жерден ашылған сауатсыздықты жою мекемелерінде 500000-нан астам адам оқыды. 1939 жылы Қазақстан халқының жалпы сауаттылығы 76,3%-ға жетті. қазақ халқының арасында бұл көрсеткіш 40%-ға жетті. ХХ ғасырдың 20-30 жж. Қазақстанда орта арнаулы және жоғары білім беру жүйесінің қалыптасуы. Бейбіт өмірге көшу жағдайында сауатсыздықты жою, кадрларды даярлау, мектептер мен жоғарғы оқу орындарын ашу қажет болды. Ол үшін мынадай шаралар істелді: 1931 жылы Қазақ Акср атқару комитетінің төралқасы мен халық комисарлар кеңесі 15 жастан 50 жасқа дейінгі сауатсыз еңбекші халқына жалпыға бірдей міндетті білім беруді енгізді. Кеңес үкіметі ағарту ісін дамытуда күш жігерін аяған жоқ. 1926 жылы мамыр айында Казақ АКСР біріңғай еңбек мектептерінің жарғысын қабылдады. 3 жылдық, 4 жылдық мектептерге көше бастады. Ағарту ісіне жұмсалатын шығын өсті, қаржы бөлу ұлғайды. 1920 жылдары қазақ мектептеріне арналған оқулықтар мен әдістемелік құралдар жасалына бастады. Қ. Сәтбаев алгебра оқулығы, А. Байтұрсынов суретті әліппе, мысал жұмбақтар жинағы, Ә. Бөкейханов география оқулығы, Ж. Аймауытов ана тілі оқулығы. 1928 жылдан бастап кәсіптік білім беру жүйесі жолға қойылды. 1928 тұңғыш педогогигалық институт ашылды. 1931-1932 ж Орал және Қызылордада пед институт ашылды. 1929 ж Алматы зоотехникадық малдәрігерлік институт. 1931 жылы Алматы мед институт ашылды. 1930 жылы ауылшаруашылық институт ашылды. |