Сахна жне актер алы сз
 Скачать 0.58 Mb.
|
|
БЕСІНШІ ЗАҢДЫЛЫҚ Қиял мен елестету (Воображение и фантазия) Күн іспетті Зейін элементінен шуақ шашатын «сиқыр» сәулелердің келесі көркемдік легі — қиял (фантазия) және елестету (воображение). Пьеса мен роль — автор қиялынан туған әдеби материал. Актер мұраты жазушы қаламынан шыққан әдеби дүниені сахналау десек, кейіпкер тұлғасын бейнелеу барысында қиял мен елестету процесі айрықша зор роль атқарады. «Маған екінші кезектегі қосалқы рольді ойнайтын тамаша бір актердің жұмысын әлденеше рет бақылауға , тура келгені бар. Бүкіл пьеса бойынша актер ойнайтын кейіпкердің екі-үш-ақ сөзі бола тұрса да әлгі актер, автордан сол адамның мінез-құлқы мен сырт келбетін сұрап қоймай, оның өмірбаянын, шыққан ортасына дейін қазымырлана сұрап алды. Дәл осылай нақтылап біліп алу актерге, өзінің бар болғаны екі-үш сөзін дұрыс сөйлеу үшін керек болды. Жазушылар да солар сияқты. Әңгімеге аса қажет материал қоры әлдеқайда мол болу керек» (К. Паустовский, Изд. «Художественная литература», Москва, 1967, том 3, с. 335) деп білікті жазушы актер қызметі жөнінен байқағыштық танытса, Е. Вахтангов: «Актер өзінің роліне қатысы бар нәрселердің бәрін туған анасындай жатқа білу керек» деп кесімді пікір айтқан. «Материал қоры» әдебиетке қандай қажет болса, актерге де сондай қажет. Сахна санаткеріне «адамның мінез- құлқын, сырт-келбет, бет-пішінін, өмірбаянын, шыққан ортасын — туған анасындай жатқа білу» көркемдік парыз. Әдебиет пен өнер — тел қоңыр дүние. Егіздік қасиет екеуіне де тән. К. Паустовский де, Е. Вахтангов та сол ажырамас кіндіктестікті айтып отыр. Әдебиет үшін де, өнер үшін де көркемдік қор — асыл қазына. Көркемдік қор өмірдің өзінен алынады. Ол үшін жатпай-тұрмай тырбанып іздеу, зерттеу керек. Зерттеу — тудыру, өнер жасау деген сөз. Өнер жасау — елес қуу, қиялдау, қиялға берілу. Қиял мен елестету —пьеса мен рольдің ащы өзегінен өріліп шығады. Шығарманың дәуірін, қоғамын, уақыт тынысын, бейнелік құралдарын, тұрмыс-салтын зерттеу кезеңдері түгелдей солардың еншісіне тиесілі. Рольдің сахналық нұсқасы да қиялда қақталады. Ең әрісі спектакльдің «тарамыс — терісі»—образдық шешімі де режиссердің елестету санасы мен қиялында пісіп, жетіледі. Санаткер парызы — елестету арқылы қиял көрігін қыздыру. Атақты Әсет ақын: Сарайым — саба, кұям пісіп-пісіп, Қойдырман ән қымызын ой кернетіп, Сөз — жаңбыр, даусым — дауыл, әнім — ескек, Ойнақтап басылайын аз желдетіп,— дегенде сол қиялды айтқан. «Көңіл жүйрік пе, көк дөнен жүйрік пе?» дейтін қазақ мақалындағы «көңіл»деп отырғаны да қиял. Орыста: «Информация — мать интуиции» дейтұғын қанатты сөз бар. Мағынасы — көп оқып, көп тоқыған адамның көңіл көкжиегі мен қиялы жүйрік болмақ дегенге саяды. К. С. Станиславский: «Елестету — өмірде бар әм болатын және өзіміз білетін жағдаяттарды тудырса, қиял — өмірде жоқ әрі болмайтын, біз білмейтін, болып көрмеген нәрселерді тудырады» деп үзілді-кесілді тұжырым айтады да: «Мүмкін, болуы да! Кім білсін? Халық қиялы ертегі кілем-самолетті ойлап тапқанда, күндердің күнінде адамзат баласы аэропланмен көк жүзінде калықтап жүреді деген кімнің ойына келді дейсің? Иә, қиялдың қолынан бәрі де келеді, өйткені, ол бәрін де біледі. Қиял да, елестету де суреткер үшін аса қажет» (К. Станиславский, Сочинения, т. 2, с. 71) деп жазса, қиял мен елестету — бір-бірімен кіндіктес, сабақтас элементтер. Актер творчествосында ол екеуі жұптасып, қосақ ғұмыр кешеді. Қиял — көркемдіктің көмбесі болса, елестету — көмбе ішіндегі қазына. Ал, қиялдың көмбесін ақтарып, қазынасын көзге көрсететін көркемдік құрал — елестету процесі. Сахна қызметі артисті күнделікті қат-қабат қарбалас тіршіліктен елестету әлеміне енгізетін тетік — киелі күш «егер де» элементін пьеса мен рольге жегіп, желілеуден басталады. Пьеса мен роль — автордың ойдан шығарған дүниесі болса, киелі күш «егер де» мен «ұсынылған тосын жағдай» да режиссер ойының жемісі, К. С. Станиславский: «Сахнада өмірдің таза шындығы деген болмайды, шынайы шындық — өнер емес» (там же, том 3, с. 69) дейді. Сахнада автор шығармасынан өмірге келген көркемдік ой қожалық етеді. Актердің асыл мақсаты — шығарманың ізгі ойын сахналық көркемдік үлгісіне түсіру. Туындының танабынан жапырақ жайған автордың игі мұратын көркемдік көкжиегіне өрістету — оңай дүние емес. Аталмыш әдеби процестен сахна алаңына қоныс аудару кезеңде елестету ерекше маңызды роль атқарады. Біз творчестволық сәтте елестетудің ролі ерекше дедіқ. Мәселен, кез келген драматург актерге аса қажет көркемдік материал байлығын бір пьесаға толық сидырып бере алмайды. Аяқсыз қалатыны, айтылмай қалатыны көп болады. Пьеса басталғанға дейін не болып, не қойды, сахна сыртында не болып жатыр, шығарма кейіпкерлері қай жақтан шығып, қай жаққа кетуге тиіс? Қысқасы, осы тектес мың сан сұрақтар мен проблемалар төпеп, туындай бермек. Ал, драматург болса, мұндай мәліметтерге барынша сараң келеді. «Бұрынғы көрініс. Сол адамдар». Немесе «анасы келді, мынасы шығып кетті» деген жартымсыз ремаркамен шектеле салады. Алайда, біз сахнада себепсізден себепсіз «бір тесіктен» кіріп, «бір тесіктен» шыға салмаймыз ғой. Келетін жағымыз, баратын жағымыз, мақсат-мұратымыз болады. Бет алды бетіміз ауған жаққа жүре бермейміз. Ал, кейде: «ол орнынан тұрды», «ары-бері жүріп жүр», «ол күлді», «ол дүние салды» дейтін ремаркалаірды кездестірсек, кей шақта:«Кербез жігіт. Темекі тартпайды» дейтін жып-жинақы, қысқа ғана ремаркаларға да кезігіп қаламыз. Демек, осындай шағын мәліметтер мен мінездемелер, деректемелер мен дәйектемелер кейіпкердің сыртқы бейнесін, оның жүріс-тұрыс мәнерін, әдет-қылығын, бүкіл өмірбаянын сахнада егжей-тегжейлі бейнелеп беруге жеткілікті бола ма? Ал, пьесаның тексі мен рольдің сөздерін қайда қоямыз? Автор ремаркасының мағынасына үңілмей, сөздің астарын ашпай, режиссер шешімін анықтамай, қойылым көркі мен мизансцена айшығын өзінің көркемдік кестесіне түсірмей кете береміз бе? Өйте алмаймыз! Мұндай шалағайлық кейіпкердің мінез- құлқы мен бейнесін, ішкі сезім иірімдерін ашып бере алмайды. Пьесаның аясына сия бермейтін ондай олқылықтарды толықтырып, тереңдету артистің жеке басына жүктелетін міндет. Осындай творчестволық ізденіс биігінен көрінгенде ғана, актер кейіпкерінің жан дүниесінің түкпір-түкпіріне қозғау салып, көрермендерді сілкіндіре алады. Аталмыш процесті тудыратындар—елестету және оның киелі күш «егер де» мен «ұсынылған тосын жағдай» сияқты қосалқы элементтері. Ал, елестету — автор мен режиссер айтып жеткізе алмаған көркемдік материалдарды жеткізіп қана қоймай, спектакль жасаушылардың жұмысын жандандыратын да құрал. Яғни ол — актер творчествосының ізгі идеясын, ішкі сарайын басшылыққа алатын қолбасшы элемент. Сондықтан да елестету процесі сахна өнерінде айрықша роль атқаратын элементтер қатарынан құрметті орын алады. Мәселен, В. Шекспирдің М. Әуезов аударған «Отелло» трагедиясының бірінші пердесінің үшінші суретінен Отеллоның монологын мысалға алайық. О т е л л о. Әкесі мені ұнатып, шақырып, Әрдайым сұрап айтқызып, Бастан кешкен соғыс Қыспақ, шабуыл жайын тыңдаушы ед... Мен балалық күннен бастап ап, Сол әңгіме айтқан шаққа шейін тізуші ем. Қатері көп істермен Құрғақтағы қауіп пен теңізде Тосқан ажалды да айтушы ем. Жауыз жаулар тұтқын етіп алғанын Құл ғып сатып, калай азат болғаным, Барлығын да айтушы ем. Жаһан кезген жолымды, Шөл даланы, тас үңгірді, Көк тіреген алып құзды айтушы ем. Бір-бірінің етін жейтін каннибал мен Бас дегенді иығынан Темен біткен антропоакты айтқанымда Дездемона құштар болып тыңдаушы еді... Жаһан кезген жолымды, Әлдеқалай шаруамен шыға қалса, Тыңдағалы сөздерімді Ісін жылдам бітіріп Асығып қайта келуші ед... (Вильям Шекспир, Таңдамалы, 1-том, «Жазушы» баспасы, Алматы, 1981, 27-28 беттер). Осы үзіндіде Отеллоныд өткен күндері, азапты ауыр , жолдары жатыр. Отелло — мавр. Тарихта Мавритания — ірі мемлекет ,болған ел. Демек, Отелло — гүлденген, мәдениетті елдің перзенті. Оның қанында алғашқы тайпалық қоғамның ыстық іңкәрлігі мен қызу құштарлығы ғана тулап жатқан жоқ, оның асау қанында көне халықтың мәдениеті мен зиялылығы да ойнақ салуда. Өйткені, ол: Бір-бірінің етін жейтін каннибал мен Бас дегенді иығынан Төмен біткен антропоакты айтқанымда,— деген сөздерді жиренішпен жек көріп айтады. Ал, егер Отелло тағы тайпалардан шықса, оның аузынан жабайы адамдар туралы мұндай жиіркенішті сөз шықпаса керек еді. Онда оны кипрліктер бүкіл теңіз флотына қолбасы етіп сайламаса керек-ті. Ал, Шекспир шығармасында Отеллоның дана, зиялы, мәдениетті елдің ұланы екені туралы ауыз жарытып ештеңе айтпайды. Ол туралы, оның Отаны туралы да пьесада дерек те, дәйек те жоқ. «Венеция көшесі. Түн. Родриго. Яго шығады» немесе «Брабанцио, Отелло, Яго, Родриго, қызметкерлер кіреді» дейтін шолақ-шолақ ремаркадан басқа қандай дерек бар? Драматург қысып берген осындай қысқа-қысқа жартымсыз мәліметтер, актерге күллі пьесаның тарихи әм мемлекеттік материалдарын жете біліп шығуға мол мүмкіндік бере ала ма? Бар болғаны жүз жарым беттік шығарма романның жүгін арқалайтын актерлерге көркемдік азық болар ма? Солай десек, драматургияның үнемшіл жанрлық заңдылығына сай, драматург көл-көсір деректерді үйіп тастауға сараң келеді. Әсіресе, психологиялық ішкі дүниесі сияқты көп сипаттары айтылмай қалады. Ал, осындай там-тұмдаған аз ақпар арқылы актер сахнада не жасай алады? Жаттап алған жалаң сөзді сахнада жалаулата бере ме? Олай болмайды. Актердің негізгі құралы — сөз кестесі. Жалаулаған жалаң сөз, астары ашылмаған айшықсыз қара дүрсін мизансцена — актер мұраты емес. Жаһан кезген жолымды, Шөл даланы, тас үңгірді, Көк тіреген алып құзды айтушы ем... Бір-бірінің етін жейтін каннибал мен Бас дегені иығынан Төмен біткен антропоакты айтқанымда Дездемона құштар болып тындаушы еді... дейтін қасіретті шырғалаң шумақтарды актер, елестету мен қиял арқылы толықтырып, тереңдетуі тиіс. Туынды мен монолог автор қиялының жемісі болса, кейіпкер бейнесі актер қиялының жемісі. Актер айтатын монологын алдымен елестету тезіне салып, қиялы арқылы әлдилеп, тербетеді. Елестету — қиялдың серігі әм жол бастайтын жолбасшысы. Отеллоны ойнайтын актер: Жаһан кезген жолымды, Шөл даланы, тас үңгірді, Көк тіреген алып құзды айтушы ем... деп Шекспирдің қиялымен қиялдаса, жапан далада «жаһан кезіп», арабтың күн қақтаған «шөл даласын» басып өтіп, Жерорта теңізінің «тас үңгірін», «көк тіреген алып құзын» көргенін көз алдына елестету керек. К. С. Станиславскийдің айтқанындай, кинолента құбылысы арқылы көз алдына алып келу керек. Жапан даланың аптабын, күн қақтаған шөл Сахараның шыжыған ыстығын, көк тіреген алып кұздың тас үңгірлерін елестетіп тұрып, көкірек көзімен көріп айтқанда ғана монолог өзінің мазмұн-мағынасымен, астар-аңғарымен, бар бояу-болмысымен құлаққа жетеді, Құлаққа жеткен қуатты монолог, көкірекке ұзақ ұялайды. Сонда ғана, актер көрермен қауымның жан дүниесін толғанысқа салып, көркемдік қуанышқа бөлейді. Өзі де от болып лаулап, творчестволық рахатқа кенеледі. Көрермен мен актерді рухани ләззатқа бөлейтін егіз процестің сахналық ролі осындай. Ендеше, қиял мен елестету — автор мен пьеса айтпай кеткен деректерді байыптап қана қоймай, актер творчествосын жандандыратын да процесс. Елестету — табиғи қасиет. Емшек сүтімен бойға бітетін құбылыс. Кейбіреулерде мол болса, кейбіреулерде тапшы болады. Алайда, К. С. Станиславский өзі ұсынған жаттығулар бойынша елестету қабілетін мүмкіншілігінше дамытып, жетілдіруге болатынын айтады. Әсіресе, елестету қабілеті әлсіз актерлер үшін тынбай еңбек етіп, жаттығулар жасайтын қажыр керек. Елестету процесінсіз өмірге келген роль — жадағай тігілген киім іспеттес қамзаусыз болады. Немесе қара күзде жапырағынан айрылып, жалаңаш қалған сұрықсыз ағашты көз алдымызға елестетіп көрейікші. Жасыл желегінен жұрдай болып, сидиып-сидиып тұрған жалғыз ағаш — үстінде лыпасы жоқ жалаңаш адам сияқты емес пе? Қиялдың қызыл күні түсіп, елестетудің нұр шапағы шашырамаған роль де сондай. Ойсыз, астарсыз, мағынасыз, сенімсіз болады. Актер ойын-өрнегінде кездесетін жүдеулік пен жадаулықтан — елестету процесінің құдіреті арқылы ғана құтылуға жол бар. К. С. Станиславский: «Не елестету процесін жетілдіру керек, не болмаса сахнадан біржолата кету керек. Өйткені, сіз өзіңіздің тапшы елестету процесіңізді өзінің бай процесімен айырбастай салатын режиссерға тап боласыз. Бұл — өз творчествоңыздан бас тартып, сахнада дойбының тасына айналу деген сөз. Одан да өзіңнің елестету қасиетіңді жетілдіргенің жөн емес пе?» (там же, стр. 73) деп актер творчествосында елестетудің ролі айрықша зор екенін айтады. Сондай-ақ сахна сардары: елестетудің ынталы (инициативное воображение) және ынтасыз (без инициативное воображение) түрлері өмір сүреді дейді. Ол: «өз бетінше дербес іс қылатын ынталы елестету болады. Ол ешқандай қысымсыз-ақ дамып, өң мен түсте бірдей қажымастан табандылықпен іс атқарады. Сондай-ақ айтқаныңды оп-оңай қағып алып, сол айтқаныңды өз бетінше ары қарай дамытып алып кете алатын ынтасыз елестету түрі де бар. Елестетудің аталмыш түрімен істес болу, салыстырмалы мағынада айтқанда, бірсыдырғы оңай деуге келеді. Ал, егер елестетуді ұғынып тұрып, айтқанды ары қарай дамыта алмаса, онда іс істеу қиынға соғады. Тіпті іс істеп, ұғынбақ түгілі бергеніңді ала алмайтындар да болады. Ал, егер актер көрсеткеніңді, тек сырттай немқұрайды ғана қабылдап қойса,— ол елестетуден жұрдай деген сөз, онсыз артист бола алмайсың» (там же, с. 73) деп елестету процесін алдыңғы планға кояды. Сондай-ақ, К. С. Станиславский, әйтеуір, әрекет ету керек деген мақсатпен елестету процесін зорлауға болмайтынын айтады. «Әрекет — әрекет үшін, арман — арман үшін» деп жалаң іс істеуге болмайды,— дейді ол. Сахналық әрекет — белсенділік сипаты. Демек, елестету белсенділігі сахна мен санаткер үшін зор маңыз атқарарады. Ол — алдымен актердің ішкі әрекетін тудырып, соңынан сыртқы әрекетін өркендетуге итермелейтін процесс. Олай болса, актерге елестетудің белсендісіз (пассивное) түрі емес, белсенді (активное) түрі қажет. Сондай-ақ, елестетудің ынтасыз түрі емес, ынталы түрі бағалы. Жалпы, елестету процесінің қайнары мен негізі — армандау құбылысымен тығыз байланысты. Ал, асыл арман — сарғайған сағыныштан туа ма деймін. Қатты сағынған адам, өзінің сағынған адамының бейнесін іздеп, ойша шарқ ұрар болар. Жоқ адамның бейнесі елестеу арқылы пайда болса керек. Демек, адам баласы сағыну арқылы арманға батса, арман елестетуді өмірге әкелмек. Яғни сағыну, армандау арқылы адам жоқ бейнені көзіне елестете алады. Аталмыш құбылыстардың бір-бірімен тығыз байланыста болатынын, адамның психологиялық сипаты: сағыну, армандау, елестету, қиялдау, ой ойлау, тебірену қасиеттерін бүге-шігесіне дейін сарыла зерттеген К. С. Станиславский мүлтіксіз білген. Білгендігінен болар, ол: «Армандаудың тосын түріне өтер алдында, бір жағдайды айта кеткім келеді, ол жағдай, табиғат өмір шындығына қарағанда, елестетуге мол мүмкіндік дарытқан. ІІІынтуайтын айтсақ, елестету өмірде қолдан келмейтін нәрселерді суреттеп бере алады. Мәселен, біз арман арқылы басқа әлемге барып, ертегі аруларын құша аламыз; адам көрмеген құбыжықтармен соғыс ашып, оларды жермен-жексен етеміз, теңіз түбіне шөгіп, су патшасын әйелдікке аламыз. Ал, осылардың бәрін шын өмірде істеп көр. Аталмыш арманға лайық дайын материал табыла қояр ма екен. Ал, ілім, әдебиет, кескіндеме, әңгімелер біздің өмірде болмайтын ойша саяхатымызға тек қана емеурін, түрткі, аттаныс туғыза алады. Сондықтан мұндай армандау кезінде негізгі творчестволық іс біздің қиялымызға жүктеледі. Мұндайда ертегіні шындыққа жанастыратын құрал қажет-ақ. Аталмыш істе, мен айтқандай, қисын мен сабақтастық басты орынға ие болмақ. Болмағанды болдыруға жәрдемдесетін солар. Сол себепті ертегі мен қиял-ғажайыпты тудыру үшін қисын мен сабақтастықты сақтаңдар» (там же, с. 81) деп армандау мен елестету, ой ойлау мен қиялдау — қисын мен сабақтастыққа табан тірегенде ғана творчество тудыра алатынын айтады. Біз жоғарыда сағыныш — арманды, арман — қиялды, қиял-елестетуді өмірге әкеледі дедік. Алайда аталмыш процестер шоғырын тудыратын негізгі қайнар-көкірек к ө з і (внутреннее зрение) деп аталады. «Егер өз сезіміміз арқылы өлшеп-пішсек, армандау, қиялдау, елестету деген, ойлаған нәрсеңді көкірек көзіңмен қарау, көру деген сөз» (там же, с. 83) деп жазады К. С. Станиславский. Демек, рольдің пішілуі көру образы (зрительный образ) арқылы өрнектелмек. Яғни таныс адамыңның бет-бейнесін көкірек көзіңмен көруің мұң екен, оның күллі тұлғасы көз алдыңа жайнап шыға келеді. Тұлғасы ғана емес-ау, оның көңіл күйі, іс-әрекеті елес беріп, сезінуге, ой ойлауға мәжбүр етеді. Нәтижесінде ойдан — сезім мен өмір сүру процесі пайда болып, артынша ішкі зауық әрекет етуге құлшыныс білдіреді. Осындай әрекет сәтінде К. С. Станиславский көкірек көзі тудырған оқиға желісінің үздіксіз өріс алып, үзілмеуін қалайды. Ол үшін қисын мен сабақтастыққа ірге тепкен «ұсынылған тосын жағдай» желісі қажет. Сахнаға аяқ салған актер, ұсынылған тосын жағдайдың кіндігінен тамыр тартқан оқиға арқауының ішкі, тысқы даму процесінен көз жазбай, тізгінін тең ұстап отырғаны абзал. Осындай көкірек көзі арқылы үзілмей өрістейтін оқиға желісін К. С. Станиславский кинолента көрінісі деп атаған. «Бізге, біріншіден, кіндік ортасында этюд тіршілігі өтетін «ұсынылған тосын жағдайдың» үзілмейтін желісі қажет болса, екіншіден, тағы да қайталап айтам, аталмыш ұсынылған тосын жағдаймен байланысты көкірек көзінің үзілмейтін тізбегі де қажет. Қысқартып айтқанда, бізге ұсынылған тосын жағдайдың жәй түрі емес, иллюстрациялық түрі қажет. Сондықтан мықтап тұрып естеріңе тұтып алыңдар: сахнаға аяқ салған кез келген сәтте, пьеса мен көріністің ішкі немесе сыртқы өріс алуы сәтінде, артист сахнада өзінен тыс (режиссер, суретші немесе спектакль тудырушылар сомдаған сыртқы ұсынылған тосын жағдай) немесе іштей артистің елестету санасында өтіп жатқан роль тіршілігінің ұсынылған тосын жағдайын иллюстрациялайтын көрініс сәтін көруі керек. Осы айтылған сәттерден біздің ішкі, сыртқы көрінісіміздің үзілмейтін шексіз тізбегі, кинолентасы пайда болады. Аталмыш көкірек көзі өзіне лайық ішкі көңіл күйді тудырады. Сөйтіп, жан дүниемізге әсер ету арқылы белгілі бір тебіреніс әкеледі. Көкірек көзі кинолентасы арқылы перманентті (үздіксіз) түрде көру, бір жағынан, бізді пьеса тіршілігінің аясынан шығармай ұстап тұрса, екінші жағынан, творчествомызға ұдайы дұрыс бағыт сілтеуге көмектеседі» (там же, с. 84) деп көкірек көзінін, яғни кинолента көрінісінің елестету процесіндегі ерекше ролін баса көрсетеді К. С. Станиславский. К. С. Станиславский көкірек көзінің (внутреннее зрение) іштей және сырттай іс атқаратын сипаттары болатынын айтады. Мәселен, біз өмірде жоқ нәрсені елестету арқылы көре алатын қабілет иесіміз. Мұндай жағдайда «еске түсіру» (по воспоминанию) әдісі бойынша іс істеу керек,— дейді ұлы реформатор. Тексеріп көрейік. Актер сахна алаңында тұр дейік. Ол декорация қоршауында тұр. Сахналық жиһаз ретінде материалдық бар дүние болып қала береді. Алайда, ол актерден тысқары өмір сүреді. Сахнада тұрған санаткер оны көріп, сезінеді. К. С. Станиславскийдің тілімен айтқанда актер, «көзінің қармау сезімдерін» (шупальцы своих глаз) түсіру арқылы материалдық бар дүниені тексеріп шығып, жадында сақтайды. Енді көзін жұмып, ойша «еске түсіру» арқылы көруге тырысады. Ол үшін актер «көзінің қармау сезімдерін» қайыра «жинап» алып, іштей өмірде болатын бар затқа бағыттау керек. Ондай нәрсе К. С. Станиславскийдің айтуы бойынша, «көкірек көзіміздің экраны» (экран нашего внутренного зрения) деп аталады. Ал, енді аталмыш «көкірек көзіміздің экраны» қайда болады? Оның тұрақты мекені бар ма? Оны іштей сезінеміз бе, жоқ, әлде сырттай сезінеміз бе? Әлде кеңістік әлемінде көшіп жүретін нәрсе ме? К. С. Станиславский: «Менің көңіл қазымның түйсінуі бойынша, ол менен тыс, көз алдымдағы бос кеңістікті мекендейді. Ал, кинолента менің ішімде өтеді де, оның шағылысын сырттай көрем»— дейді де, мынандай анықтама береді: «Көкірек көзіміздің образы алдымен ішімізде, жадымызда, елестету санамызда пайда болады да, сонан соң ойша сыртқа, яғни көру кеңістігіне көшіріледі. Алайда біз, аталмыш елестету нысанасына (воображаемый объект) сыртқы көзбен емес, іштей, былайша айтқанда, көкірек көзбен қараймыз. Есту де солай: біз дыбыс сарынын құлақтың өзімен емес, көкірек құлағы арқылы іштей естиміз, ал аталмыш дыбыстың үндік төркінін көпшілік жағдайда іштей емес, сырттай сезінеміз. Сөздің өңін аударып, қайталап айтар болсам, образ бен елестету нысанасы бізден тыс бейнеленгенмен олар алдымен елестету санамыз бен жадымызда пайда болады» (там же, с. 85) деп образдың сомдалуы іштей пайда болып, кинолента арқылы көз алдымыздағы кеңістікті мекен еткен «көкірек көзінің экранына» түсетінін анықтайды. Мысал үшін М. Әуезовтың аудармасы бойынша Б. Шекспирдің «Отелло» трагедиясының 1-актісінің 3- көрінісінен үзіндіні еске түсірейік. Сол қысқа үзіндіде Отеллоның өткен күндері, азапты жолдары жатыр. «Жауыз жаулардың тұтқын етіп алғаны», «құл ғып сатқаны», содан соң «азат болғаны» Отеллоның есінде. Өткенін еске алғанда сол азапты күндерін Отелло қалай көреді? Ол көру образын іштей сезе ме? Әрине, сырттай сезеді. Себебі, оқиғалар көші алыстап, Отеллодан тыс өмір сүруде. Ал, Отелло ролінде ойнайтын актер, сахна алаңынан: Көк тіреген алып құзды айтушы ем. Бір-бірінің етін жейтін каннибал мен Бас дегені иығынан Төмен біткен антропофакты айтқанымда Дездемона құштар болып тыңдаушы еді,— Дездемона құштар болып тындаушы еді,— деген жолдардың көру образын іштей сезуге тиіс. Отелло-актер: «Бір-бірінің етін жейтін каннибал мен» «бас дегені иығынан төмен біткен антропофакты» алдымен іштей елестету процесі арқылы тудырады да, кинолентаның көмегімен көз алдымыздағы кеңістікті мекендейтін «көкірек көзінің экранына» көшіріп, әлгі құбыжықтармен ойша қарым-қатынас жасап тұрып, монологын айтады. Яғни өтіп кеткен оқиғаны «еске түсіру» (по воспоминанию) процесі іштей кинолента арқылы өтеді де, оның шағылыс (отражение) сипаты бейнеге айналып, «экранға» түседі. Сол бейнені актер іштей көреді. Міне, осы құбылысты К. С. Станиславский «көкірек көзі» (внутреннее зрение) деп атаған. «Кинолента», «көкірек көзінің экраны», «көкірек көзі»— елестету процесінің негізгі компоненттері болып саналады. Өзін сахна суреткерімін деп есептейтін кез келген актердің бойында аталмыш қасиеттер болуға тиіс. Кейіпкерінің өмір тарихын көз алдына елестете алмайтын, қиялсыз актер сахна санаткері бола алмайды. К. С. Станиславский: «Не елестету процесін жетілдіру керек, не болмаса сахнадан біржолата кету керек»,— деп үзілді-кесілді үкім айтқанда елестету қасиеті дарымаған адамнан артист шықпайтынын айтқан. Өйткені, слестету дегеннің өзі көрген, білген, ойлаған нәрсеңді сахнада тұрып көзбен көргендей нақтылап, айшықтап айтып беру деген сөз. Яғни «көкірек көзің» аркылы көру ғой. Ал, нысанаңды «көкірек көзі» арқылы көру — сахналық қарым-қатынасқа бару болып табылады. Қарым-қатынас жасау — партнер табу деген ұғым. Демек, елестету арқылы «бір-бірінің етін жейтін каннибалдармен» ойша кездесіп, олармен қарым-қатынас жасап, «тілдесесің». Жауыздығын «көкірек көзі» арқылы көріп жиренесің. Адамның етін жейтін жыртқыш жабайылардың қан-қан болған темірдей тырнақтары мен аузы-басын көріп, төбе құйқаң шымырлайды. Бұдан келіп көзқарас (отношение) пайда болады. Ал, сахналық қарым- қатынасы мен сахналық көзқарасын анықтап алған актер, әлгі адам жегіш жауыздардың бейнесін тірілтіп, образын көрермендердің көздеріне елестетіп, аудиторияның реакциясын тудырады. Сөйтіп, сахна мен көрермендер арасында творчестволық байланыс орнайды. Бұлай болатын себебі: актер қашанда автор ұсынған оқиғаның тең ортасында болып, көркемдік ғұмыр кешеді. Елестету процесі тудырған кейіпкерлермен ойша араласып, қарқынды әрекет етеді. К. С. Станиславский елестету процесінің негізгі қоздырушы күші: кім, қ а шан, қайда, неге, не үшін және қ а л а й дейтін етістік сұрақтарының табиғатында жатыр дейді. Сахнада елестету тіршілігін сол сұрақтар тудырады екен. Өйткені, елестету артистке тек, «ұсынылған тосын жағдай» процесін жаңадан тудыру үшін ғана емес, бұрын больш өткен санада сақталған оқиғаларды жаңғырту үшін де қызмет атқарады. Мәселен, Отеллоның бұрын кім болғанын, Кипрге қашан келгенін, бұған дейін қ а й д а болғанын, мұнда н е г е келгенін, не үшін қызмет істеп жүргенін, өмірінің қалай өтіп жатқанын іштей «көкірек көзі кинолентасы» арқылы тудырып алып, сыртқы «көкірек көзінің экранына» көшіру — жоғарыда айтылып кеткен ойымызға дәлел. Осылардың бәрі сахнадан өзінің тарихи, көркемдік шынайы көрінісіне ие болу үшін, актер өзіне-өзі: «Егер менің ойдан шығарылған дүнием шын мәнінде шындық болып шықса, мен не істеген болар едім?»—деген сұрақ қою арқылы әрекет ету керек. Солай десек, алдымен елестету процесі пайда болады екен де, іле-шала әрекет өмірге келеді. екен. Біріншісі — елестету, екіншісі — ә р е к е т. Сайып келгенде: сахнадан сөйлеген сөзіміз бен еткен әрекетіміз елестету тіршілігіміздің шынайы нәтижесі болу керек. Егер біз, сахнада тұрып өзіміздің кім екенімізді, қайдан келгенімізді, қайда баратынымызды, не үшін келгенімізді, не істейтінімізді білмей сөз саптасақ немесе әрекетке көшсек,— онда елестету процесінсіз бекерге іс істеген болып шығамыз. Аз болсын, көп болсын біздің сахнада көрсеткен әрекетіміз түп-түгел жалғанға айналады. Егер бізден біреу ең қарапайым нәрсе: «Далада күн суық па?»—деп сұраса, жауап беру үшін біз, алдымен ойша далада болып, бұл жерге қалай келгенімізді, тоңған-тоңбағанымызды елестету арқылы еске түсіріп барып, не «суық», не «жылы» деп жауап береміз. Алайда біз тез жауап бергендіктен, көлденең көзге ойланбай жауап берген сияқты болып көрінуі мүмкін. Ал, шын мәнінде даладағы көріністерді көз алдымыздан өткеріп барып, тексеріп алып айтқандықтан елестету процесінің нәтижесін жеткіземіз. Бар айырмашылық — найзағайдай қас-қағым сәттің реакциялық шапшаңдығында жатыр. Олай болса, сахнада аттаған әр қадамыңа шейін елестету процесінің қатысуымен істелуі тиіс. К. С. Станиславский: «Роль мен творчестволық жұмыс және драматургтің сөзге құрылған шығармасын сахналық хикаяға айналдырудың күллісі бастан-аяқ елестетудің қатысуымен өтеді» (там же, с. 95) деп жазса, актерлер өздерінің елестету қасиетін ұдайы жетілдіріп отыруға ерекше назар аударулары керек. Актер творчествосында аталмыш процестің маңызы мен мағынасы, алатын орны осындай белсенділігімен ерекшеленеді. Әсілі, бір мәселенің басын ашып алған абзал. Ол мәселе — сахнада елестету процесі өз алдына дара өмір сүрмейді, оның қиял сияқты тұрақты сыңары бар. Творчестволық тұрғыдан бұлар бірін-бірі толықтырып, байытып қатар өрістейтін қосақтаулы элементтер. Елестету — қиялд а н азықтанады. Елестету— сылдырап аққан бұлақ болса, қиял — сол бұлақтың жер асты сарқылмас шыңырау көзі іспеттес. Қиял елестету процесінің ұзын аққан арнасын олқы түсірмей, табан жолын қаңсытпай әмісе тасқын тудырып отыратын кәусар қазынасы. Демек, актердің аса қуатты өте айқын қиялы болуы шарт. Ал, сонда қиялы көмескі актер не істеу керек? Бұл сауалға К. С. Станиславский: «Не қиялды жетілдіру керек, не болмаса сахнадан кету керек. Өйтпеген күнде сенің әлсіз қиялыңды өзінің мол қиялымен алмастыра салатын режиссерға кез боласың. Бұл деген өз творчествоңнан бас тартып, сахнада дойбының тасына айналу деген сөз» (там же, с. 73) деп үзілді-кесілді жауап береді. Ал, шын мәнінде Отеллоның елін, жерін, тұрмыс-салт,ата дәстүрін, оның құлдыкқа сатылып жаһан кезген сергелден саяхатын зерттеп білуді былай қойғанда, режиссердың жетегінсіз өз бетінше сахнадан бейнелеп бере алатын актер бар болса, ілуде біреу болар. Отелло сияқты аса күрделі тарихи образға қажет психологиялық әм іңкәрлық қуатты көркемдік бай материал айтулы деген актерлердің де зердесінен табыла бермесі ақиқат. Қиял — қабырғасы берік қамал сияқты құбылыс. Оның тас табалдырығын қозғау үшін білімнің іргетасы терең болмақ керек. Ол үшін актер, білім бұлағы — әр түрлі кітаптардан, картиналар мен музейлерден т. б. сусындағаны абзал. Сөйтіп, бейнелеу өнерінің құралдары арқылы актер, Отелло саяхат салған жерлерді ойша кезіп шығуға мүмкіндік алады. Бұл жерде тағы да қиялдың көмегі қажет. Өйткені, тек қиял ғана өмірде болмайтын (болуы да мүмкін ғой) ғажайыптарды ойша суреттеп бере алады. Мәселен, біз ойша ғарышқа самғап, күн планетасынан ары өтіп, бұрын көрмеген елмен танысып, олармен қатынас жасай аламыз. ол жақтың адамдарының бойлары аса ұзын бес метрдей болып, аяқтары — алтау, қолдары — он шақты, бастары — бесеу болуы да мүмкін ғой. Олар ауыздарымен сөйлеспей, пластикалық құрал — ишаратпен тілдесуі де ықтимал. Телепатия арқылы немесе көзқарастары бойынша қарым-қатынас жасауы да ғажап емес. Жері — топырақ емес, жалтыр қара тас, ішетін асы — ауа ғана болса, оған да таңданатын еш нәрсе жоқ. Ал, өмірде осыларға сенуге бола ма? Әй, қайдам! Олай болса, актердің қиял кеңістігіне ғылым мен білімнің, әдебиет пен тарихтың, бейнелеу өнерінің берері көп. К. С. Станиславский актерлерге әдебиет пен мәдениеттің бұлақ көзінен мейір қанып сусындау керектігін үнемі айтумен болған. Өйткені, сахна санаткерінің творчестволық әрекетіне бай мазмұн беріп, ой өрісін кеңейтетін — қиял. Асып-төгіліп, көкіректен құйылған білім нұры сахна төрінен сөйленер сөздің философиялық астарын қалыңдатып, мазмұнын тереңдетеді. Сөйтіп, сөздің саралық салмағы ауырлап, көркемдік жүгі қымбаттайды. Сылдыр сөз — сырлы сөзге айналып, астарынан — ақыл игілігінің, даналықтың, кемелдіктің әуезді үні кейіпкер күйін шертеді. ...Ұлы Абай «көңіл кұсы құйқылжыр шар тарапқа» деп ғарышпен тілдескендегі «көңіл құсы — қиял. «Шар тарап» дегені — жұмыр жер. Қазақта «шар» деп домалақ, жұмыр нәрсені айтса, «тарап» деп жаратылысты, жерді айтады. Жердің жұмыр екенін қазақ білсе, Абайда білген. Өмірден өлшеусіз соққы жеп, назаланған Абай, жапа-жалғыз отырып «шар тарапты құйқылжыған көңіл құсымен» кезіп кететін болған. Қиял — творчествоның қайнары. Қайнар — сарқылмайтын кеніш. Кескіндеу, сәулет, мүсіндік, бейнелеу өнерінің әлемдік үздік үлгілері, жер жүзілік әдебиет қазынасы, опералық, симфониялық туындылар — түп-түгел қиял жемісі. Аристотель, Леонардо да Винчи, Эль Греко, Рембрандт, Шекспир, Гете, Репин, Чайковский, Шаляпин,Станиславский, Абай, Құрманғазылар түгелдей Жоғары Мәртебелі Қиялдың Перзенттері!Қиял — құпия құбылыс. Аристотель мен Абай, Чайковский мен Станиславский де ғасырлардың құпиясы.Қиял — құпияны туғызса, құпия — қиялды дүниеге әкеледі. Аралықта тылсым сабақтастығы бар. Тылсымның тілін тарқату — тылсым тұлғалардың ғана пешенесіне бұйырған сыбаға болса керек-ті. Менің ұғымымда тылсым мен құпия — қиялдың ньюанстық нәзік мазмұны іспеттес кұбылыс. Сахна тіліне аударғанда санаткердің техникалық тәсілі. Абайша айтқанда: «көкіректегі көрікті ойдың» сыртқа тепкен көркемдік сәулесі. Сол жарық сәулені өнер сүйер қауымның көкірегіне ұялату процесі талапкердің қабілетіне тиесілі шеберлік. «Көңіл жүйрік пе, көк дөнен жүйрік пе?» мақалындағы «көңіл» сөзін қазақтар «қиял» сөзінің баламасы ретінде пайдаланған. «Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа» деп алағызған Абай, «қиялды»—«көңіл» деп сол қазақ ұғымында алған ғой... Болашақ кейіпкерінің сахналық тұлғасын «көңіл көзімен», яғни «қиял көзімен» елестетуді К. С. Станиславский: көкірек көзімен көру (видение внутрениего зрения) деп атаған. «Егер өз түйсігіміз бойынша кесіп-пішсек, қиялдау, елестету, армандау дегеніміз-не ойласақ, соны көкірек көзімен қарап, көру деген сөз» (там же, с. 83) дейді ол. Жалпы қиял процесін К. С. Станиславский; көкірек көзі (внутреннее зрение), көкірек көзінің экраны (экран внутреннего зрения), көкірек құлағы (внутренний слух) деп атай берген. Алайда, қиял —елестету арқылы қызмет атқарады. Ал, «көкірек құлағы» деген «көкірек көзі» арқылы көрген нәрсеңнің үнін есту болып табылады. Солай десек, сахна алаңында аттаған әр қадам, әр қимыл қиялдың қатаң бақылауымен істелуі тиіс. Актердің рольмен жұмыс істеуі, драматургтің сөзбен жазылған шығармасының спектакльге айналуы,— бәрі де қиялдың тікелей қатысуымен жасалады. Қиял мен елестетудің кейіпкержандылық ролі мен көркемдік маңызын осындай көкірек көзінің экраны» шұғыласы арқылы бағалаған абзал. К. С. Станиславскийдің зерттеулерінен шығатын қорытынды: өзін сахнампоз санаткерімін деп есептейтін кез келген актердің койма қызметін атқаратын «қиял кебежесі» болу керек пе дейміз. Ұлы ұстаз лұғат еткендей өмірден түйген, көрген-білгендерін сол «кебежеге» сықап сала беру керек шығар. Жоғары Мәртебелі Қиялдың «көкірек көзі» түсірген түрлі түсті «фотосуреттері» өнер сүйер қауымның эстетикалық талғамына талшық. Иә, «қиял кебежесі» қазыналы болғай. «Қазыналы кебежеден» рухани «дәм татқанға» не жетсін!.. |