Сахна жне актер алы сз
 Скачать 0.58 Mb.
|
|
САХНА және АКТЕР Алғы сөз Алыс аспан төсінде қанат қағып,тау мен теңіз асып, ұзақ ұшатын құс баласы бет алған жағын жаңылмай қалай тауып барады? Ғалымдар әр тараптан әр түрлі болжам айтады. Бірі – құсты түйсік жетелейді десе, бірі – жұлдыздарды нысана етеді, - дейді. Сірә, жер танитын құс емес, құстың қанаты болар. Жер жағрафиясы – құс қанатына жазмыштан жазылған туа біткен қасиет. Құстың қанатында жел мен жердің белгі-бедері, көл мен белдің ен-таңбасы бар. Алыс аспан асты мен ашық мұхит үстінде құсты адастырмайтын сол белгілер. «Құс қанатына қарап ұшады»,- дейтін ел аузында ежелден қалған қымбат сөз бар... Осы қасиет ғылымға да тән. Ғылымның шым-шытырық шатқалы мен қатпар-қатпар қойнауларында қаңғып кетпей, жол тауып шығу үшін теңіздей терең ақыл, самалдай сана, мұнардай биік парасат пен қуатты үннің иесі болу керек. Құстың қанатына біткен қасиет – адамның санасына бұйырмақ. Сондай ұлағатты ойшылы, өміршең өсиетшісі, ақиқаттай ақылгөйі бар халық – бақытты халық! Сол бақытты елдің бақытты перзенті – К.С. Станиславский. К.С. Станиславскийдің есіміне байланысты ақиқат та, аңызда көп... Ақиқат пен аңыз аралығы аспан мен жердей алыс десек, К.С. Станиславскийдің тылсым тұлғасы сол ғарыш кеңістігіне тіреусіз тұрғызылған мәңгілік аспалы ескерткіш сияқты. Екі дүние – екі әлем аралығында әлемдік сахнаға самалдай сәулесін төгіп,табаны жерге тимей жарқырап тұрған сол ғажайып алып тұлғаға не төменнен, не биіктен көз тіккен көзқарасты пенде К.С.Станиславскийдің гауһардай ғимарат тұлғасынан театр теориясының, актер шеберлігінің, режиссураның іргетасын қалаған ойшыл жанның энцикапедиялық кемеңгер бейнесін таныған болар еді. М.Горкийдің тілімен айтқанда жаратылысы ерекше осы бір «ару адам» аңыз бен ақиқат аспанынан жарық жұлдыздай ағып түсіп, өзі де ақиқат пен аңызға айналған әлемнің ұлы перзенті! Есімі – ертегіге, аты – аңызға айналған сахна сәуегейі К.С.Станиславскийдің өз бас немесе әлемге әйгілі сахналық ережесі – «жүйе» (система) туралы жазылған еңбектерін есептесек, есебін шығара қою қиынның қиыны. Қалың – қалың кітаптар, тереңдей зерттелген ғылыми еңбектерді айтпағанда ұшы-қиыры жоқ брошюлалар, сын мақалалар қаншама! «Станиславскийдің жүйесінің» қыры-сырын сарқа зерделейтін айтыс-тартысқа құрылған айшықты сын топтамалар деймісің, небір тілінен бал тамған кестелі естеліктер деймісің, қарасаң көз сүрінеді. Қысқасы, әлемдік әдебиет пен мәдениеттің ірі өкілдерінің К.С.Станиславский есіміне байланысты қалам тербемегендері кемде-кем. Кеңестік сахна шеберлерін атамағанның өзінде, жер жүзілік мәдениет майталмандары: Чарльз Чаплин, Элеонара Дузе, Джон Гилгуд, Андре Антуан, Фирмен Жемье, Жан Вилар, Макс Рейнгардт, гордон Крэг, Жак Копо, Мэй Лань-Фан, Бертольд Брехт, Майкл Редгрейв, Александр Моисси – К.С.Станиславскийді бір ауыздан дүниежүзілік актер өнеріне төңкеріс жасаған реформатор деп таныды. Өзіне дейінгі актерлік көне мектепке қарсы шыққан бірден-бір тұңғыш адам ретінде Станиславскийдің бір өзі «құрсанған қарулы көтеріліс» деп танылып, оны сахна өнерінің революционері дәрежесіне дейін көтерді. Тіпті «Станиславский – режиссура дәуірі», «Станиславский – актершеберлігінің дәуірі» деп те атады. Мұны айтқан адамдар қатардағы қарапайым емес, әр ел мәдениетінің әлемге әйгілі жұлдыздары болатын-ды. Мәселен, даңқты режиссер, француз мақтанышы Жан Вилер: «Тысячи зрителей, посищающих по вечерам театры в Нью-Йорке или Москве, в Риме или Париже, в Берлине или Логдоне, не знают, что то, чем они восхищаются на сцене – начиная с актерской игры и кончая деталями постоновки, - вес сплошь и рядом является следствием уроков Станиславского», - деп «Станиславский жүйесінің» дүние жүзі театрларына тигізген игі ықпалын жүрек жарды қуанышпен жар сала жазды. Сөйтіп, К.С.Станиславский есімі аспан асты аңызға айналды. Орыс көркемөнерінің реалистік мектебінің көшбасшысы М.С.Шепкин: «Театр өнерінен басқалардың бәрінің де өз теориялары бар, бізде ғана жоқ», - деп қынжылған екен. Олай болса, «Станиславский жүйесі» - театр өнерінің тұңғыш теориясы. Әрі театр тарихының жарқын дәуірі де. Бұрын-соңды болып көрмеген сахна ережесің тыңнан туғызған ұлы адамның қазынасының қақпағын ашып, асылдарын ақтарғанда дүниеден әлдеқашан көз жұмған кемеңгер жанның артында қалған мол мұраларын мұрагерлеріне төкпей-шашпай жеткізу арман десек, аталмыш кітаптың абзал мақсаты да соған жуық. Бұл – ақиқат жағы. К.С.Станиславскийдің реформаторлық қызметіннің алғы шарты – актер творчестосында екі мектеп, екі кезең саналатын «кейіпкерсандылық өнері» (искусство представление) мен «кейіпкержандылық өнері» (искусства переживание) ара жігін ажырату. Өнердің көркемдік құны мен көркемдік маңызы саналатын «кейіпкержандылық өнер» үлгісін өсиет ету. «Кейіпкержандылық өнер» мұратын К.С.Станиславский: «Өнердің творчествалық басты мақсаты – адамның рухани тіршілігін көркемдік пішінде бейнелеу» деп анықтады. Ал «кейіпкерсындылық өнері» - болса, профессионал кәсіпкойлықтың (ремесло) нормаларына бағынатын ойсыз, идеясыз, жалаң техникалық мектеп болатын-ды. Жалпы, «Станиславский жүйесінің» өмірге келуі – аталмыш екі ағым, екі мектептің идеялық ымырасыз тартысынан бастау алады. «Кейіпкержандылық өнер» үлгісі «адамның рухани тіршілігін» сомдап қоюмен шектеліп қалмай, оны көркемдік пішінде сырттай бейнелеп беруді де мақсат етеді. Демек, актер рөлін іштей ойнап қана қоймай, сырттай көрсете де білу керек. Ішкі психологиялық тебіреніс пен сыртқы пішіндік көрініс бір-біріне сайма-сай болғанда ғана кейіпкер бейнесі көркемдік таппақ. «Станиславский жүйесінің» ең басты эстетикалық программасы – актер творчествосының сахнада өрістеу процесі рухани (духовный) әм қимыл-іс (физический) бірлігі бойынша қанат жаю принципіне қазықталған. Нәтижесінде, актер роль сомдау барысында аса нәзік көркемдік қос құралдарға ие болып, профессионалдық тұғырға биіктемек. Аталмыш егіз процесс бірлігі К.С.Станиславскийге дейін жабулы жатқан болатын-ды. «Жүйенің» игі ықпалы арқасында спектакльмен жұмыс істеу тәсілі жаңғырып, пьесаны терең талдау проблемасы мен автор идеясын жарқырата ашу, қойылымның пішіндік тұлғасын әсемдеп айшықтау, рольдің жан сарайына үңілу сияқты сахна өнерінде бұрын-соңды болмаған тың белгілер мен әдіс өрнектері ірі пландық белсенділік танытты. «Артист техникасының саналы әдісі арқылы артист табиғатының органикалық санадан тыс творчествосын туғызу» принципі – «Станиславский жүйесінің» алтын қазығы болды. «Санадан тыс творчествоға жеткізетін саналы жолды» білмегендіктен «кейіпкерсындылық өнер» өкілдері ішкі қызуы мол, әсері қуатты тебіреністік техника тәсілін жоққа шығаратын содырлы, жадағай жолмен өнер жасауды мұрат тұтып келген болатын-ды. Сөйтіп, олар сыртқы сахналық үстірт техникалық, кәсіптік әдістерден аса алмай тоқырап қалды да, актерлік жалаң сезімді нағыз творчестволық шабытқа балап келді. Бұл аталмыш көне мектептің тарихи қатесі еді. Міне, дәл осындай ішкі мазмұнсыз, сырттай жылтырақ көне мектеп үлгісіне К.С.Станиславский өзінің «санадан тыс творчествоға жеткізетін саналы жол» заңдылығын қарсы қойып, олардың дилетанттық техникасына күйрете соққы берді. Өйткені кейіпкер- жандылық ойын бедері өнердің мән-мағынасы болып есептелетін ішкі мазмұн мен рухани байлыққа баса назар аударады. «Өнердің құны рухани мазмұнымен бағаланады»,— дейді К. С. Станиславский. Реформатордың тұжырымы бойынша актер творчествосы жоғарыда аталып өткендей психо-физикалық бірліктен бой көтереді. Яғни жан (душа) мен тәннің (тело), әрекет (действие) пен сезімнің (чувство) өзара бірлік қатынасынан кейіпкер тұлғасы өмірге келеді. Сөйтіп, сыртқы сымбат пішіні мен ішкі көркемдік байлық — сахнада рухани мазмұнды туғызады. Өзінің творчестволық табиғатын саналы түрде баскару принципі бойынша «саналылық арқылы — санадан тысқарылыққа, ерік арқылы — еріксіздікке («подсознательное — через сознательное, непроизвольное — через произвольное») дейтін заңдылықтар бойынша К. С. Станиславский артист техникасының «құпиясын» ашты. Аталмыш тәсілдің теориясын ол: «Ең алдымен саналы түрде шыңдап іс қылу керек. Сонда ғана санасыздық пен шабыттың тууына жағдай жасалмақ»— деп түсіндіреді. Творчестволық көңіл күй элементі мен творчестволық процестің объективтілік заңдылыктарын терең талдау проблемасын максат еткен сахна реформаторы бұл са- лада материалистік ілім позициясын жақтап шықты. Сондықтан да «санадан тыс творчествоға апаратын саналы процесс» теориясы «Станиславский жүйесінің» ең жарқын кіндік методологиясына айналып қана коймай, реалистік сахна өнерінің жалынды манифестіне де айналды. Алайда К. С. Станиславскийдің өз тілімен айтқанда, «жүйе»— эстетикалык трактат емес, театр өнерінің техникасы» (К. С. Станиславский, собр. соч., т. 6, стр. 290). К. С. Станиславскийдің бүкіл творчестволық әм педагогикалық енбектерінің пафосы — профессионалдық техника мен биік шеберлік. Ендеше, аталған мәселелер осы еңбектің биік белесі саналады. Көркемөнер творчествосы, оның ішінде сахна өнері — органикалық табиғи процесс десек, оның бірден-бір ең сенімді іргетас негізі — кәдімгі қарапайым әрекет. Бұдан шығатын қорытынды: кез келген әрекет — адамның ішкі тебіренісінің ізгі нәтижесі. Ал ішкі тебіреністі әрекет процесінен бөліп қарауға болмайды. Өйткені өзінің психо- физикалық бірлік сипатына сай актер, өз дарындылық табиғатының алтын аспабы (инструмент) ролін атқарады. Демек, оның өнер материалы — өз әрекеті. Ал аталмыш аспап (актердің өз тұлғасы) кейіпкер бейнесінің егіз желісі — сыртқы (қимыл-іс) және ішкі (психикалық) сипатын кестелейді. Ендеше, «Станиславский жүйесінің» тас табалдырығы мен қыш қабырғасын ең қарапайым элемент — әрекет калайды. Қалған элементтер шоғыры—әрекеттен азықтанады. К. С. Станиславскийдің материалистік көзқарасынан туындайтын ірі жаңалығы—адамның сезім дүниесінің қимылдан, қозғалыстан пайда болатындығы. Осыған байланысты: «сезімді ойнама, әрекет ет» дейтін қағиданың қалыптасуы. Сайып келгенде, актер өнері дегеніміз сол өнерді әрекет арқылы өрнектеу болып шықты. Алайда актер өнерінің негізі әрекет екеніне көз жеткізу үшін К.С.Станиславский жүріп өткен жол әрі ұзақ, әрі қиын болды. «Кейіпкержандылық» процесі деген не? Актер роль сомдау үшін бірінші кезекте не қажет? Сахнада шабыт пен сезімді қалай кестелеу керек?»— дейтін сауалдарға жауап іздеген сахна сахиы ең әуелі: негізгілердің негізгісі — сезімді ойнау деген қорытындыға келді. Содан соң басты нәрсе — зейін (внимание) мен елестету (воображение) болып, соларға табан тіреді. Артынша (1914 жылдар шамасында) жігер (воля) мен мақсат (задача) басты роль атқарады деген пікірге тұрақ- тады. Арада біраз жылдар өткен соң (1919 ж.), мақсат пен зауыққа (хотения) тиянақтады. Ал одан беріде (1926 ж.) зауық пен әрекетке пейіл білдірсе, келе-келе әрекеттің өзіне біржола мойынұсынды. «Көпшілік актерлердің қатесі әрекет туралы ойламай, оның нәтижесі туралы ойлайды. Олар әрекетті айналып өтіп, төтелей нәтижеге ұмтылады. Соның салдарынан кәсіпқойлыққа апаратын зорлық пен нәтижелік ойынға соқтырады»,— (К. С. Станиславский, собр. соч., т. 1, стр. 157) деп, актер шеберлігінің негізі — әрекет екенін үзілді-кесілді мойындап, «жүйе» ережесінің тезистік теориясына басты элемент етіп енгізді. Ал өмірінің соңғы жылдарында аталмыш қарапайым әрекет арнасынан — «қимыл-іс әрекетінің тәсілі» деп аталатын тың тәсілдің іргесін өріп шығарды. Бұл тәсіл арқылы К. С. Станиславский сахна өнерінің теориясына тағы бір төңкеріс жасап, ірі реформалық жаңалық енгізді. Жаңалық негізі — актер табиғатынан өріс өретін қос қасиет — психикалық әм қимыл-іс әрекетінің ажырамас бірлігі. Өйткені ұзақ жылдар бойы сахнада мызғымастан өктемдік етіп келген репетициялық тәсіл «үстел маңы» жұмысының (работа «за столом») айтарлықтай зор кемшілігі болып келді. Ол кемшілік — кейіпкердің ішкі әлеміне тереңдеп ену мақсатымен актер қауымы ұзақ уақыт бойы сарылып «үстел маңында» отырып алып, бір жақты психикалық планда табанды іс атқарады да, персонаждың қимыл-іс қызметіне салғырт қарағандықтан «жан» мен «тән» процесінің бірлік, үндестік, үйлестік сипатынан айрылып қалады. Ал «қимыл-іс әрекетінің тәсілі» сахнаға аса қажет әлгіндей қос қасиеттің тұтастығын үйлестіреді. Аталмыш тың тәсілдің құндылығы осында. Өйткені қимыл-іс әрекеті «ұйықтап» жатқан тебіреніс, ой, сезім, жігер, қажыр сияқты физиологиялық кұбылыстың күллі психологиялық кешендік (комплекстік) табиғатын «оятушы», қоздырушы ролін атқарады. К. С. Станиславский аты аталған тәсіл мұратын: "егер қажет болған сәтте актердің ішкі сарайында толғаныс процесі өмірге келмесе, онда оны зорлауға болмайды, ондай жағдайда актеррдің рухани дүниесін ояту үшін тән тіршілігі арқылы әрекет етуге талпыныс жасау керек» деп түсіндіреді. Алайда, ол, «кимыл-іс әрекеті» терминін өмірге әкелгенде әрекеттің сыртқы механикалық бұлшық ет пен дене қимылын ғана айтып отырған жоқ, актердің тебіреністік ішкі көңіл күйін де қосақтап айтып отыр. «Егер ол механикалық түрде болмай, іштей жанданатын болса, кез келген қимыл-іс әрекетінде — ішкі әрекет, кейіпкержандылық сипаты бұғып жатады» (К. С. Станиславский, собр. соч., т. 4, стр.327) деп жазады ұлы реформатор. Олай болса, «қимыл-іс әрекеті» кітаптан қомақты орын алды деуге болады. К.С. Станиславский «жүйесінің» тағы бір жарқын беттері әрекет арқылы талдау» («метод действенного анализа») теориясына арналған. Кітапта аталмыш тәсіл туралы да мол мағлұмат бар. Сондай-ақ актердің сезім сипатын өмірге әкелуші, қоздырушы, еліктіруші процесс саласында айрықша маңызды роль атқаратын жетекші элементтер «елестету» («воображение») мен «қиял» («фантазия») туралы да аз айтылған жоқ. К. С. Станиславский «рольдің сезім дүниесін меңгерудің бірден-бір дұрыс жолы «елестету» мен «қиялдың» қызметін белсенді түрде қызу пайдалану» деген болатын. Олай болса, қос тарауға да ықыластана орын берілді. «Жүйенің» күретамыры болып «көкейкесті мақсат» («сверх — сверхзадача») әм «әрекет арқауы» («сквозное действие») көш түзесе, бұлар да кітаптың кіңдік проблемасы болса керек. Жетекші элементтер санатында айрықша назарға ілінгені анық. Сахна творчествосының әлеуметтік және моральдык сипаттарын безбендейтін ең еңселі ілім «әдеп» («этика») тарауына барынша зор зейін аударылды. «Әдептің» қоғамдық, творчестволық аспектісін талдау жүргізуге талпыныс жасалды. Жалпы, «Станиславский жүйесі» режиссерлык әрі актерлік өнердің теориялық әм практикалык тәсілі болып табылады. Біз сахна реформаторының бір қырын — актер шеберлігі саласын тілге тиек еттік. Екі бірдей саланы қабат қамту мүмкін болмағандықтан, режиссер мамандығы туралы арнайы кітап — болашақтың еншісі деп білеміз. Ал сонда «Станиславский жүйесі» деген не? «Жүйе» - анықтама (справочник) ғана, философия емес. Ал философия басталды дегенше, «жүйені» құрыды дей бер» (К. С. Станиславский. собр. соч., т. 3, стр. 309) деп жазады сахна абызы. Мұны жазғанда К. С. Станиславский, кейбір сахна сыншылары мен театр қайраткерлерін актер творчествосының тірі табиғатын танып-біліп сезінбей, оның практикалық маңызын елеп-ескермей, сыңар езуге басып «жүйенің» теориялық жалаң сипатын ғана догмаға айналдырып жібермеуден сақтандырған. Практикалық әрекеттен жалаң схоластикалық талдау процесі «жүйені» жойып жібереді деп қауіптенген. Сол себепті талдау мен тәжірибенің егіздік қасиетін ұрпақтарына өсиет еткен. Осы егіз проблема—кітаптың асыл арқауына айналды десе болады. Марксизм ілімі ұлагат еткендей, «озық теория — озық практикадан бой көтереді». Демек, теория — практиканың ізін баспай, ілгеріден төбе көрсетіп оқ бойы озық тұрса, бағыт-бағдар сілтеп, көркемдік жол нұсқаса ғана өзінің іліми міндетін адал атқарып шықса керек. Теория сауаттылығы — практика сауаттылығының кепілі екендігін театр тарихы әлдеқашан дәлелдеп қойған. Мәселен, музыка теориясы мен музыкалық гармония негіздерін меңгермеген адамды профессионал музыкант деп айтуға бола ма? Немесе ана тілінің грамматикалық заңдылықтарын білмейтін жазушы, сондай-ақ перспектива заңдылығы мен бояудың түр-түсін та нымайтын суретші өнерде не істей алады? Олай болса, сахна теориясы мен техникасына жетік емес шала сауатты актерлер де өнер саласында әмбебап, хас шеберлер бола алмайды. Өйткені теория - практика жемісін саралап, тәжірибесін салмақтайтын таразы құбылыс. Солай десек, озық теориядан асар озық практика болмақ емес дейтін сахна қағидасы әділеттілікке саяды. Ендеше, кезінде «бақытсыздығымызға орай, күні бүгін театрымыздың теориясы жоқ» деп ызаланған М. С. Щепкинге, «құдайға шүкір, бақытымызға орай, кәзір бізде театр теориясы бар» деп айта алсақ, ең алдымен К.С.Станиславскийдің дара тұғлғасына парыздармыз! «Станиславский жүйесінің» сылдарай аққан сансыз бұлақтарының келесі бір асау арнасы, аталмыш теория тас қайнарынан жылға ағызса керек. Актер творчествоны тудырып қана қоймай, сол өзі тудырған творчество процесін талдай зерттеп, сын көзбен карай білетін сахна суреткері. Ендеше, сол суреткер сахна алаңында творчестволық күш қуат беретін әрі әлгі творчестволық процеске айтарлықтай бөгет болатын қарама-қарсы екі факторға кез болады да, олардың, сәтті сәтсіз жақтарын талдау, зерттеу аркылы ішкі дүниесін тұншықтырып, кедергі болған зиянды факторды анықтап, көркемдік көңіл күй сияқты қоздырушы пайдалы фактордың белсенді көмегі арқасында жеңіп шығуға талпынады. Ал суреткер үшін бұл аз проблема емес. Шабыт кезінде сахна суреткері қайталанбас бір ықылым ғұмыр кешеді. Сол бір шабытты шақ, актер сахнаға аяқ салған сайын үздіксіз қайталанып, баянды болған сайын оның көркемдік кызығы да базарлы болмақ. Сондай-ақ сахнада өнерпаз ғұмырын ұзартқан «сиқыр күш»— шабыт шұғыласы ұзақ уақыт бойы көрермендер санасында «сары майдай» сақталып қалады. Мұндай екі жақты кө кемдік құбылысқа актер мен көрермен К. С. Станиславскийдің талдау теориясының игі нәтижесі арқасында ғана қол жеткере алады. Демек, «жүйенің» тағы бір тармағы осындай бастаудан таралатынын көңілге түйіп қойған абзал. Сайып келгенде, К. С. Станиславский алдына режиссерлар мен актерлерді сахна өнерінің өзі ашқан заңдылықтарымен қаруландыруды мақсат етіп қойды. Оның бүкіл творчестволық орасан зор программасы осы игі идеяға бағынады. Ал сахна суреткерлерінің арасында: «талантты актерлер үшін «Станиславский жүйесінің» қажеті шамалы, дарынды актер «жүйесіз де өнер жасай алады» дейтін пікір бар. Жаңсақ айтылса да, жаны бар сөз. Талантты суреткердің «жүйесіз» де сахнада сайран салатынын К.С.Станиславскийдің өзі де мойындаған. «Менің «жүйем» тек талантты адамдар үшін жазылды» деп кітапта ашық айтады. Алайда дарындылар болмаса, «жүйе» де болмаған болар еді. «Станиславский жүйесі» сол дарындылардың тәжірибелерінен туған. Реформатордың тілімен айтқанда, «жүйені»—талант туғызады, талантты — «жүйе» туғызбайды». Орыс сахна өнерінің алыптары: Щепкин, Каратыгин, Давыдов, Варламов, Комиссаржевская, Юрьев, Пашенаялар «Станиславский жүйесін» танып-білмей-ақ көрермен қауымын ауыздарына қаратқан. Сондай-ак қазақ сахнасының Қуанышпаев, Байсейітова, Өмірзақов, Қожамқұлов, Жандарбеков, Өгізбаев сияқты тарлан топтары да «жүйесіз-ақ» көрермен ілтипатына бөленіп, сахна суреткерлері атанған. Демек, «Станиславский жүйесін» судыратып жаттап алсам, әлемге аты жайылған данышпан актер болып шыға келеді екем деген ой түбірімен қате. Ал жоғарыда аты аталған алыптар бүтіндей «түйсік» («интуиция») пен «санадан тыс» («подсознание») сезімдерінің жетелеуімен іс атқарған. Аталмыш құдай берген қасиет оларда өзгелерден мол болған. Алайда ондай құбылысты К. С. Станиславский табиғат сыйлаған «жабайы талант» деп, «кейіпкерсындылық өнеріне» жатқызған. «Түйсік» пен «санадан тыс», «жабайы талант» техникасы — кездейсоқ шабыт пен кездейсоқ сәттілік кезеңіне негізделген. Ал актер қауымы спектакль ойнаған сайын «шабыттың кездейсоқ сәтін» тосып отыра алмайды. Шабытты өздері шакыруға мәжбүр болады. Міне, осындай сын сағатта «Станиславский жүйесінің» көмегі қажет. «Жүйе»—шабыттың келер сәтін сарғайып тоспайды, шабытты, шақырудың жолын көрсетеді. Ол тәсіл ұсынады. Актердің жан дүниесін еліктіру, қоздыру әдістері арқылы шабыт шақырудың небір психологиялық нәзік техникаларын үйретеді. Дарынды сахна санаткерінің творчестволық күш-қуатын беталды ысырап етуден,төгіп шашудан сақтандырып, талант байлығын аз күш жұмсау арқылы барынша мол табысқа жеткізуге бағыт береді. Сондай-ақ актерді қиын-қысталаң сәттерде өзіне-өзі иелік етуге, қапелімде қате кеткен жеке басының, қала берді күллі адамзат баласының басындағы кемшіліктерімен бел шешіп күресуге көмек береді. Пьеса мен рольдің мазмұнын талдап, идеясын аша алатын сауаттылыққа, ең бастысы акгердің өз бетінше жұмыс істеу тәсіліне қалыптастырады. Олай болса осы айтылған проблемалар бұл кітапта мүмкіндігінше қамтыла зерделенді деуге болады. Тұжырып айтканда, «Станиславский жүйесі» деген не?—сауалына жауап бере алатын деңгейде тер төгілгені ақикат. К С. Станиславский: «Аталмыш тәсілдің негізіне — менің тәжірибе жүзінде зерттеуден өткізген артистің органикалық табиғат заңдылықтары жатады. Мұнда ойдан шығарылған немесе тәжірибе жүзінде өзім арқылы болсын, не болмаса шәкірттерім арқылы болсын, тексерілмей қалыс қалған ештеңе жоқ, мұның құндылығы да сонда. Бұл, әрине, өз-өзінен менің көп жылғы тәжірибемнен келіп шыққан дүние» (К. С. Станиславский, собр. соч., т. 1, стр. 408) деп жазса, еңбектің асыл арқауы «артистің органикалық табиғат заңдылықтарын» талдап көрсететін элементтер шоғырына арналған. Демек , оқырман кауым бұл тараптан да ғылыми мол мағлұмат алары сөзсіз. Келесі бір жүйке жұқартатын аса қиын іргелі мәселе — «Станиславский жүйесінің» іліми іргетасын өріп шығарған терминологиялық сөздіктер. Бұл кезең К. С. Станиславскийдің де қатты қиналған тұсы болатын-ды. «Драма өнерінің грамматикасын» әлемде тұңғыш рет жапа-жалғыз жасаған ұлы реформатор: «Аталмыш кітаптағы өзім пайдаланған терминологияны мен ойдан шығарғам жоқ, олар шәкірттерім мен өнерді енді бастай бастаған артистердің қызметінен, тәжірибелерден алынды. Олар сөздік атауларындағы өздерінің творчестволық әсерін жұмыс үстінде анықтады. Олардың терминологиясы өнерді енді бастағандардың жанына жақын әрі түсінікті болғандығы үшін де құнды. Сіздер терминологияның ғылыми түп тамырын іздеп әуре болмаңыздар. Біздің өмірдің өзі тудырған театрлық өз лексиконымыз актерлік өз жаргонымыз бар. Рас, біз сондай-ақ «санадан тыс» («подсознание»), «түйсік» («интуиция») сияқты ғылыми сөздерді де пайдаланамыз, алайда олар философиялық мағынада емес, ең қарапайым деген күнделік өмірдегі мағынасында қолданылады. Сахна творчествосы саласын ғылымның елемеуі салдарынан терминологияның мүлде зерттелмей аяқ асты болып қалуына және оның практикалық іс үшін аса қажетті сөздерді барлығымызға тауып бере алмағанына біз кінәлі емеспіз. Сондықтан аталмыш жағдайдан өзімізше, былайша айтқанда, өзіміздің үй ішілік әдісімізбен далбасалап шығуға мүжбүр болдық» (К. С. Станиславский, собр. соч., т. 2, стр. 6) деп, терминологияның өмірге қалай келіп, қалай жасалғанын тәптіштей жазса, «драма өнерінің грамматикасы» о баста оп-оңай туа салмаған сияқты. Демек, «Станиславский жүйесінің» терминологиялық сөздіктерінің қазақша дәл баламасын тауып, төл тілімізге өзінің бастапқы мағынасын бұзбай жеткізу барысында осы жолдардың авторы да аз қиналған жоқ. Терминдік әр сөздің түп төркіні, шығу тегі, сахналық сипаты мен атқаратын ролі басты назарда болып, жан-жақты ұқыптылықпен тексеріле зерттелінді. Әсіресе шет тілден көптеп кірген терминдік сөздердің этимологиясы — «театр энциклопедиясы», «шет тілдердің сөздіктері» сияқты көрнекі құралдардың көмегі арқасында іске асты. Ал қазақшаға аударылуы қиын, шеттен кірген кейбір сөздердің сахналық тұлғасын ана тілімізде анықтау кезеңінде автор, әдебиет пен мәдениет саласында көп тер төккен тәжірибелі, көзқарақты, зиялы адамдармен ақылдасудан да бас тартқан жоқ. Осындай тынымсыз игі істердің нәтижесінде «жүйенің» терминологиялық сөздіктері бірсыдырғы сәтсіз аударылмаған сияқты. Ал, егер аудармасы татымсыз деп табылған терминдердің ұтымды баламасын тауып, қисынға келер кеңес беретін адамдар табыла қалса, автор алдын ала алғыс айтуға даяр. Соңғы сөз — кітаптың қалай жазылғандығы туралы. «Өнер туралы сөз қозғап, қалам тербесең әрі қарапайым, әрі түсінікті болуға тиіс. Кемел сөз шәкірттің үрейін ұшырады. Дана сөз — жүректі қозғамай, миды қозғайды. Соның салдарыңан творчество сәтінде біздің өнеріміздің бағыты бойынша аса маңызды роль жүктелетін санадан тыс сезімі мен артистік тебіреністі (эмоция) адамның парасаты басып тастайды. Алайда аса күрделі творчестволық процесс туралы «қарапайым тұрғыда сөз қозғап, қалам тербеу қиын нәрсе. Ұстатпайтын, санадан тыс сезімдерін тасымалдауға келгенде, сөз тым дөрекі әрі икемсіз ғой. Ал, аталмыш жағдай мені, тасқа басылған сөздерді оқырмандардың дұрыс сезінуіне жәрдемдесу үшін осы кітаптың өзгеше пішінін іздеп табуға мәжбүр етті. Осыларға мен шәкірттерімнің жаттығулар мен этюдтерге мектеп қабырғасында жасаған жұмыстарын жазып отыру арқылы, образдық мысалдардың жәрдемі бойынша қол жеткеруге талпыныс білдірдім» (там же, стр. 6), деп К. С. Станиславский қиналыс білдірсе, «творчестволық процесс» туралы «қарапайым» тұрғыда сөз қозғап, «қалам тербеуге» немесе «ұстатпайтын, санадан тыс сезімдерін тасымалдауға келгенде» автор да аз қиналған жоқ. Адам баласының «ұстатпайтын» секемшіл сезім иірімдерін, психологиялық терең толғаныстарын мөлдіретіп ақ қағазға тізіп шығу, «әрі қарапайым, әрі түсінікті етіп» айтып беру оңай болмаса керек. Міне, «Станиславский жүйесінің» осындай қиыншылықтарын саналы түрде біле, мойындай тұра, автор негізінен сахна абызының өз стилі мен өз әдісіне сүйенуді мұрат тұтты. «Жүйенің» ғылыми желісінен ауытқымауға, қырнап-сырлап әрлемеуге, көркемдікке ұмтылып сөз қуаламауға баса назар аударып, ұлы сахна ойшылының теориялық топшылау дәрежесін жасытып немесе қисынсыз асырып жіберуге мүмкіндігі жеткенше аттап аяқ басқан жоқ. Әрі кеткенде, К.С. Станиславскийдің іліми әм практикалык тұжырымдарының ажарын аша түсетін айшықты сөз, бейнелі тіл байлықтарын орынды пайдаланудан аянбағаны рас. Аяқтап келгенде, ауыз толтырып айтар ақиқат біреу — ол К.С.Станиславский сияқты сахна сәуегейінің театр өнері саласында күллі адамзат баласының мәдени игілігі үшін артына қалдырып кеткен ұшан-теңіз мол мұрасының актер шеберлігіне арналған «жүйесінің» ірі-ірі кезеңдерін әлемдік мәдениеттен үлесі бар өз ,алдына шаңырак көтерген қазақ сахна санаткерлері саналатын талантты мұрагерлеріне табыс ету. Төл тілімізде тұңғыш талпыныс болып табылатын аталмыш кітап, зәредей болса да осы игі мақсатқа жауап бере алатын биіктен көрінсе,— еткен еңбек пен төгілген тердің төленгені. |