Сахна жне актер алы сз
 Скачать 0.58 Mb.
|
|
ТОҒЫЗЫНШЫ ЗАҢДЫЛЫҚ Өлшем-ырғақ (темпо-ритм) Адам баласының мінез-құлқы, көңіл күйі мен әрекетін, оқиғаның уақыты мен кеңістігін безбендеп, сарапқа салатын өлшем-ырғақ терминологиясын К. С. Станиславский музыка саласынан алып иемденген. Ы р ғ а қ — әрекет кезінде өтіп жатқан мезгілді мөлшерлейтін ұғым. Қозғалыс тұрғысынан назар салсақ, әрекет желісі — баяу, жәй, сылбыр, орташа, ширақ,жылдам, тез сияқты өлшемдік өзгерістерге түсіп, даму сатысына сай әр қилы жағдайда адамнан белгілі бір мөлшерде күш-қуат талап етеді. Ырғақ иірімдеріне жұмсалған бейнетке сәйкес едәуір қажыр-қайрат жұмсалады. Алайда, ырғақ — адамның ішкі толғанысы мен психикалық көңіл күйіне әсер етпейді Ол — өтіп жатқан әрекеттің қызу қарқыны мен ыстық ырғақты иірімдерін ретке салып, уақыт пен кеңістік үйлесімін кесіп-пішіп белгілейтін процесс. «Ырғақ — шапшаңдық немесе баяулық. Ырғақ әрекетті ұзартып не болмаса қысқарта алатын болса, тілді де шапшаңдатып немесе баяулата алады» (том 3, с. 143) деп жазады К. С. Станиславский. Өйткені, әрекеттің атқарылуы мен сөйленетін сөзге уақыт кетеді. Ырғақты шапшаңдату деген сөз — әрекет пен сөзге аз уақыт жұмсап, тез қимылдап, тез сөйлеу деген сөз. Ал, ырғақты баяулату деген сөз әрекет пен сөзге көп уақыт жұмсап, баяу қимылдап жәй сөйлеу деген сөз. Ана тілімізде ырғақтың — баяу, шапшаң, жәй, тез, сылбыр, ширақ, орташа, жедел, саябыр, екпін, қарқын, үдеу т. б. сияқты баламалары өте мол. Алайда, сахна өнерінде де өз мағынасын сақтайтын болған соң музыка теориясына академик А. Жұбанов калыптастырған аталмыш қазақша терминологияны бұзбай қолдандық. Адалында ырғақ деген сөз — қозғалысты, қимылды білдіреді. Өлшем — адамның мінез-құлқының жиі-жиі өзгеріп отыруына байланысты оның көңіл күйінің де өзгеруін сезімдік тұрғыдан бақылап, бағдарлайтын психологиялық процесс. Сахна кейіпкерінің ішкі тебіренісін, тірлік-тынысын, жүрек лүпілін, тамыр соғысын безбендейтін әрі күрделі, әрі нәзік құбылыс. Демек, «өлшем» дейтін термин өтіп жатқан оқиға мен әрекеттің тынысы мен ырғағын анықтайтын көңіл күй таразысы. Өлшем мен ырғақ — қатар өмір сүретін бір-бірімен тығыз байланысты элементтер. Көп жағдайда олар бір- біріне тәуелді болып тұрады. Сол себепті де К. С. Станиславский екеуін қосақтап, өлшем-ырғақ деп атаған. Түптеп келгенде, өлшем-ырғақ қасиетін жаратылыстың өзі жаратқан. Соққан жел мен ескен самалдың, аққан өзен мен тулаған теңіздің, жарқылдаған жасын мен күркіреген күннің өз өлшемі мен өз ырғақтары бар. Тіпті сатырлай жанған өрт пен оның көкке өрлеген түтінінде де өлшем-ырғақтың өрнектері өмір сүреді. Ең жексұрын деген бас пен тістің сырқырауы да соларға негізделген. Жылау мен сықтау, қуану мен қайғыру да сол заңдылықка бағынады. Сайып келгенде, өмірде өлшем-ырғаққа бағынбайтын еш нәрсе жоқ. Дүние мен жаратылыс жарықтық, бәрінің есебін шығарып, кесіп- пішіп өлшеп қойған. Жаратылыста жаңылыс деген болмайды. Дүние түп-түгел есеп-қисап, өлшем-ырғақтан тұрады. Ал, адам бәрін сол табиғат-анадан алады, содан үйренеді. Үйренгенін өнерінің, тұрмыс-тіршілігінің қалыбына құйып, өрнегіне өрмек етеді. Демек, ырғақ- өлшемді туғызса, өлшем — ырғақты өмірге әкеледі. «Өлшем-ырғақ» тебіреніс зердесі мен сезім дүниесін қоздыратын құбылыс. Ал, өлшем-ырғақ процесін тудыратын қозғаушы күш —«ұсынылған тосын жағдай». Өлшем мен ырғақтың өзгеріп, құбылуы ұсынылған тосын жағдайдың өзіне тікелей байланысты. Мәселен, «Ревизор» комедиясының бірінші актісінде Бобчинский мен Добчинскийдің қалаға ревизордың келгенін хабарлайтын көрініс бар. Автордың «ұсынылған тосын жағдайы» бойынша аталмыш көріністі қос кейіпкер кақалып-шашалып, жарыса сөйлеп ең шапшаң өлшем-ырғақта өткізеді. Даурыға, дабырласа, асығып, аптығып сөйлеу — Н. В. Гоголь тарапынан «ұсынылған тосын жағдай». Ал, осы көріністі Вс. Мейерхольд басқаша шешкен. Оның қойылымында Бобчинский мен Добчинский ентігін басып, әдейі созып асықпай әрекет еткен. Мақсат — айналасындағылардың төзімін тауысып, ықылас-ынтасын қүшейту. Демек, бұл жерде Вс. Мейерхольдтің «ұсынған тосын жағдайы» өктемдік етіп тұр. Ендеше, өлшем-ырғақты «ұсынылған тосын жағдай» тудырады. Осылардан байқалғандай, оқиға мен әрекет қисыны талап етіп отырған баяу өлшем-ырғақты шапшаңдатып зорлық жасауға болмайды. Керісінше, шапшаңдықты тілейтін өлшем-ырғақтың қарқынын төмендетіп, баяулыққа салуды да еш заңдылық көтермейді. Өлшем-ырғақтың заңдылығы бұзылған жағдайда К. С. Станиславский: «зайыбымен қол ұстаса салып, желе-жортқан күйі таққа барып отыратын император болмайды» деп әзілдейді екен. Шындығында, сән-салтанатпен барып отыратын таққа әйелін жетектеп тұра жүгірген императордың әрекеті күлкі шақырмай ма? Өкінішке орай, сахна алаңында мұндай жағдайлар болып тұрады. Көрермен түсінбей қалады-ау деп көңіліне күдік алған актер, кейде ойын өрнегін шамадан тыс бөгеп, созып тұрып алады немесе керісінше көрермен зерігеді-ау деп секемденіп, ойын өрнегінің қалыпты өлшемін бұзып, асықтыра бастайды. Актер екі жағдайда да өлшем-ырғақтың заңдылығын бұзады. Өзінің актер- лік көңіл күйінің жалған өлшем-ырғағын кейіпкеріне әкеп таңады. Олай болса, дұрыс өлшем-ырғақтан ауытқу деген сөз — пьесаның әрекет арқауы мен кейіпкердің мінез-құлық қисынынан ауытқу деген сөз. Сол себептіде өлшем-ырғақ техникасының басты элементтерінің бірінен саналады. Музыкалық театрларда өлшем-ырғақтың нақтылығы мен дұрыстығын дирижер басқарады. Ал, драма театрларында ешкім басқармайды. Сондықтан драма артистері «өлшем-ырғақ» процесіне айрықша мән беріп, оны баптап, дамытуға күш салу керек. Актер ең жәй өлшем-ырғақтан бастап, ең шапшаң өлшем-ырғақ, аралығына дейін айрықша мән бергені абзал. Өйткені, бұл аралықтарда айтарлықтай «секірістер »бар. Мәселен, бір-ақ қана қи мыл-іс әрекетін орындау барысында бір өлшем-ырғақтан екіншісіне секіру үшін екі тәсіл бойынша әрекет етуге болады: бір жағдайда, ұсынылған тосын жағдайдың өзгеруіне байланысты өлшем-ырғақты да өзгерту болса, екінші жағдайда, өлшем ырғақтың өзгеруіне байланысты ұсынылған тосын жағдайдың тосын түрін табу. Мәселен, Гамлеттің атақты монологы «не өлім, не өмір» (Быть или не быть) үзіндісін алайық. Осы сәтте Гамлеттің ұсынылған тосын жағдайы — асықпау болса, онда бұл монологтың өлшем-ырғағы да баяу болмақ. Яғни «ұсынылған тосын жағдай»— өлшем-ырғақтың сипатын өзгертіп, өз өктемдігін жүргізіп отыр. Ал, егер өлшем- ырғақты жеделдету қажет болса, ұсынылған тосын жағдайдың да сипаты өзгереді. Бұл арада «өлшем-ырғақ» басшылыққа иелік етеді. «Өлшем-ырғақ» тек, сыртқы сипатымызға ғана әсер етіп қоймай, ішкі көркемдік мазмұнымыз бен сезімімізге де әсерін тигізеді. Біз көп жағдайда өлшем мен ырғақтың әрекет үстінде немесе қимыл кезіндегі процесін тілге тиек еттік. Сонда адам қимылдамаған сәттерде: үн-түнсіз отырғанда, біреуді күткенде, жатып дем алғанда өлшем-ырғақтан тыс қала ма деген сұрақ тууы мүмкін. К. С. Станиславский: «Біз белгілі бір өлшем-ырғақ бойынша өзімізше ой ойлаймыз, армандаймыз, жасып- жабырқаймыз, өйткені тіршілік тоқталып қалмайды. Ал, тіршілік бар жерде —әрекет бар, әрекет бар жерде — қимыл бар десек, қимыл бар жерде — ырғақ та болады, ырғақ болса — өлшем де болады»» (там же, с. 152) деп адам үн-түнсіз ой ойлап, мұңға батса да өлшем-ырғақпен бірге өмір өмір сүретінін айтады. Ой ойлап, армандау, жабығып, жабырқау — сезім пернелері іспеттес әуендік құбылыс. Асқақ ән мен тәтті күйді сезім тудырады. Ал, ән мен күй түгелдей өлшем мен ырғақтан тұрады. Керісінше, өлшем-ырғақ әуенді өмірге әкеледі. Наза мен наланың, қайғы мен қуаныштың, мұң мен азаның сезімдік әсері уақытпен, яғни не ұзақ, не қысқа мезгіл мөлшерімен өлшенеді. Аталмыш сезім құбылыстарының адам көзіне шалынбайтын ішкі қимыл-қозғалыстарының уақыт өлшемі бар. Мәселен, домбыраның шегінен таралған дыбыс қағыстың қағылуына байланысты не ұзақ, не қысқа үн шығарады. Үннің созылуы немесе тез тына қалуы уақытқа бағынады. Ең елеусіз деген жәй дірілдің де мезгіл-межесі, шет-шегарасы бар. Демек, сезімнің өзіне тән, өз табиғатына лайық өлшем-ырғағы билік етеді. Тіпті, адам ынтызарлығының, күллі көңіл-күйінің, тіршілігінің өз өлшемі мен өз ырғағы қалыпты жағдайда өз бетінше өмір сүріп жатады. Ой ойлау мен қиял кезудің өлшем-ырғағы тіпті ғажап. Ол ғарыштық кеңістік пен сәуле жылдамдығы арқылы өлшенсе керек. Олай болса, кез келген факт немесе оқиға өзіне лайық өлшем-ырғақпен өмір сүреді. Оқиға өрнегіне сай өз өлшемін таппаған жағдайда олар күлкі шақырады. Өйткені, тіршілігіміздің әр қас қағым сәттерінде ішкі және сыртқы өлшем-ырғақ табиғи түрде жүріп жатады. Ол — өміріміздің тірлік-тынысы, тамыр соғысы. Актер мұраты — өлшем мен ырғақтың тамыр соғысын тап басу, өз әрекетінің күш-қуатына лайықтап шақтау. Сахна алаңындағы актердің іс-әрекеті әр түрлі ұзақтық пен ырғақтың құрамдас бөлімі — ірі және майда қимылдардан пайда болады; ал, тіл сөздің ұзақ немесе қысқа екпінді, екпінсіз буындар мен бунақтарынан тұрады. Өлшем мен ырғақты туғызатындар да солар. Демек, әрекеттің өлшем-ырғағы бар да, сөздің әрекет ырғағы бар. Ән мен күйдің, көңіл мен қиялдың, қуаныш пен қайғының, қыл қысқасы, сезім пернелеріне қатысты құбылыстардың күллісінің өз өлшем-ырғағы болмысына сай тіршілік етеді. Сайып келгенде, өмірдегі сияқты сахнада да әркімнің өлшем мен ырғағы басшылық қызметін атқарады. Біз негізінен жеке жағдайларда кездесетін құбылыстарға тоқталдық. Өлшем-ырғақтық көпшілікке тән, ортақ сипаттары да жиі болып тұрады. Әсіресе, көпшілік сахнасы мол спектакльді қою кезінде режиссер мен актерлердің өлшем мен ырғақтың тосын түрімен бетпе-бет кездесіп қалатын сәттері болады. Бұл — қиын процесс. Режиссер мен актер шеберлігі осы тұста сынға түседі. Көпшілік сахнасының тыныс-тіршілігі бір леппен шешілмейді. Оның тамыр соғысы да әр қалай. Адамдары да ала-құла, кейіпкерлерінің мінез-құлық, көзқарас көкжиектері мен қам-қаракеттері де әр алуан. Осындай творчестволық құрамы аса күрделі көпшілік сахнасын бір өлшем-ырғақпен өлшеуге болмайды. Бұл, әсіресе, ең алдымен койылым иесі — режиссерге қойылатын қатаң талап. К. С. Станиславский: «Егер сахна алаңында өмір сүріп, әрекет етіп жатқан көпшілік ансамбль кордебалетінің бишісі немесе сапта тұрған сарбаздар сияқты бір өлшеммен тыныс алса, онда шартты өлшем-ырғақ түрі пайда болмақ. Ал, оның бар қуаты бәріне ортақ механикалық машық пен тобырлық қана» (там же, с. 157) деп дүйім жұртқа ортақ өлшем-ырғақпен өмір сүруге болмайтынын қадап тұрып ескертеді. Ақиқатқа жүгінсек, бір адам көпшіліктің, көпшілік бір адамның өлшемімен өмір сүрмейді ғой. К. С. Станиславский осыны айтып отыр. Өкінішке орай, көптеген театрларда көпшілік сахнасының өлшем-ырғақтың тіршілік тынысына, тамыр соғысына қалай болса солай ат үсті қараушылық бар. Соның салдарынан К. С. Станиславский айтқан әмбеге бірдей «механикалық машық пен тобырлық» ортақ өлшем-ырғаққа қазықталған табиғи емес шарттылық, жасандылық сипаты бірінші планға шығып кетіп, көпшілік сахнасының көркемдік шынайы тіршілік тынысы бұзылады. Сондықтан, сахна өнерінде бәріне ортақ бір өлшем-ырғақ болмайды. Ол — шарттылық. Ал, шарттылық — кәсіпқойлық пен кейіпкерсындылыққа итермелейтін тәсіл. Демек, көпшілік сахнасына қатысатын әр актердің жеке-жеке өлшем-ырғағын тауып, анықтау — көркемдік кепілі. Кей жағдайда өлшем-ырғақтың аралас түрлері де кезігіп қалады. Мысалы үшін Гамлеттің ішкі дүниесін айтсақ та жеткілікті. Оның жан сарайында әр қилы әлемтапырық өлшемнің бір арнаға тоғысқан жиынтық жиындысы қайнап жатыр. Ол — шешім мен күдіктің арпалысы. Шешімді — күдік шырмаса, күдікті — шешім жеңе алмайды. Ол үшін: «Өлу ме, қалу ма» проблемасын шешу ең негізгі мақсат. Өлім мен өмір — тайталаста. Міне, дәл осы жағдай, өлшем-ырғақтың осындаң әрі- сәрі әр қилы сипаты — Гамлеттің ішкі күресі мен күдік, шешім қайшылықтарын қатты қоздырып, өзімен өзінің кақтығысын қабындатып жібереді. Бұл процесс — сезімді қамшылап, ішкі психологиялық белсенділікті арттырып, өмір сүруге құштарлықты күшейтеді. Осындай әр қиырдан бас қосатын көңіл күйдің әр қилы құбылысы — аралас өлшем-ырғақтың көркемдік сипатын бейнелейді. Нәтижесінде, Гамлеттің шешім мен күдік болмысынан бастау алған қарама-қарсы екі өлшем бір арнадан құйылыс тауып, ағыс түзейді. Көпшілік жағдайда тек роль ғана емес, мұқым бір пьесаның өзі де әр түрлі қарама-қарсы өлшем-ырғақтың сабақтастығынан сипат табады. Атап айтқанда, А. Чеховтың Ваня, Астров, Соня, Апалы-сіңілі үш қызы сияқты бас кейіпкерлері осы принципке негізделген. Сырттай сыпайы күй кешкен олардың ішкі дүниесі мазасыз. Астаң-кестең аласапыранға толы. Бұлар бір сәт, бір мезетте ішкі және сыртқы өлшем-ырғақпен кабат өмір сүреді. Сырттай сыр бермей, іштей еңіреу — өлшем мен ырғақтың орындаушылық планда өз қиындығын тудырады. Осы тұста көңіл күйдің ішкі асаулығы сыртқы ұстамдылықтың өлшеміне нұқсан келтірмеу үшін тізгінді тең ұстайтын техникалық шеберлік қажет. Ал, іс жүзінде хас шебер деген сахна майталмандарының өздері де «байқатпай» сыр білдіріп қояды. Ішкі тебіреніс тасқынының тегеурінді өлшем-ырғағының екпініне ие бола алмай, кейіпкердің сыртқы тыныс-тіршілігін әбігерге салып жіберетін әлжуаздық байқатып алады. Мұның өзі кейіпкер тіршілігінің табиғи тамыр соғысын дертке душар етеді. Тамыр соғысы қалыпты арнасынан асып кетіп, не тартылып қалып жүрісінен жаңылса, кейіпкер жан дүниесіне жарақат түспек. Жүрегі жаралы, тамыры тартылған жарымжан кейіпкердің сахнада ғұмыры ұзақ болмайды. Өлшем- ырғақтың айрықша атқаратын қызметі — сахна санаткерлерін осындай кінәраттардан сақтандырып, олардан ада-күде арылту. К. С. Станиславскийдің де алдына қойған мақсаты осы. Өлшем-ырғақ артист пен рольге ғана емес, күллі пьеса мен тұтас спектакльге де қатысты. Оларды өлшем мен ырғағы бір емес, әр түрлі жылдамдык пен иірімдерден, ірілі-уақты оқиғалар легінен құралып, гармониялык сатыда тұтастық тапқан әлденеше сипаттан танылады. Ал, әлденеше сипаттан тамыр тартқан өлшем мен ырғақтың жиынтық түрі — сахнада спектакльдің әйдік,монументтік не болмаса жеңіл, ойнақы күйін өмірге әкеледі. Кейбір спектакльдерде бірінші сипат билік етсе, кейбіреулерінде екіншісі өктемдік етеді. Міне, осылар спектакльдің орталық тонын тудырады. Жалпы, өлшем-ырғақтың атқаратын көркемдік ролі өлшеусіз. Тәжірибе жүзіне сәтті қойылып, әдемі ойналған тамаша пьесалардың көрермен жүрегіне жол таппай, сахнадан тез, түсіп қалатынына күә болатын кездер де болады. Оның табысты қойылып, табыссыз аяқталатын себебі: орындаушылық олақтықтан, өлшем-ырғақ заңдылығын сақтамаудан не болмаса оны шалажансар ұғынудан кеткен кінәрат деп тұжырымдау абзал. Спектакльдің ішкі қызуын, ащы өзек тыныс-тіршілігін жете тұшынбаудан туған кемшілік. Соның салдарынан, спектакльдің өлшем-ырғағы мөлшерсіз ұзарып кетеді, не болмаса шамадан тыс екпін алып кетеді. Демек, орынсыз баяулық немесе қажетсіз қарқындық спектакльдің күйреуіне себеп болмак. Айтты айтпады, трагедияны — водевильдің, водевильді трагедияның өлшем-ырғағымен өрнектеуге бола ма? Ешқашан! Ендеше, «өлмем-ырғақ»—спектакльдің соғып тұрған жүрегі, оның тарамыс-терісінің тыныс тіршілігі! Творчество саласында, кейде орташа деңгейде жазылған пьесалардың табысқа ие болып кететін сәттері де болады. Ширақ, көтеріңкі өлшем-ырғақта шешіліп, кілті табыла кеткен орташа қойылым мен орташа орындалған сахналық шығарманың жұлдызы жарқырап шыға келгеніне де куә болған жағдайлар бар. Бұған тағы бір себеп: актер пьеса мен рольдің табиғатын терең тұшынып, тез сезініп сахнада шынайы өмір сүреді де, екінші жағынан риза болған көрермен қауым қызу қолпаштап, актер мен спектакльдің көркемдік рухын тасытып жібереді. Сол кезде қойылымның өлшем-ырғағы кездейсоқ табылып, өз арнасын табады. Өлшем мен ырғақтың осылай кездейсоқ табыла кететін ойда жоқ қызық құбылысын К. С. Станиславский жоққа шығармайды, құптайды. Осындай қызық құбылыстар, ол кісінің еңбектерінде аз айтылмаған. Ал, енді осы «өлшем-ырғақ» процесін психотехникалық әдіс жолдары арқылы басқаруға бола ма? Егер қолымызда мұндай ғылыми-техникалық мүмкіншіліктер болса, нұр үстіне нұр болмас па еді? Өкінішке орай, «өлшем-ырғақ» секілді сынаптай сырғып ұстатпайтын қиын да күрделі процесті техникалық жолдармен басқаратын өнер құралы біздің қолымызда жоқ. Сол себепті де режиссер болсын, артист болсын, өздерінің тебіреніс зердесіне, жан сарайының көңіл күйіне тәуелді жағдайда қалып отыр. Мәселенің қиындығы осында. Егер аталмыш психотехникалық құралымыз қолымызда болса, біз соның жәрдемі арқасында алдымен спектакльдің ішкі, сонан соң сыртқы өлшем-ырғағын қалыпқа құйып алып, соңында сезімнің отты қуатын арнасына салған болар едік. Қайталап айтамыз, сахна өнерінде спектакльдің өлшем-ырғақ ағысын өз мөлшерінде ұстап тұруға басшылық ететін кұрал жоқ. Бір рет қойылған спектакльдің әр ойналған сайын өлшем мен ырғағының әрқалай өзгеріп отыратыны сондықтан. Әр көріністің, бүтін перденің, рольдің, сайып келгенде, күллі қойылымның өлшем-ырғағын өз мөлшерінде уыстан шығармай ұстап тұру қиынның қиыны. Тамырдың соғысы, жүректің лүпілімен өлшенетін спектакльдің тіршілік-тынысы бір деммен ойналатын ойын өрнегін қалайды. К. С. Станиславский: «Бишілер мен әншілер, музыканттар бақытты халық! Олардың регент, хормейстер, дирижер, метрономдары бар! Оларда өлшем-ырғақ мәселесі әбден зерттеліп, творчестводағы орны дәлелденген. Музыкалық орындаушылық дәлдігі ырғақ пен жылдамдық мағынасынан алып қарағанда белгілі бір дәрежеде қалыптасып, тұжырымдалған. Ырғақ пен жылдамдық нота қағазына түсіріліп, сол арқылы дирижер ұдайы басшылық етеді. Бізде олай емес. Өлшем, тек өлең түрінде ғана жақсы зерттелген. Ал, қалғандарына келсек, музыкадағы сияқты біздің не заңдылығымыз, не метрономымыз, не нотамыз, не жазылған партитурамыз, не дирижеріміз жоқ. Міне, сол себепті де пьесаны әр күні әр қилы өлшем-ырғақпен ойнаймыз. Біздерге, драма артистеріне сахна алаңында өлшем-ырғақ жөнінен ешқайдан көмек күтуге болмайды. Ал, сол көмек бізге ауадай қажет!» (там же, с. 164— 165) деп атақты реформатордың өзі қиналса, өлшем-ырғақтың сахна творчествосында алатын орны айрықша. Себебі, біз жоғарыда өлшем мен ырғақ процесі тікелей артистің көңіл күй тіршілігіне тәуелді дедік. Мәселен, актер дәл сахнаға шығар алдында жәйсіз хабар алды делік. Бұл хабар, тек актердің роліне ғана емес, бүкіл спектакльге зиянын тигізеді. Қорқынышты хабардан қатты қапаланып, есі шыққан актер ролінің өлшем-ырғағына ие бола алмай, не мөлшерден тыс асырып жібереді, не жеткізбей қояды. Мұндай қолайсыз жағдай,қазақ сахнасының тарланы Елубай Өмірзақов ақсақалдың басында болыпты. «Асауға тұсау» комедиясы қойылатын күні ұлынан айрылған санаткер, сахнаға іштей азынып, құлазып шыққан ғой. Қайғы қайыстырған адам- кейіпкерінің өлшем-ырғақ тізгініне қалай ие болсын, ілдалдалап ойнап шыққан болар. Тап осындай қиын жағдай 1958 жылы Мәскеуге қазақ өнерінің он күндік декадасына жүргелі тұрған тағы бір тарлан Серке Қожамқұловтың да басына түссе керек. Ол да ұлынан айырлып, асығыс-үсігіс жер қойнына перзентін тапсыра салып, іштей күйзеліп, күңіренген күйі Мәскеуге сапар шегіп кете беріпті. Солай десек, кейде спектакльдің тағдыры осындай өмірде бола беретін кездейсоқ жағдайларға да тәуелді болады. Бұл жерде ешқандай психотехника көмек бере алмайды. Өйткені, өлшем-ырғақ процесін спектакльдің емес, өмірдің әлгідей «ұсынылған тосын жағдайы» билеп кетеді. Нәтижесінде, арнасынан ауытқыған өлшем мен ырғақ актердің сезім мен өмір сүру процесіне айтарлықтай ақау түсіреді. Солай десек: Өлшем-ырғақ — спектакльдің ішкі тынысының сымбаттық, мүсіндік, жатықтық, қалыптық ағыс арнасы. Өлшем-ырғақ — артист ойын өрнегінің айшықтық, әсемдік, саздылық, гармониялық сипаты. Өлшем-ырғақ — актердің өмір сүру процесінің тамыр соғысы. Ендеше, өлшем-ырғақ күллі пьесаның әрекет арқауы мен әрекет астарына негізделеді. Өлшем— образдың ішкі шиыршық атқан психологиялық қуаты, ол әрекет желісі арқылы анықталып, сөз астарына негізделеді. Ішкі сахналық өлшемді меңгеру деген сөз, орындаушылық шеберлігінің психологиялық терең шындығына қол жеткеру болып табылады. Рольдің немесе спектакльдің қалыпты сахналық өлшемін табу — сахна әрекетінің сыртқы тасқыны болып табылатын образдың ішкі тебіреністік байлығы мен оқиғалар легінің темпераменті мен рухын жеткізу. Демек, өлшем-ырғақ процесі К. С. Станиславский «жүйесінің» ең ірі заңдылықтарының бірі болып саналады. Онсыз сахна өнерінде ештеңе шешілмейді. Өлшем мен ырғақ заңдылығын жете меңгеру үшін К. С. Станиславский ұсынған сан қилы жаттығулар бар. Аталмыш еңбек профессионал актерлер мен режиссерлерге арналғандықтан, біз «Станиславский жүйесінің» теориялық жағына зер салдық. Әсілі, актер сахнада бөгде біреудің (кейіпкердің) тіршілігімен өмір сүреді. Жағдай солай болғандыктан, ол өзгенің өмірін өз өлшем-ырғағымен өлшейді. Яғни соның тіршілік-тынысына өзгеше дем салады. Кей жағдайда біреудің өлшем-ырғағымен өмір сүретін кездер де болады. Осыған орай, сезімнен өлшем-ырғаққа, керісінше өлшем-ырғақтан сезімге қатынас жасайтын жәйттер де жиі кездеседі. Сайып келгенде, режиссер болсын, актер болсын өлшем мен ырғақтың кез келген түрін техникалық тұрғыдан терең білуге міндетті. Біз өлшем-ырғақтың әрекет пен сезімге қатысты қырларын қарастырдық. Енді оның сөз бен сезім арасындағы бір-біріне тигізетін әсері мен қарым-қатынасы туралы бірер сөз. Қимыл-іс кезінде өлшем мен ырғак-әрекет арқауы мен әрекет астарын басшылыққа алса, сөз сөйлеу кезінде сөз астары мен сөйлемнің сыртқы бітімін басшылыққа алады. Сөз желісі уақытпен өлшенеді десек, уақыт — әріпке, дыбысқа, буын мен бунаққа жіктеліп бөлшектенеді. Ал, сөзден шығатын дыбыс әр қилы жылдамдыққа жіктелетін кідіріс (пауза) пен көшпенді кідіріс (люфт-пауза) арқылы өлшенеді. Дыбыстың ұзақтығы мен қысқалығы сарапқа түседі. Осындай заңдылықтарды пайдалана отырып, артист өзінің сөз сөйлеу сәтіндегі дыбыстық, үндік, әуендік сипаттарын қалыпты өлшем-ырғаққа түсіреді. Сөз — ән-күймен кіндіктес өнер. Сөздің — саздық, әндік, әуендік, әуездік қасиеттерімен қоса сыршылдық сиқыр қасиеті мол. Аталмыш қасиеттерден құр алақан артист, сахнадан сөз сиқырын жеткізе алмайды. Себебі, сөз төркіні — дыбыс болса, дыбыс төркіні — үн, әуен. Әуен — музыка. Музыка — өлшем мен ырғаққа бағынады, тактілерді тудыратын тілдің әуендік ноталары, бітімі мен пішімі, шет-шегарасы бар. Шет-шегара — өлшем мен ырғақ. «Ырғақты, үнді, сөз құйылысы — ән-күймен туыстас көптеген қасиеттер мен элементтерден тұрады. Әріп, сөз бен буын — тұтас симфония мен арияларды, тактілерді тудыратын тілдің әуендік ноталары. Жақсы сөйленген сөзді әуенді екен деп бекерден бекер айтпаса керек» (там же, с. \72) деп Қ. С. Станиславский сөз бен әуен тамырластығын жазады. Демек, музыкаға қатысты дүниелер драма өнеріне де ортақ. Өкінішке орай, көпшілік артистердің сөз саптауында мынандай басты-басты кемшілік, кінәраттар жиі кездеседі: біріншіден, сөздің баяу, саздық, әуендік құйылысы кедір-бұдыр кедергілерге, тосқауылдарға ұшырап- әуездік сипаттап айрылып жатса, екіншіден, жылдам, жеңіл, ықшам, ширақ, дақпа-дақ сәттері нақтылығынан айрылып жатады. Әсіресе, қазақ сахнасынан өзінің ішкі ағысымен байсалды айтылған немесе өз күш-қуатымен қайратты сөйленген сөздерді өте сирек еститін болдық. Айналып келгенде, осының бәрі өлшем-ырғақты дұрыс сақтамағаннан туатынын білмейміз. Сөздің нақпа-нақ өлшемі сахнада өмір сүру процесінің дұрыс өлшемі екенін, ал өмір сүру процесінің өлшемі сөздің өлшемі екенін, әмісе ескере бермейміз. Өлшем-ырғақ, тек музыкада ғана емес, өлеңде де, қара сөзде де болатынын пайымдамаймыз. Өлшем-ырғақ музыкада largo, адажио, модечато, апдапте, аллегчо, рчеsто, т. б. сияқты таңбалармен өлшенсе, сөз сөйлеу кезінде дауысты, дауыссыз дыбыстар, буын мен бунақ және кідірістер арқылы таңбаланады. Олар өлшем мен ырғақ процесін тудыратын ең негізгі сахналық материалдар болып саналады. Солай десек, артист ең алдымен грамматика ережелерін жетік білуге тиіс. Өйтпейінше, актер сөз бен сөйлем түгіл, буын мен бунақтың өлшем-ырғағын өз орнына қоя алмайды. Өйткені, өлшем мен ырғақ — әрекет арқауы сияқты әрекет желісін, сөз астарын, кідірістерді, өмір сүру процесін бір тынысқа арқандайтын күрмеу процесі. Алайда, барлық рольдер мен кез келген көріністі, ақ өлең мен қара сөзді бір-ақ өлшем-ырғақпен өрнектейтін актерлер болады. Олар тіпті жанрға да мән бермейді. Трагедия ма, комедия ма немесе драма, әлде водевиль — бәрібір. Бір кезде табылып, әбден таптаурынға түскен белгілі бір өлшем-ырғақтан айнымайды да, айрылмайды да. Келсін-келмесін бір сарынға түсіп алып төпей береді. Олар үшін Отелло, Петручио, Фердинанд, Чацкий — бір-ақ өлшем-ырғақпен өмір сүреді. Кейіпкердің өмір сүру процесін, сезімнің ішкі өлшемі мен ырғағын, ой мен оқиға астарын мансұқ етіп, сөздің немесе өлең жолдарының сыртқы жадағай пішімін өрнектеумен шектеледі. Мұндайда образ рухани мазмұн-мәйегінен айрылып, іштей құлазып, жұтайды да тақылдаған сыртқы жалаң пішіндік өлшеммен ғана қалады. Кейде, актер сөз астарына терең мән беремін деген ниетпен алдына шамадан тыс ауыр мақсат қою арқылы психологиялық кідірістерді барынша қоюлатып, өлшем-ырғақтың жүгін көбейтіп жібереді. Осылардың бәрі өлшем-ырғақтың салмағын ауырлатып, сөз бен сөйлемнің бітімі мен пішініне өрескел нұқсан келтіреді. Бұдан шығатын қорытынды: Мольердің лыпып тұрған комедиялық өлшем-ырғағын Шекспирдің іштей аласапыранға толы трагедиялық өлшем-ырғағына салуға болмайды. Сондай-ақ, аңқылдаған ақ көңіл ақ өлеңнің ағын судай асау өлшемімен ауыр қозғалатын қара сөздің тастай табиғатын ойнату да қиын. Актер қауымы осылардың арасалмағы мен мөлшер-межесін ажырата білуге тиіс. К. С. Станиславскийдің өлшем-ырғақ қағидасы осыған үйретеді. |